3. Աշխարհագրական այն տարածքը, որի հետ կապված է
հայ ժողովրդի հազարամյակների
պատմությունը, կոչվում է Հայկական
լեռնաշխարհֈ Հայկական լեռնաշխարհը գտնվում է
Փոքր Ասիա թերակղզուց արևելք, տարածվում է Սև
ծովի և Հարավկովկասյան ու Վերին Միջագետքի
հարթավայրերի, Իրանական և Փոքրասիական
բարձրավանդակների միջև:
Հայկական լեռնաշխարհը շրջապատից առանձնացած է
բարձր լինելու պատճառով և կոչվում է լեռնային կղզի:
Տարածքը մոտ 400 հզ. կմ2 է, միջին բարձրությունը՝ 1700
մ, իսկ առանձին գագաթների բարձրությունը հասնում է
4000–5000 մ-ի, առավելագույնը` 5165 մ (Մեծ Մասիս):
6. Հայկական լեռնաշխարհի հիմնական լեռնագրական
միավորներն են Արևելապոնտական, Փոքր
Կովկաս, Կորդվաց, Հայկական Տավրոս լեռնային
համակարգերը և Հայկական հրաբխային
բարձրավանդակը: Արևելապոնտական լեռնաշղթան
հյուսիսից եզերում է լեռնաշխարհը և 400 կմ
երկարությամբ ձգվում է Սև ծովի հարավարևելյան
ափին զուգահեռ: Առավելագույն բարձրությունը 3937 մ
է (Քաջքար լեռ): Առանձնանում են
Գիրեսուն, Զիգանա, Տրապիզոնի, Գյումուշխանե, Լազի
ստանի լեռնաշղթաները: Այս մասում Նոր Շիրական
լեռներն արևելքում միանում են Հայկական լեռներին:
8. Հայկական լեռնաշխարհի հարավում ձգվում է
Հայկական (Արևելյան) Տավրոս լեռնային
համակարգը, որն ունի բազմաթիվ լեռնաբազուկներ՝
Նուրհակի, Մալաթիայի, Սիմսարի, Բիթլիսի, Սասնա, Ը
նձաքիարս, Շատախի և այլն: Ամենաբարձր կետը
Նուրհակ լեռն է (3090 մ): Նշանավոր են նաև Մարութա
լեռ (2967 մ), Աչքասար (2940 մ), Սիմսար (2685 մ)
լեռնագագաթները:
Փոքր Կովկասի լեռնային համակարգը եզերում է
Հայկական լեռնաշխարհը հյուսիսից և հյուսիս-
արևելքից:
11. Կորդվաց լեռները Հայկական լեռնաշխարհը եզերող
լեռնաշղթաներից ամենաբարձրն են (3500–4000 մ).
զբաղեցնում են լեռնաշխարհի հարավարևելյան մասը՝
Վանա և Ուրմիա լճերի գոգավորությունների միջև:
Հայկական հրաբխային բարձրավանդակը զբաղեցնում
է Հայկական լեռնաշխարհի կենտրոնական մասը
(տարածքը՝ 100 հզ. կմ2): Այն բարձրադիր
լեռնավահանների
(Գեղամա, Վարդենիսի, Ջավախքի), լեռնազանգվածներ
ի (Բյուրակնի, Աբուլ-
Սամսարի, Ծաղկանց, Արագածի, Սյունիքի և
այլն), խոշոր սարահարթերի
(Արդահանի, Ախալքալաքի, Կարսի, Շամիրամի, Կոտայ
քի), ընդարձակ դաշտերի
(Էրզրումի, Տվարածատափի, Ալաշկերտի, Բասենի, Խնո
ւսի, Մշո և այլն) համալիր է:
13. Հայկական հրաբխային բարձրավանդակի կենտրոնում
է գտնվում Բյուրակնի (Հազար լճեր)
բարձրավանդակը, որի ամենաբարձր գագաթը
Սրմանցն է (3250 մ): Այստեղ են գտնվում նաև
Սերոկի, Հավատամք, Շուշարի, Թեքման սրածայր
գագաթները: Սրմանց լեռնագագաթի հյուսիսարևմտյան
լանջի բազմաթիվ աղբյուրներից սկզբնավորվում են
Արաքսը և Արածանիի մի քանի վտակներ:
