De aarde warmt op, oceanen slibben dicht met plastic, insecten en vogels sterven in rap tempo uit. 70 procent van de kinderen en jongeren in Nederland maakt zich zorgen om klimaatverandering: angst en verdriet noemen zij hun meest voorkomende gevoelens; sommigen liggen er letterlijk wakker van. Een recent Unicef-rapport wijst op de grote impact van de fysieke omgeving op het welbevinden van kinderen en jongeren en pleit ervoor dat ze kunnen participeren in het beleid dat sterk inzet op een duurzame toekomst. Hoe kan het onderwijs hier aan bijdragen?

1. 4 MR magazine, nummer 6, oktober 2022
Actiegerichte participatie van leerlingen
KLIMAATVERANDERING:
ECO OP SCHOOL
De aarde warmt op, oceanen slibben dicht met plastic, insecten en
vogels sterven in rap tempo uit. 70 procent van de kinderen en jon-
geren in Nederland maakt zich zorgen om klimaatverandering: angst
en verdriet noemen zij hun meest voorkomende gevoelens; sommi-
gen liggen er letterlijk wakker van. Een recent Unicef-rapport wijst op
de grote impact van de fysieke omgeving op het welbevinden van
kinderen en jongeren en pleit ervoor dat ze kunnen participeren in
het beleid dat sterk inzet op een duurzame toekomst. Hoe kan het
onderwijs hier aan bijdragen? Frederik Smit
H
et klimaat is het gemiddelde
weer over een periode van zo’n
dertig jaar. Klimaatverandering
betekent dat het gemiddeld warmer, kou-
der, droger of natter wordt. Het klimaat
op aarde is in haar bestaan al vaker ver-
anderd. Belangrijk verschil met de huidi-
ge klimaatverandering is dat de mens
deze nu veroorzaakt en zich sneller dan
ooit lijkt te ontwikkelen. De Club van
Rome waarschuwde in 1972 dat de
mensheid de planeet uitput en het stellen
van grenzen aan de groei de enige ma-
nier is om de catastrofe af te wenden. Er
is één probleem dat bij uitstek schreeuwt
om een internationale aanpak: de opwar-
ming van de aarde. Dit komt vooral door
de uitstoot van broeikasgassen veroor-
zaakt door de verbranding van aardolie,
aardgas en steenkool. Dit vraagt om een
omslag in het gebruik van fossiele naar
hernieuwbare energie, schonere manie-
ren van productie, logistiek en mobiliteit.
Overal ter wereld moet de bevolking toe-
gang krijgen tot duurzame energiebron-
nen. Bij duurzame ontwikkeling draait
het volgens de definitie van de Commis-
sie Brundtland (Verenigde Naties, 1987)
om een ontwikkeling die aansluit op de
behoeften van het heden, zonder het ver-
mogen van toekomstige generaties om in
hun eigen behoeften te voorzien in ge-
vaar te brengen. In 1992 hebben de lan-
den van deVerenigde Naties afgesproken
dat gevaarlijke klimaatverandering voor-
komen moet worden.Wetenschappers
hebben bepaald dat de grens voor ge-
vaarlijke klimaatverandering in ieder ge-
val bij 2 graden opwarming ligt. Op dit
moment is de aarde al met 0,85 graden
opgewarmd sinds het pre-industriële tijd-
perk. Als we niets doen aan de uitstoot
van broeikasgassen, is een temperatuur-
stijging van 3-4 graden in de tweede helft
van deze eeuw de realiteit. Met als ge-
volg: langere en extremere hitte, stormen
en overstromingen, droogtes, bosbran-
den, zeespiegelstijging en massaal uitster-
ven van diersoorten. Dit zet de wereld-
voedselvoorziening ernstig onder druk en
stromen vluchtelingen als gevolg van on-
bewoonbaar geworden land nemen toe.
Naast drastisch verminderen van onze
uitstoot ligt een groot deel van de oplos-
sing in natuurbescherming en herstel.
