2. Kampania wrześniowa *agresja Niemiec , *wprowadzenie stanu wojennego przez Prezydenta RP (kompetencje prezydenta: wydawanie dekretów; przedłużanie kadencji sejmu i senatu – zwoływanie, odraczanie i zamykanie ich sesji; powołanie sejmu w zmniejszonym składzie) *E. Rydz-Śmigły Naczelnym Wodzem (udzielanie rządowi wytycznych i instrukcji w sprawach bezpośrednio związanych z działaniami zbrojnymi; stawianie wiążących postulatów dotyczących obrony państwa) *Główny Komisarz Cywilny – uprawnienia władz naczelnych w zakresie administracji rządowej na obszarze operacji wojennych ( poza : administracją wojskową, wymiarem sprawiedliwości, kolejami, pocztami i telegrafami) *wprowadzenie stanu wyjątkowego przez Radę Ministrów (prawo zawieszania swobód obywatelskich; powołanie straży miejskich i gminnych – współdziałanie z policją państwową; władze wojskowe – prawo pociągania mieszkańców do rzeczowych i osobistych świadczeń) *ewakuacja cywilnych i wojskowych organów RP z Warszawy
3. Polityczne i prawne skutki wrzesnia1939 17.09.1939 r. *nota rządu radzieckiego podpisana przez W. Mołotowa odczytana ambasadorowi polskiemu w Moskwie, M. Grzybowskiemu (bankructwo państwa polskiego, załamanie rządu => państwo przestało istnieć, nie obowiązują zawarte z Polską traktaty) *napaść ZSRR na Polskę (,,obrona życia i mienia” zagrożonych agresją Niemiec) ^realizacja postanowień paktu z 23.08.1939r. ^28.09.1939r. traktat niemiecko-radziecki o granicach i przyjaźni (wykluczał istnienie państwa polskiego) *dyrektywa Naczelnego Wodza – działania obronne, a nie zaczepne wobec Armii Czerwonej (brak łączności => walka z oddziałami radzieckimi) *orędzie Prezydenta RP o przeniesieniu siedziby prezydenta i naczelnych organów państwa na terytorium jednego z państw sojuszniczych -17/18.09.1939 r. Prezydent RP (I. Mościcki) oraz rząd (premier: F. Składkowski) opuścili granice państwa (walczącą armię opuścił także E. Rydz-Śmigły) - ziemie III RP : Niemcy (obszar: 188 tys. km ²; ludność: 22 mln) Z SRR (obszar: 200 tys. km ²; ludność: 13 mln)
5. OBSZARY OKUPOWANE, PRAWO * początkowe plany terytorialne – włączenie do Niemiec obszarów, które przed 1914 r. wchodziły w skład cesarstwa niemieckiego, z pozostałych ziem – państwo kadłubowe (całkowicie uzależnione od Niemiec) *8. października 1939 r. - dekret Hitlera o włączeniu do Niemiec: Pomorza, Poznańskiego, części woj. łódzkiego (z Łodzią), Górnego Śląska, Zagłębia Dąbrowskiego, zachodnich powiatów woj. krakowskiego, okręgu ciechanowskiego, Suwalszczyzny (1 września 1939 r. - włączono Wolne Miasto Gdańsk; 1 sierpnia 1941r. - okręg białostocki) *12 października 1 939 r. - utworzenie Generalnego Gubernatorstwa *granica policyjna – by zapobiec migracjom -IV konwencja haska z 1907 r. - normowała uprawnienia organów okupacyjnych – nieprzestrzeganie norm prawa międzynarodowego -prawo na okupowanych ziemiach – jego źródłem wola A. Hitlera *bezwzględna germanizacja, stopniowa zagłada narodu *bezprawie (fikcyjne postanowienia, tajne dyrektywy)