Բյուրակն և Մասիս լեռնազանգվածների միջև գտնվում
է Հայկական Պար լեռնաշղթան: Նրա ամենաբարձր
լեռնագագաթը Սուկավետ լեռն է (3445 մ), որի լանջին՝
3284 մ բարձրության վրա էր գտնվում Սուկավետի
վանքը՝ Հայկական լեռնաշխարհի երբեմնի
ամենաբարձր բնակելի կետը:
16. Վանա լճից հյուսիս-արևելք 65 կմ երկարությամբ
աղեղնաձև ձգվում են Ծաղկանց լեռները, որոնց
բարձր գագաթներն են Ալադաղը (3351 մ), Ծաղկոն
(3519 մ), Նպատը (2332 մ): Վերջինիս ստորոտում՝
Արածանիի հովտում է գտնվում նշանավոր Ձիրավի
դաշտը, որտեղ 371 թ-ին Պապ թագավորի
ղեկավարությամբ տեղի է ունեցել ճակատամարտ
պարսիկների դեմ: Ծաղկանց լեռները եղել են Հայոց
Արշակունի թագավորների ամառանոցը: Այստեղ
էին տեղի ունենում Նավասարդյան մարդաշատ
տոնախմբությունները:
18. Լեռնաշխարհից սկիզբ են առնում Առաջավոր
Ասիայի խոշոր գետերը՝
Արածանին, Եփրատը, Տիգրիսը, Արաքսը, Կուրը և
Ճորոխը:
Հայկական լեռնաշխարհի լճերն ունեն
տեկտոնական
(Ուրմիա, Ծովք), տեկտոնահրաբխային
(Վանա, Սևանա, Արփի, Գայլատու), հրաբխային
(Խանչալի, Փարվանա), խառնարանային
(Նեմրութ, Աժդահակ), սառցադաշտային
(Ալ, Սև, Քարի), սողանքային (Պարզ) ծագում:
21. Հարուստ և ինքնատիպ է Հայկական լեռնաշխարհի
բուսականությունը. լանդշաֆտները փոխվում են ըստ
վերընթաց գոտիականության: Այստեղ աճում է 4 հզ.
բուսատեսակ, որից 200-ը (այդ թվում՝ արարատյան
ցորենները, հայկական արոսենին, նաիրյան նշենին և
այլն) բնաշխարհիկներ են: Կան հազվագյուտ բույսեր՝
հունական շրջահյուսը, ծովոսպը, կովկասյան
մրտավարդը, ինչպես նաև այլ վայրերից ներմուծված
հազարավոր բուսատեսակներ: Տարածված են նաև
եթերայուղատու բույսերն ու դեղաբույսերը:
Անտառներում աճում են
նշենի, տանձենի, խնկենի, հացենի, բոխի, կաղնի, գիհի,
հաճարենի և այլ ծառատեսակներ: Բարձրլեռնային
գոտիները հարուստ են մարգագետիններով:
23. Բազմազան է նաև կենդանական աշխարհը:
Լեռներում ապրում են վայրի ոչխարը
(մուֆլոն), բեզոարյան այծը, շնագայլը, ցածրադիր ու
նախալեռնային շրջաններում և տափաստաններում՝
տափաստանային կատուն, սպիտակափոր
ոզնին, փոքր կամ հարավային
խլուրդը, փոքրասիական և փոքր
ճագարամկները, օձերից՝ գյուրզան, հայկական
լեռնատափաստանային վահանագլուխ
իժը, կարմրափոր սահնօձը: Թռչուններից
տարածված են սև և սևախածի
կեռնեխները, դաշտային
մկնաճուռակը, մանրաբազեն, մոխրագույն
կաքավը, արտույտները, քարաթռչնակները, ճահճայ
25. Շատ են միջատները, մորեխները, սարդերն
ու մորմերը: Անտառներում ապրում են
այծյամը, վարազը, արջը, սկյուռը: Գետերն
ու լճերը հարուստ են ձկներով. նշանավոր
են Սևանի իշխանը, Վանա
տառեխը, կարմրախայտը:
Հայկական լեռնաշխարհի միավորներին
տրվել է ավելի քան 150 հզ. տեղանուն, որոնց
հետ անխզելիորեն կապված է հայ ժողովրդի
պատմությունը:
