Giai thoai van hoc viet nam phan 2

HOAÂNG NGOÅC PHAÁCH - KIÏÌU THU HOAÅCH 80

NGÊM THÚ CÛÅ THÊÌN

Nguyïîn Thaái Thûúâng ngûúâi àúâi Maåc, luác coân laâ hoåc troâ,
ài cêìu möång úã nuái Yïn Tûã. Thêìn baáo möång rùçng àïën saáu
mûúi tuöíi múái àöî àaåt. Thûúâng thûác dêåy tûác quaá, liïìn ngêm
möåt baâi thú àïí cûå laåi lúâi thêìn:
Saách thuöåc, vùn hay sûå chùèng ngúâ,
Trong ba mûúi tuöíi àöî thò vûâa.
Thêìn nhên sao noái sai laâm vêåy?
Àïën saáu mûúi thò àaä thûúång thû!
Tuåc truyïìn, sau öng thûåc hiïån àûúåc àuáng nhû yá àõnh:
Ba mûúi tuöíi àöî tiïën sô, saáu mûúi tuöíi laâ Lïî böå thûúång
thû.

*
* *

Cuâng thúâi êëy, coá ngûúâi hoåc troâ coân treã lù’m, khi sù’p ài
thi, thêëy thêìn baáo möång baão àïën ba mûúi tuöíi thò àöî tiïën
sô. Khi tónh dêåy, anh ta bûåc mònh cuäng laâm möåt baâi thú
mù’ng laåi thêìn nhû sau:
Tiïën sô khoa naây quyïët lêëy tûúi!
Cúá chi coân àúåi àïën ba mûúi?

http://ebooks.vdcmedia.com

Giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam 81
Thêìn nhên noái thïë laâ sao vêåy?
Nïn úã ngûúâi ta, haá úã trúâi
Quaã nhiïn, khoa êëy anh ta àöî tiïën sô, vaâ nùm àoá anh
ta múái hai mûúi möët tuöíi.

BAÃNG, TRAÅNG GANH NHAU

Khoaãng àúâi nhaâ Maåc, úã miïìn Haãi Dûúng coá hai ngûúâi
baån úã gêìn laâng nhau: Phaåm Trêën úã laâng Lêm Kiïìu vaâ Àöî
Uöng úã laâng Àoaân Lêm.
Vaâo nùm Quang Baão àúâi Maåc Phuác Nguyïn (1554 -
1561), hai ngûúâi cuâng traåc ba mûúi tuöíi vaâ cuâng àöî khoa
thi höåi. Àïën kyâ thi àònh, Phaåm Trêën àöî traång nguyïn, coân
Àöî Uöng thò àöî baãng nhaän. Trêën, sûác hoåc vöën keám Uöng,
nïn hñ hûãng lù’m, baão: “Giúâ ta múái àeâ àûúåc thùçng Uöng
àêy!”
Uöng nghe noái tûác lù’m. Luác vinh qui, traång, baãng cuâng
vïì möåt àûúâng. Baãng khöng chõu nhûúâng traång ài trûúác, cûá
doáng ngûåa ài ngang haâng.
Àïën laâng Hoaåch Traåch, dên chuáng keáo nhau ra xem vaâ
xin thú àïí àïì vaâo chiïëc cêìu úã àêìu laâng. Àoá laâ chiïëc cêìu
ngoái hún mûúâi gian. Baãng, traång liïìn thaách nhau qua baãy



gian phaãi võnh xong baâi thú, ai xong trûúác ài trûúác, khöng
àûúåc tranh nhau.
Lêìn êëy Trêën thù’ng, ai cuäng chõu taâi, chó Uöng khöng
phuåc, cho laâ thú àaä laâm sùén tûâ bao giúâ.
Röìi laåi doáng ngûåa ài ngang haâng. Àïën laâng Minh Luên,
coá ngûúâi múái laâm xong nhaâ, ra àoán àûúâng xin möåt baâi thú
mûâng nhaâ múái.
Trêën àoåc luön:
Nùm nùm thïm phuá quñ,
Ngaây ngaây hûúãng vinh hoa.
Xûa coá cêu nhû thïë,
Nay mûâng múái laâm nhaâ.
Lêìn naây, Uöng àaä coá veã húi chõu taâi nhanh nheån cuãa
Trêën. Àïën cêìu laâng Àoaân Lêm, tuåc goåi laâ cêìu Cöëc, trong
cêìu coá cö baán haâng laâ cö Loan, hai ngûúâi laåi thaách nhau
laâm baâi thú nöm lêëy àïì laâ “Cö Loan baán haâng cêìu Cöëc”.
Haån möîi cêu phaãi coá hai giöëng chim, qua cêìu phaãi xong,
ai xong trûúác ài trûúác, nhêët thiïët khöng àûúåc tranh nhau
nûäa.
Trêën ngöìi trïn ngûåa àoåc ngay rùçng:
Quai vaåc àöi bïn caánh phûúång phong,
Dúã giang baán chaác lûåa àöì cöng.
Xanh le múã kheáp nem höìng múái,
Baåc aác phö phang rûúåu v õt nöìng.
..... (1)