6. ADMINISTRACJA -podział administracyjny ziem wcielonych do Rzeszy *okręgi (Gdańsk- Prusy Zachodnie, Kraj Warty) *okręgi -> prowincje -> rejencje -> powiaty miejskie i wiejskie ( ale : rejencja białostocka -> komisariaty obwodowe) -kompetencje prawodawcze i administracyjne *minister spraw wewnętrznych – centralny urząd dla ziem wcielonych *pozostali ministrowie *Komisarz Rzeszy dla Umocnienia Niemczyzny, Pełnomocnik dla Planu Czteroletniego, Rada Ministrów dla Obrony Rzeszy *w/w – ograniczone kompetencje (na rzecz namiestników i nadprezydentów) * namiestnik na czele administracji okręgu (państwowa i sądowa) * kierownik NSDAP => kierownictwo administracyjne i polityczne * komisarz obrony Rzeszy * Pełnomocnik Komisarza Rzeszy dla Umocnienia Niemczyzny *mianowany przez kanclerza Rzeszy -nadprezydent (w prowincjach); prezydent rejencji; burmistrz (powiat miejski) oraz starosta (powiat wiejski)
7. POLICJA NIEMIECKA -SS i organy policji – wyjątkowa pozycja w strukturze organów administr., duża niezależność od namiestników, którym formalnie podlegały -SS *policja polityczna *cel: niszczenie wrogów wewnętrznych *podział: ogólna SS, formacje wojskowe SS, oddziały specjalne SS, służba bezpieczeństwa *zakres działania: organizacja obozów koncentracyjnych, wywiad wewnętrzny i zagraniczny, wychowanie elitarnych grup młodzieży *na czele: Heinrich Himmler (Reichsf ürer SS) *z czasem - zespolenie SS i policji państwowej (pokrywały się kompetencje) -policja państwowa *podział: Sipo (policja bezpieczeństwa), Gestapo (tajna policja państwowa), Kripo (policja kryminalna), Orpo (policja porządkowa) -realizacja polityki wyniszczenia Polaków i Żydów
8. SĄDOWNICTWO -sądy powszechne * Wyższy Sąd Krajowy (najwyższa instancja sądowa; w każdym okręgu i prowincji) -> sąd krajowy -> sąd powiatowy (najniższa instancja) -sądy specjalne * sądy polowe (ds szpiegowskich i działań partyzanckich) * wojskowe sądy doraźne (ds wystąpień skierowanych przeciwko armii niemieckiej i posiadania broni) cywilne sądy specjalne (rozpatrywanie przestępstw popełnianych na terenie operacji wojennych) – przejęły kompetencje sądów wojskowych Trybunał Ludowy w Berlinie (najwyższy sąd specjalny dla spraw politycznych) - sądy tajne (SS i policja) *policyjne sądy doraźne : ^kierownik urzędu policyjnego i dwóch mianowanych przez niego ławników ; ^uprawnienia w zakresie ścigania przestępstw oraz orzekania ^orzekały w trybie doraźnym w sprawach Polaków i Żydów oskarżonych o działalność skierowaną przeciw Niemcom i państwu niemieckiemu ^decydowały o stosowaniu ,,aresztu ochronnego” ( o osadzeniu w obozie koncentracyjnym)
9. SYTUACJA PRAWNA LUDNOŚCI POLSKIEJ -regulowana nie przez akty prawne, a decyzje polityczne, administracyjne i sądowe -4 marca 1941 r. - rozporządzenie o niemieckiej liście narodowej i niemieckiej przynależności państwowej na ziemiach wcielonych – grupy mieszkańców (różnice w prawach, traktowaniu; wpisywanie na listy niemieckie) I - obywatele polscy i gdańscy narodowości niemieckiej (uzyskiwali niemiecką przynależność państwową oraz prawa i obowiązki obywateli niemieckich) II - obywatele polscy pochodzenia niemieckiego mający powiązania z polskością, osoby z małżeństw mieszanych, Mazurzy, Kaszubi, Ślązacy oraz osoby nadające się do zniemczenia pod względem rasowym (uzyskiwali niemiecką przynależność państwową z prawem jej odwołania) III - obywatele polscy i gdańscy narodowości polskiej (traktowano ich jak poddanych Rzeszy) Żydzi, Cyganie – uważani za bezpaństwowych - REPRESJE: germanizacja , wywłaszczanie, wysiedlanie, przymus pracy, niskie przydziały żywności i odzieży, brak opieki lekarskiej)
10. GENERALNE GUBERNATORSTWO -utworzone dekretem z 12 października 1939r. * ziemie niewłączone do Niemiec: woj. warszawskie (z Warszawą), część woj. łódzkiego, woj. kieleckie, lubelskie, krakowskie, część woj. lwowskiego * 21 listopada 1939r. - 52 gminy słowackie * 1 sierpnia 1941r. - woj. lwowskie, stanisławowskie, tarnopolskie -specyficzny twór (,,osłona niemieckiej okupacji”) -nazwa – zaczerpnięta od podobnego tworu (z okresu I wojny światowej) -nie było częścią Rzeszy ( ale : pod jej władzą zwierzchnia) -granica celna, dewizowa, walutowa i policyjna między GG a Rzeszą -posiadało osobowość prawną i własny system monetarny -obowiązywało prawo polskie (o ile nie było w sprzeczności z przejęciem administracji przez Rzeszę i wykonywaniem wojskowych praw niemieckich)
11. ADMINISTRACJA w GG -podzielone na 4 dystrykty: krakowski, radomski, lubelski, warszawski (1941r – dołączono dystrykt o nazwie Galicja) -dystrykty (szefowie dystryktu- od 1941r. gubernatorzy) -> powiaty ziemskie i miejskie (starostowie powiatowi i miejscy) -generalny gubernator *Hans Frank *na czele administracji GG (państwowa i sądowa) *kierownik NSDAP => kierownictwo administracyjne i polityczne *komisarz obrony Rzeszy * Pełnomocnik ds planu czteroletniego *mianowany przez kanclerza Rzeszy i odpowiedzialny przed nim *siedziba: Kraków -Urząd Generalnego Gubernatora ( od 1940 r. tzw. rząd) – organ doradczy i wykonawczy
12. SĄDY i POLICJA w GG -struktura, kompetencje – podobne jak na ziemiach wcielonych -policja polska , tzw. ,,granatowa” oraz policja ukraińska -spory kompetencyjne między administracją cywilną i policją => 1942r. - utworzenie sekretariatu stanu ds bezpieczeństwa w rządzie (przy poparciu Himmlera) -wojskowe sądy polowe i doraźne -26 października 1939 r. - nowy ustrój sądownictwa => podział na sądownictwo: *niemieckie : ^Sąd Niemiecki (I instancja) ^Wyższy Sąd Niemiecki (II i ostatnia instancja) ^sądy specjalne (od 15.11.1939r.) oraz policyjne sądy doraźne *polskie : ^opierało działalność na rozporządzeniach generalnego gubernatora z 26 października 1939 r. i 19 lutego 1940r. ^postępowanie dwuinstancyjne w sprawach niezastrzeżonych do kompetencji sądów niemieckich ^kontrola wyroków przez Wyższy Sąd Niemiecki
13. Sytuacja prawna ludności GG -sytuację prawną określały założenia polityki niemieckiej GG -różne formy terroru (cel: maksymalna eksploatacja zasobów gospodarczych i ludzkich) *15 listopada 1939r. - rozporządzenie o konfiskacie całego majątku państwa polskiego na rzecz GG *konfiskaty majątków prywatnych-w pierwszej kolejności żydowskie, powiernicy *inflacja (Bank Emisyjny) *eksploatacja siły roboczej *masowe wywożenie na roboty do Niemiec (łapanki) – ok. 1 200 000 os. *system kartkowy (regulacja wyżywienia ludności) *germanizacja (likwidacja wszystkich szkół wyższych i średnich; muzea, teatry, kina; konfiskata dzieł narodowych;burzenie pomników) *,,prasa gadzinowa” *tłumienie wszelkich przejawów oporu i działań skierowanych przeciw władzy (kara śmierci, masowe egzekucje) * odpowiedzialność zbiorowa *eksterminacja (ustawy norymberskie, getta, przymus pracy, obozy zagłady) *Żydzi – szczególna dyskryminacja i prześladowania *Volksdeutsche – uprzywilejowana pozycja . (sytuacja Ukraińców)
15. OBSZARY ANEKTOWANE do ZSRR -nieprzestrzeganie norm prawa międzynarodowego -w opinii ZSRR z chwilą opanowania ziem polskich przez wojska niemieckie i rosyjskie, Polska przestała istnieć => prawo do zagarniętych obszarów *10 paździrnika 1939r. - ZSRR ,,odstąpił” Litwie zach. Część woj. wileńskiego z Wilnem *pozostałe obszary – włączone do Białoruskiej SRR oraz Ukraińskiej SRR (wybory do zgromadzeń ludowych: organizacje polskie oraz grupy obywateli nie mogły zgłaszać kandydatów; kłamliwa propaganda; terror; represje) *uchwała zgromadzenia BSRR i USRR o włączeniu anektowanych ziem do BSRR i USRR – potwierdzenie decyzji na Radzie Najwyższej ZSRR (2 listopada 1939r.) *wg Mołotowa Armia Czerwona wkroczyła do Polski, gdy państwo polskie przestało istnieć; cel – udzielenie pomocy braciom jednej krwi (Białorusinom i Ukraińcom)
16. PRAWO NA ZIEMIACH ANEKTOWANYCH -ustawodawstwo rosyjskie (brak przepisów przejściowych) -organizacja radzieckiej administracji, sądownictwa i służby bezpieczeństwa -konfiskata ziemi obszarniczej (oddanie do użytkowania ludności bezrolnej i małorolnej; kołchozy ) nacjonalizacja zakładów przemysłowych, banków, domów wi elorodzinnych, większych sklepów, restauracji oraz ziem klasztornych -ograniczanie liczby szkół polskich (zmiany w hist., geografii, j.polskim; wycofanie religii); zmiany w programach studiów; presja by wykładać po rosyjsku lub ukraińsku -likwidacja wydawnictw i prasy -kościół -29 listopada 1939r.- uchwała inkorporacyjna (obywatelstwo radzieckie dla wszystkich mieszkańców znajdujących się na obszarze BSRR i USRR 1-2 listopada 1939r.; w razie odmowy przyjęcia dowodu radzieckiego – represje) -mężczyźni - obowiązek służby wojskowej w ACz
17. POLITYKA REPRESJI I EKSTERMINACJI -cel polityki radzieckiej na ziemiach anektowanych: unifikacja oraz likwidacja polskiego systemu ustrojowo-prawnego *stosunkowo proste w przypadku struktur administracyjnych i wprowadzania ustawodawstwa radzieckiego *trudniejsze – akceptacja zmian przez ludność i zmiany światopoglądowe => posłuszeństwo poprzez represje i terror -represje *kryteria stosowania terroru: klasowe, polityczne, narodowe *objęły w dużym stopniu grupy przywódcze oraz inteligencję *zróżnicowane formy represji, wynikające z radzieckiego systemu kar: ^zasada zbiorowej odpowiedzialności ; ^kodeks karny ; ^system kar pracy poprawczej; kary wymierzane przez NKWD (pozbawienie wolności w obozach pracy poprawczej; pozbawienie wolności w ogólnych miejscach odosobnienia; wysiedlenie; zesłanie do określonej miejscowości- często łączona z przymusową pracą) ^po odbyciu kary w obozie pracy – przymusowe osiedlanie w ok . obozu *masowe aresztowania (oficerowie WP, funkcjonariusze Policji, funkcjonariusze państwowi i samorządowi, działacze polityczni, duchowni, literaci, twórcy) *masowe deportacje (konfiskata mienia)