Andere manieren van
denken en doen
ArjenWals, hoogleraar transformatief
leren voor sociaal-ecologische duurzaam-
heid aanWageningen University &
ArjenWals

2. 5
MR magazine, nummer 6, oktober 2022
>
Research, benadrukt dat de mondiale uit-
dagingen waar we de komende decennia
voor staan, van klimaatverandering tot
groeiende ongelijkheid, vragen om ande-
re manieren van denken en doen. ‘Bij
transformatief leren gaat het om anders
naar een situatie leren kijken, een ander
perspectief leren innemen. In het onder-
wijs zouden we jongeren moeten oplei-
den en uitrusten met competenties die
hen in staat stellen de aarde te bescher-
men om goed te zorgen voor de wereld
en diegenen die na jou komen en de we-
reld te verduurzamen. Bij hen het besef
ontwikkelen dat alles om ons heen, met
alle plant- en diersoorten en ecosystemen
op een bepaalde manier samenhangt.We
moeten ze het belang laten inzien om
materialen en producten zo lang mogelijk
te delen, verhuren, hergebruiken, herstel-
len, opknappen en te recyclen om meer
waarde te creëren, de zogenoemde circu-
laire economie.’ Hoe kunnen we dit con-
creet vormgeven?Wals: ‘Bewustwording
van duurzaamheid en het bevorderen van
leren voor duurzame ontwikkeling gaat
verder dan een les geven over duurzaam-
heid. Om hier écht handen en voeten aan
te geven is een integrale schoolaanpak
voor duurzame ontwikkeling nodig: een
whole school approach to sustainability.
Maak van de school een ecosysteem
waarin leerlingen van en met elkaar en de
omgeving leren. Laat leerlingen meer
buiten zijn, bewegen, buiten leren, de ge-
meenschap mobiliseren en de omgeving
(mee) inrichten door handelingsgericht
te participeren. Basisscholen kunnen sa-
men met een tuincentrum en studenten
van een mbo Groen schoolpleintegels
vervangen door een schoolmoestuin.
Buurtbewoners kunnen meehelpen met
de tuinaanleg en -onderhoud. Er zijn
voorbeelden waarbij de leerlingen van
groente uit de schoolmoestuin samen
met een kok van een restaurant in de
buurt een maaltijd maken voor ouders en
buurtbewoners.’ Hoe kun je leerlingen
actief, handelingsgericht, betrekken bij
duurzaamheidsvraagstukken in het beleid
van onderwijsinstellingen, zoals Unicef
ook adviseert?Wals: ‘Bijvoorbeeld bij de
keuze van zonnepanelen en het opstarten
van een repair café op school. Maak er
een project van voor de leerlingen: welke
zonnepanelen nemen we en hoeveel,
waar worden ze gemaakt en maakt dat
uit? In dit soort vragen zit wiskunde,
aardrijkskunde en economie. Haal de
educatie naar boven in dit soort projec-
ten.Welke lokale fietsenmaker, computer-
bedrijf in de regio of deskundige buurt-
bewoners schakelen we in voor de start
van een repair café om kapotte spullen te
repareren om de afvalberg te verkleinen,
kennis te behouden over repareren en het
versterken van de sociale cohesie? Creëer
een cultuur van een lerende organisatie
waarin je leert onderzoeken, samenwer-
ken, communiceren, kritisch en innova-
tief denken, experimenteren, fouten mag
maken en professionaliseren. Maak een
meer lokaal curriculum waarbij leefwe-
reld en leefomgeving, met bijdragen van
bijvoorbeeld culturele instellingen, een
belangrijk vertrekpunt is.’
One Planet
Museon-Omniversum in Den Haag is
een populair wetenschappelijke museum
en grootbeeldfilmtheater in één dat be-
zoekers motiveert een actieve houding als
wereldburger aan te nemen door onze
planeet met respect te behandelen én te
verbeteren. Paul van Gessel, voorzitter
van de raad van toezicht: ‘Educatie over
duurzaamheid is onze belangrijkste kern-
activiteit.We bereiken daarmee ruim
400.000 jongeren per jaar, driekwart van
de leerlingen komt uit het primair
Paul van Gessel
De Eco-raad van De Kleine Prins (Montessori-locatie) in Rotterdam, een van de eerste Ne-
derlandse Eco-Schools

3. 6 MR magazine, nummer 6, oktober 2022
onderwijs en een kwart uit het voortgezet
onderwijs. De basis voor onze permanen-
te tentoonstelling One Planet zijn de 17
Duurzame Ontwikkelingsdoelen van de
Verenigde Naties om van de wereld een
betere plek te maken in 2030. Met inter-
actieve games en multimedia dagen we
kinderen uit na te denken over onderwer-
pen als een eerlijke verdeling van voedsel,
water en energie en hoe we met elkaar de
aarde leefbaar en gezond houden.’Van
Gessel constateert als gmr-voorzitter bij
Stichting OpenbaarVoortgezet Onder-
wijs Fryslân-Noord dat leerlingen op
schoolniveau duurzaamheid een belang-
rijk thema vinden om over mee te praten.
Kun je een voorbeeld geven?Van Gessel:
‘Leerlingen in de mr stellen het aanbod
in de schoolkantines ter sprake. Door in
de bedrijfsvoering bewust voor eco-keur-
merken te kiezen, kan dat zorgen voor
een vermindering van uitstoot van broei-
kasgassen, vermindering van land- en
watergebruik en meer dierenwelzijn en
biodiversiteit. In de gmr gaat het vooral
over de regels op het gebied van gezond-
heidsbeleid en de kosten en baten van het
overgaan op duurzame energie.’