Baãng bêëy giúâ múái thûåc chõu phuåc traång laâ nhanh trñ vaâ
nhûúâng cho traång ài trûúác khöng tranh giaânh gò nûäa.

AÊ N KHOÃE, THÚ TAÂI

Lûúng Hûäu Khaánh, ngûúâi laâng Höåi Triïìu, huyïån Hoùçng
Hoáa, tónh Thanh Hoáa, laâ con trai Lûúng Àù’c Bùçng. Öng giuáp Lï
àaánh Maåc coá cöng lúán, chûác àïën thûúång thû, tûúác Àaåt
quêån cöng. Thuúã beá hoåc vúái böë rêët gioãi (Lûúng Àù’c Bùçng
laâ thêìy hoåc cuãa Nguyïîn Bónh Khiïm); 10 tuöíi àaä biïët laâm
thú vùn, nhûng nhaâ ngheâo laåi ùn rêët khoãe, gia àònh khöng
cung cêëp cho Khaánh àûúåc no àuã, nïn öng phaãi tûâ giaä meå
giaâ àïí ài kiïëm ùn vaâ lêåp sûå nghiïåp.
Möåt höm, Khaánh qua chuyïën àoâ söng Tam Kyâ, cuâng vúái
mêëy hoâa thûúång ài àaám chay vïì. Thêëy nhaâ sû mang àêîy
oaãn to tûúáng, Khaánh cûá nhòn chùçm chùåp vaâo àêëy. Nhaâ sû
biïët Khaánh àoái, àûa cho vaâi phêím oaãn, Khaánh tûâ chöëi noái:

- Hoåc troâ kiïët gùåp àaåi böì taát tûúãng tûâ bi quaãng àaåi thïë
naâo, chûá cho möåt vaâi phêím oaãn thò ùn chùèng boä dñnh rùng.
Möåt võ sû giaâ thêëy vêåy liïìn cûúâi, noái:

(1) Baâi thú bõ thêët truyïìn böën cêu.



- Thaây àaä laâ hoåc troâ thò thûã laâm möåt baâi thú Nho tùng
àöìng chu (hoåc troâ, nhaâ sû cuâng ài möåt thuyïìn) xem sao?
Nïëu sang söng maâ xong thò coá bao oaãn nhaâ chuâa seä àem
àaäi caã.
Khaánh ngêm luön möåt baâi:
Nang trung kinh sûã kiïåp kim cûúng,
Nhô ngaä kim àöìng phiïëm nhêët haâng.
Höåi si cuâ àaâm khanh saái laåc,
Võ long hoaâng caác ngaä xu thûúng.
Duy biïn nhô thûúång cûâu Haân Duä,
Vaäng sûå ngö do hêån Thuãy Hoaâng.
Nhêët ngöå vö àoan tuây tiïîn biïåt,
Nhô thaânh phuác quaã ngaä vinh xûúng.
Dõch:
Möåt hoâm kinh sûã nñp kim cûúng,
Ngûúi túá àoâ sang kheáo möåt àûúâng.
Àaám höåi àaân chay ngûúi àuãng àónh,
Lêìu höìng gaác tña túá nghïnh ngang.
Sao ngûúi chaã oaán thuâ Haân Duä, (1)
(2)
Àêy túá coân cùm giêån Thuãy Hoaâng,
Chöëc nûäa lïn búâ ta taåm biïåt,
Ngûúi thò nïn Phêåt, túá nïn sang.
(1) Haân Duä têu vua Àûúâng xin phaá àïìn chuâa, huyã tûúång phêåt.
(2) Têìn Thuãy Hoaâng àöët saách, chön hoåc troâ.