18. OBYWATELE POLSCY OBYWATELE POLSCY NA WILEŃSZCZYŹNIE -litwinizacja; j. litewski – państwowym -prawo litewskie (brak przepisów przejściowych) - nadawanie obywatelstwa litewskiego (pozostałych obywateli polskich traktowano jak cudzoziemców – zwalnianie z pracy, represje) -aresztowania działaczy politycznych, kulturalnych i młodzieżowych OBYWAT ELE POLSCY PO WYBUCHU WOJNY NIEMIECKO-RADZIECKIEJ -22 czerwca 1941 r. -wznowienie stosunków dyplomatycznych pomiędzy Polską a ZSRR -30 lipca 1941 r. - układ między rządem radzieckim i polskim : rząd ZSRR uznał utratę mocy obowiązującej traktatów radziecko-niemieckich z 1939 r. -cel rządu polskiego : *utworzenie a rmii *opieka nad Polakami w ZSRR -12 sierpnia 1241 r. - dekret Prezydium Rady Najwyższej ZSRR *amnestia dla obywateli polskich pozbawionych wolności *utworzenie 19 delegatur ambasady polskiej, powołanie 387 mężów zaufania *sabotowanie postanowień dekretu przez terenowe organy NKDW, zawężanie pojęcia ,,obywatel polski” -pomoc ambasady polskiej dla obywateli (placówki opiekuńcze, domy dziecka, domy inwalidów, żłobki, przedszkola, stołówki, domy noclegowe)
20. ZNACZENIE ORAZ PODSTAWY PRAWNE ORGANÓW POLSKICH NA EMIGRACJI -internowanie Prezydenta RP, Naczelnego Wodza oraz rządu -niechęć państw koalicji do współpracy w władzami sanacyjnymi -30 września 1939r. - W. Raczkiewicz prezydentem, odwołał F. Składkowskiego oraz ministrów, powołał nowy rząd (na czele: Wł. Sikorski) -zachowanie ciągłości państwa polskiego -prawo eksterytorialności (w praktyce: działalność władz uzależniona od rządu francuskiego, później brytyjskiego) -podstawy prawne istnienia organów polskich na emigracji *konstytucja kwietniowa – uznana za podstawę prawną istnienia i działalności organów emigracyjnych *odstępstwo od konstytucji: ograniczenie kompetencji prezydenta (wykonywał swe zadania w ścisłym porozumieniu z premierem) *18 grudnia 1939r. - odezwa rządu (naród polski źródłem władzy w Polsce)
21. PREZYDENT -ograniczenie kompetencji -uzgadnianie zmian w rządzie z szefem rządu i reprezentantami stronnictw politycznych -rozbieżności w poglądach między Raczkiewiczem a Sikorskim -wzrost kompetencji prezydenta po śmierci Sikorskiego RADA NARODOWA RP -namiastka parlamentu -powołana dekretem prezydenta z 9.12.1939r. (12 członków, później do 40) -członkowie Rady mianowani przez prezydenta -organ doradczy prezydenta i rządu -prawo interpelacji rządu -siedzibą RN: siedziba rządu -I. Paderewski – pierwszym przewodniczącym (później S. Grabski) -rozwiązana 21.03.1945r.
22. RADA MINISTRÓW -wzrost kompetencji; organ równorzędny z prezydentem -współudział przy realizacji zwierzchnictwa prezydenta nad siłami zbrojnymi -posiadała poparcie kierownictw większości stronnictw politycznych (w kraju i na emigracji) WOJSKO POLSKIE -tworzenie Polskich Sił Zbrojnych (przy pomocy Francji, od 1940r.-Wielkiej Brytanii, od 1941r.- ZSRR) -Wojska Lądowe, Polska Marynarka Wojenna, Polskie Siły Powietrzne (4 dywizjony bombowców, 10 dywizjonów myśliwskich) -2 dywizje piechoty utworzone we Francji *Samodzielna Brygada Strzelców Podhalańskich (Narwik) *Brygada Kawalerii Pancernej -dywizje utworzone w Wielkiej Brytanii *Dywizja Pancerna *Samodzielna Dywizja Spadochronowa -w Syrii powstała Samodzielna Brygada Strzelców Karpackich (Tobruk)
24. GENEZA I STRUKTURA ORGANÓW -powstawanie organizacji politycznych i wojskowych, których celem była walka o niepodległość (ok. 300 pod koniec okupacji) -2 zasadnicze obozy: * obóz londyński ^ organizacje polityczne i wojskowe uznające zwierzchnictwo rządu polskiego na emigracji ^SL, PPS, S D , SN, SP * obóz komunistyczny ^narzędzie umożliwiające Stalinowi realizację planu podporządkowania Polski i uczynienia z niej kraju satelickiego ^(PPR) *obozy wyłoniły niezależne od siebie ośrodki władzy konspiracyjnej w kraju