Eco-Schools
Wietske Stoelinga is coördinator van
Eco-Schools Nederland (www.eco-
schools.nl), een programma van de
grootste organisatie voor natuur- en
milieueducatie ter wereld: de Foundation
for Environmental Education (FEE) dat
sinds 1994 bestaat. Bij deze beweging
van duurzame scholen participeren leer-
lingen actiegericht in het beleid met de
focus op het verduurzamen van de
school. In Nederland zijn 170 scholen
aangesloten, waarvan ongeveer twee der-
de vo en een derde po.Wereldwijd ne-
men er 60.000 scholen in 68 landen aan
deel.Via het Eco-Schools programma
zetten scholen ideeën van leerlingen om
in beleid. Samen met de leerlingen, do-
centen, ouders en de schoolomgeving
worden veranderingen teweeggebracht.
Hoe gaat dit concreet? Stoelinga: ‘Leer-
lingen vormen een Eco-team dat wordt
aangevuld met een leraar, directeur of de
conciërge en voeren een Eco-scan uit. Ze
brengen de situatie op school in kaart en
voeren acties uit om het onderwijs, het
gebouw en de gemeenschap in en rond
de school te verduurzamen. Gaandeweg
worden steeds meer mensen betrokken.
De geformuleerde Eco-code is tenslotte
de kers op de taart: hiermee laat het Eco-
team op een creatieve manier zien waar
het voor staat. Bijvoorbeeld om energie te
besparen, afval te verminderen of het
schoolplein te vergroenen.Tenslotte kan
de school het internationale keurmerk
voor duurzame scholen behalen: de
GroeneVlag.We zien dat door deelname
aan het programma leerlingen ervaren
dat ze het verschil kunnen maken. Dat ze
iets kunnen betekenen voor het milieu op
school en dat duurzaamheid zichtbaar
wordt in het gebouw en de omgeving.’
De Kleine Prins
De locaties Montessori (450 leerlingen)
en Dalton (250 leerlingen) van basis-
school De Kleine Prins in Rotterdam
waren een van de eerste Eco-Schools in
Nederland. DirecteurWilkeVos vertelt:
‘Duurzaamheid en zorg voor de omge-
ving nemen een belangrijke plaats in ons
curriculum in. Zo’n tien jaar geleden wa-
ren we een van de eerste eco-scholen
van Nederland. Altijd al heeft duurzaam-
heid bij ons vanuit het idee van rent-
meesterschap een belangrijke plaats in-
genomen in het beleid.We willen de
aarde op een goede manier achterlaten,
zodat die leefbaar is voor toekomstige
generaties. Leerlingen ontwikkelen een
duurzaamheidsbesef door een positieve
Medezeggenschap
DeWet medezeggenschap op scholen (Wms) verplicht het schoolbestuur de mr
jaarlijks informatie te verstrekken over vele onderwerpen (artikel 8Wms). Dit be-
tekent dat de mr beleidsprocessen beter kan volgen, controleren en daarop invloed
kan uitoefenen. De mr kan het belang van duurzaamheid agenderen en hierover
afspraken maken en ervoor zorgen dat duurzaamheidsbeleid een vast agendapunt
wordt (artikel 6 lid 2Wms). De mr heeft een instemmingsbevoegdheid bij de vast-
stelling of wijziging van het schoolplan en het leerplan (artikel 10 lid 1, onder b
Wms). Als het bestuur voor meer scholen beleid ontwikkelt, heeft de gmr een in-
stemmingsbevoegdheid met betrekking tot de wijziging van regels op het gebied
van gezondheidsbeleid (artikel 10 onder eWms).
Wietske Stoelinga
WilkeVos

4. 7
MR magazine, nummer 6, oktober 2022
benadering en dicht bij henzelf te begin-
nen: we laten ze plantjes verzorgen, leren
lokalen netjes achter te laten na de lessen
en zich met elkaar verantwoordelijk te
voelen voor het schoolplein.’Waarom
aangesloten bij Eco-Schools?Vos: ‘We
zochten naar een programma dat de
leerlingen meeneemt in het bewust om-
gaan met energie. Zoals geen lampen
onnodig laten branden en geen water la-
ten weglopen tijdens het tandenpoetsen
en geen afval scheiden. Ze hebben daar
bij Eco-Schools een goede aanpak voor
met aansprekende materialen en mooie
programma’s over duurzaamheid, recly-
cing en kringloop.We hebben in samen-
spraak met de mr voor dit programma
gekozen. En het werkt. De leerlingen zijn
bewuster van het energieverbruik, zo
doen ze vanuit zichzelf het licht en de
digiborden uit om stroom te besparen en
spreken elkaar en de leraren daar op aan.