Thú laâm xong thò àoâ coân caách búâ söng vaâi ba con saâo.
Caác nhaâ sû àïìu phuåc taâi, döëc caã àêîy oaãn cho Khaánh. Nhaâ
thú ngöìi ùn möåt luác hïët saåch. Caác nhaâ sû laåi caâng lêëy laâm
laå. Coá nhaâ sû tùång thïm cho Khaánh quan tiïìn vaâ dùån sau
laâm nïn sûå nghiïåp lúán, coá àaánh deåp àêu thò xin chûâa nhaâ
chuâa ra.
Khaánh àaä y theo lúâi dùån êëy, vïì sau möîi khi tiïën quên
àaánh Maåc, Khaánh àïìu ra lïånh cho quên sô hïët sûác baão vïå
chuâa chiïìn.

TAÂI QUAN QUAN TAÂI

Khoaãng nùm Àaåi Chñnh thúâi nhaâ Maåc (1530 - 1540), coá
tiïën sô Vuä Thoaát Dônh quï úã vuâng Bao Trung, Gia Phuác
(Gia Löåc), Haãi Dûúng, laâ möåt ngûúâi rêët gioãi quöëc êm vaâ
hay khöi haâi.
Khi chûa thi àöî, möåt bûäa ài chúi khöng biïët vö tònh hay
hûäu yá, Dônh àaá vaâo chên con gaái quan phuã. Lñnh bù’t Dônh
vaâo trònh quan, quan bù’t laâm túâ cung vaâ baão nïëu laâm hay
thò seä tha töåi. Dônh chùèng ngêìn ngaåi viïët luön túâ cung nhû
sau:
Quï úã phuã Haå, (1)

(1) Tûác phuã Haå Höìng, Haãi Dûúng.



Quaán úã Bao Trung.
Nhên vò du th õ,(1)
Chúåt gùåp maá höìng,
Lúä chên àaåp phaãi,
Vö tûâ tû cung. (2)
Quan phuã xem túâ cung, thêëy lúâi leä khöi haâi hoám hónh,
beân cûúâi vaâ tha cho Dônh.
Möåt lêìn khaác, Dônh àang úã nhaâ thò coá ngûúâi àïën xin baâi
vùn àïí khù’c vaâo bia möå böë, Dônh hoãi:
- Öng cuå coá chûác sù’c gò khöng?
Ngûúâi kia àaáp:
- Cha töi laâm taâi quan (möåt chûác quan voä nhoã).
Nghe noái hai chûä taâi quan, Dônh liïìn cêìm buát viïët ngay
rùçng:
Sinh vi taâi quan,
Tûã nhêåp quan taâi.
Kyâ sinh giaä vinh,
Kyâ tûã giaä ai.
Nghôa laâ:
Söëng laâm taâi quan,
Chïët vaâo quan.
Söëng thò vinh hiïín,
Chïët thò bi ai.
(1) Nghôa laâ: nhên vò ài chúi chúå.
(2) Nghôa laâ: khöng coá lúâi leä naâo maâ cung khai àûúåc (troát àaåp chên
phaãi cö gaái, giúâ khöng biïët noái sao nûäa!)



RÏU XANH MAÁU ÀOÃ

Thúâi Lï coá Nguyïîn Tuêën úã xaä Nhên Muåc, huyïån Thanh
Trò (nay thuöåc Haâ Nöåi) laâ ngûúâi tñnh tònh rêët cûúng nghõ.
Khöng roä, öng sinh vaâ mêët nùm naâo, chó biïët öng àöî àöìng
tiïën sô khoa Quñ sûãu, nùm Hoùçng Àõnh thûá 14 (1613). Vaâo
nùm Vônh Töå thûá 1 (1615) àúâi Lï Thêìn Töng, öng àûúåc cûã
ài sûá nhaâ Minh àïí dêng àöì lïî cöëng. Vua Minh vöën àaä biïët
öng laâ ngûúâi cûáng rù’n vaâ hay chûä, nhên muöën thûã taâi,
beân ra möåt vïë àöëi nhû sau:
Àöìng truå chñ kim àaâi di luåc.
Nghôa laâ:
Cöåt àöìng túái nay rïu àaä xanh.
Cêu naây coá yá chêm choåc, muöën nhù’c laåi viïåc Maä Viïån
sang chinh phuåc nûúác ta vaâ dûång cöåt àöìng vaâo khoaãng thïë
kyã thûá nhêët.
Nguyïîn Tuêën nghe xong, àöëi laåi ngay:
Àùçng giang tûå cöí huyïët do höìng.
Nghôa laâ:
Söng Àùçng tûâ xûa maáu coân àoã.
YÁ muöën nhù’c hai trêån chiïën thù’ng lûâng lêîy trïn söng
Baåch Àùçng: chiïën thù’ng cuãa Ngö Quyïìn phaá tan quên