25. OBÓZ LONDYŃSKI (1) -pion cywilno-polityczny oraz pion wojskowy (przewaga) *podziemne organy cywilne: Delegat Rządu na Kraj- pełnomocnik rządu +3 zastępcy, delegaci okręgowi oraz powiat owi *26 lipca 1944r. - Krajowa Rada Ministrów *Delegatura (organ pomocniczy delegata, organizowanie administracji zastępczej, Państwowy Korpusu Bezpieczeństwa, tajne nauczanie) -przedstawicielstwo polityczne *Polityczny Komitet Porozumiewawczy ^skład: przedstawiciele SL, PPS – WRN, SN, SP ^funkcje opiniodawcze w stosunku do delegata rządu ^kandydat na stanowisko delegata był przestawiany przez PKP ^1943r.- przekształcił się w Krajową Reprezentację Polityczną Narodu Polskiego *9 stycznia 1944r. - delegat narodowy w odpowiedzi na utworzenie KRN wydał dekret o powołaniu Rady Jedności Narodowej (skład: 17 osób)
26. OBÓZ LONDYŃSKI (2) *Służba Zwycięstwu Polski (pierwsza organizacja wojskowa na terenach okupowanych), na emigracji Związek Walki Zbrojnej *1942 r. - ZWZ przekształcono w AK *Komenda Główna (organ dowodzenia AK) *wojskowe sądy specjalne (zdrada, donosicielstwo, szpiegostwo, denuncjacja, prześladowanie ludności polskiej, czyny godzące w bezpieczeństwo AK) *struktura terytorialna: ^obszary obejmujące kilka województw ^okręgi odpowiadające województwu ^obwody obejmujące obszar powiatu *pod koniec okupacji AK liczyła 250 tys. oficerów, podoficerów i żołnierzy (30 tys. uzbrojonych) *Komenda Główna AK nie scaliła wszystkich organizacji wojskowych działających w kraju i popierających rząd emigracyjny ^udało się włączyć Narodową Organizację Wojskową ^Bataliony Chłopskie – nie podporządkowały się w pełni (mimo umowy) ^poza: Narodowe Siły Zbrojne, Polska Armia Ludowa
27. OBÓZ KOMUNISTYCZNY (1) -PPR *kierownicza siła w obozie komunistycznym *utworzona w 1942r. p rzez przerzuconych do Polski z ZSRR działaczy *walka z okupantem (Gwardia Ludowa), przeprowadzenie radykalnych reform w powojennej Polsce – deklaracja programowa ,,O co walczymy” *polityka zagraniczna powojennej Polski – ścisły sojusz i przyjaźń z ZSRR *zarzuty agentury sowieckiej *znikoma popularność w Polsce * nie była reprezentowana w Radzie Narodowej, ani w PKP (opozycyjna w stosunku do tych organów) *1943 r. - tworzenie organu, który w wyzwolonej Polsce objąłby władzę państwową -Związek Patriotów Polskich *utworzony z inicjatywy komunistów polskich, przy inspiracji i aprobacie władz radzieckich (po ewakuacji do Iranu Armii Andersa i zerwaniu stosunków dyplomatycznych ZSRR i Polski)
28. OBÓZ KOMUNISTYCZNY (2) KRAJOWA RADA NARODOWA -utworzona 01.01.1944 r. przez PPR -przewodniczącym – mało znany Bolesław Bierut -przeciwstawiana organom polskim w kraju i na emigracji -w programie nawiązywała do konstytucji marcowej -tworzenie terenowych rad narodowych (wojewódzkich, powiatowych, miejskich i gminnych) – reprezentowały znikomą część społeczeństwa -po wkroczenie ACz miały stać się formą ustrojową sprawowania władzy przez obóz komunistyczny -1944r. - zgoda rządu radzieckiego na uznanie KRN za oficjalne przedstawicielstwo społeczeństwa polskiego oraz za nawiązanie oficjalnych stosunków z organem wykonawczym KRN (z chwilą jego powołania) PKWN i Rz Lub.