Beide locaties hebben een Eco-Raad van
acht leerlingen uit de groepen 7 en 8 met
een paar leraren voor de begeleiding.
Ook hebben we op een locatie een groen
schoolplein en willen dat op de andere
locatie realiseren. Met zonnepanelen zijn
we jaren bezig geweest, maar dat liep he-
laas steeds stuk op onwil en onmogelijk-
heden bij onder andere de gemeente.We
hebben ook een aparte jaarkalender met
activiteiten als een boekenruilbeurs en
een kledingbeurs, een week vegetarisch
eten, op de fiets naar school en warme
truiendagen. Op 10 oktober 2022 beste-
den we aandacht aan de dag van de
duurzaamheid.’
De Talisman
Henk Hinsenveld, directeur van basis-
school DeTalisman (600 leerlingen) in
Eindhoven: ‘Wij zijn als school al een aan-
tal jaren bezig om Eco-School te worden.
Voor alle SKPO-scholen is onze gezamen-
lijke koers richtinggevend. Focuspunten
zijn: uitdagend en innovatief onderwijs,
wereldburgerschap en duurzaamheid.
Deze focuspunten geven richting en bie-
den ruimte voor de eigen inkleuring van
de scholen. Naast de kerndoelen voor de
cognitieve vakken besteden we in ons aan-
bod aandacht aan duurzaamheid, dat is bij
ons een vanzelfsprekend, terugkerend item
in het denken en handelen van leerlingen,
collega's en ouders. Het gaat dan om ge-
zonde leefstijl, zorg voor elkaar en de di-
recte omgeving. Duurzaamheidseducatie
zit verweven in het lesaanbod.’ Hoe parti-
ciperen leerlingen in het beleid? Hinsen-
veld: ‘Acht leerlingen van groep 6, 7 en 8
vormen de kern van het Eco-team en zijn
onze ambassadeurs van de verduurzaming
van de school.We zijn gestart met een
groen schoolplein. Het idee kwam uit de
leerlingenraad: tegels eruit, groen erin.Ver-
volgens is in samenspraak met de mr het
omgaan met afval op de agenda gezet: zo-
als zwerfafval voorkomen, ervoor zorgen
dat afval van de lunch niet op het plein en
in de sloot terechtkomt, elkaar hierop aan-
spreken en verantwoordelijkheid nemen.
Ook kijken we hoe je plastic afval kunt ver-
minderen, scheiden, upcyclen en recyclen
en leren we de kinderen gerecycleerde ma-
terialen te gebruiken in verband met te-
gengaan uitputting van grondstoffen,
CO2-vermindering en waterbesparing.
Momenteel zijn wij bezig met dubbel glas,
zonnepanelen en onlangs hebben wij een
gescheiden afvalsysteem in gebruik geno-
men.’ Hoe betrekken jullie de omgeving
van de school bij de beleidsvorming? Hin-
senveld: ‘We zetten de deur open voor ou-
ders, buurtbewoners en bedrijven in de
regio: start-ups, mkb’ers en een multinati-
onal als Philips nodigen we uit om leerlin-
gen uiteenlopende leerervaringen aan te
bieden. Het onderwijsprogramma moet de
komende jaren als Eco-School en Brain-
portschool een breed, ondernemend, on-
derzoekend en ontwerpend karakter krij-
gen.’Wat is de opbrengst van Eco-
Schools? Hinsenveld: ‘Binnen de hele or-
ganisatie toetsen we ons doen en laten aan
duurzaamheid.We hebben duurzaamheid
verinnerlijkt; leerlingen en collega's hebben
een soort duurzaamheidsgeweten ontwik-
keld. Dit helpt ons bij het maken van
duurzame(re) keuzes.’ <
Dr. Frederik Smit is onderzoeker
en adviseur onderwijs, https://
frederiksmit.net.
• Urgenda (2022). Wat gebeurt
er als de aarde 3-4 graden op-
warmt?
• NJi (2022). Hoe denken kinde-
ren en jongeren over het kli-
maat? Kinderen en jongeren la-
ten van zich horen.
• Unicef (2022). Places and Spa-
ces: Environments and children's
well-being.
• Whole school approach to sus-
tainability: www.wur.nl/whole-
schoolapproach, rapport met
omschrijving en internationale
case studies en https://whole-
schoolapproach.lerenvoormor-
gen.org/en/
• Agnes van den Berg (2019).
Trendrapport jeugd, natuur en
gezondheid. Amsterdam: IVN.
Henk Hinsenveld