Nam Haán xêm lûúåc vaâo nùm 938, vaâ chiïën thù’ng cuãa
Trêìn Hûng Àaåo tiïu diïåt toaân böå binh thuyïìn xêm lûúåc
cuãa quên Nguyïn vaâo nùm 1288.
Vua Minh nghe röìi, coá veã khöng bùçng loâng; nhûng cuäng
phaãi khen laâ cêu àöëi hay, lúâi vùn choåi, yá tûá huâng höìn,
àanh theáp. Vaâ sau àoá nhaâ vua àaä tiïëp àaäi àoaân sûá böå Viïåt
Nam rêët hêåu. (1)

TA CH AÊÈNG CHÕU PHONG

Àaâo Duy Tûâ, ngûúâi laâng Hoa Trai, huyïån Ngoåc Sún, nay
laâ huyïån Tônh Gia, tónh Thanh Hoáa, sinh nùm 1572, mêët
nùm 1634. Böë öng laâ nghïå nhên haát cheâo. Öng rêët thöng
minh, hoåc gioãi, laåi coá taâi thao lûúåc, nhûng khi naåp àún ài
thi vúái nhaâ Lï, bõ phaác giaác laâ con nhaâ haát xûúáng àaânh
phaãi àuöíi vïì. Öng bûåc chñ boã Lï theo Nguyïîn. Öng laâ
ngûúâi àaä cho àù’p luäy Trêën Ninh luäy Trûúâng Duåc vaâ àaánh
baåi quên Trõnh nhiïìu phen.
Nùm Kyã tyå (1629), sau khi àuöíi àûúåc nhaâ Maåc, Trõnh
Traáng àûúåc vua Lï phong laâm sû phuå, Thanh vûúng. Nhên
àoá, Trõnh Traáng muöën lêëy danh nghôa nhaâ Lï bù’t chuáa

(1) Vïì nhên vêåt cuãa thoaåi naây möîi ngûúâi kïí möîi khaác, nhûng vïì hai
cêu àöëi thò noái chung khöng coá gò khaác nhau lù’m.



Nguyïîn phaãi haâng phuåc. Chuáa Trõnh sai sûá mang sù’c vua
Lï vaâo phong cho chuáa Nguyïîn Phuác Nguyïn chûác Thaái
phoá quöëc cöng, duå chuáa Nguyïîn cho con ra chêìu vaâ nöåp ba
chuåc thúát voi vaâ ba chuåc chiïëc chiïën thuyïìn.
Chuáa Nguyïîn tiïëp sûá, nhûng yá khöng muöën thuå phong
maâ cuäng khöng muöën tuên theo yïu saách cuãa chuáa Trõnh.
Öng beân hoãi Àaâo Duy Tûâ vïì caách àöëi phoá.
Tûâ khuyïn chuáa Nguyïîn haäy cûá nhêån sù’c röìi seä coá
caách. Öng sai laâm möåt caái mêm hai àaáy boã túâ sù’c phong
cuãa chuáa Trõnh vaâo giûäa hai àaáy, keâm theo möåt maãnh giêëy
viïët böën cêu thú. Chuáa Nguyïîn sai àïí lïî vêåt vaâo chiïëc
mêm àoá vaâ sai sûá laâ Vùn Khuöng mang ra Thùng Long àïí
taå ún vua Lï, chuáa Trõnh.
Chuáa Trõnh chó thêëy coá lïî vêåt maâ khöng coá biïíu taå vïì
viïåc àûúåc vinh phong, lêëy laâm nghi lù’m. Sau coá ngûúâi
thêëy caái mêm daây maâ nùång, múái khaám phaá ra laâ mêm hai
àaáy. Túâ sù’c vaâ maãnh giêëy àûúåc lêëy ra, dêng lïn Chuáa.
Chuáa Trõnh thêëy coá böën cêu thú cheáp úã maãnh giêëy nhû
sau:
Mêu nhi vö dõch,
Mõch phi kiïën tñch.
AÁi laåc têm trûúâng,
Lûåc lai tûúng à õch.
Caã triïìu àònh khöng ai hiïíu nghôa ra laâm sao caã. Sau
phaãi múâi Traång Buâng (1) àïën àïí hoãi. Traång Buâng liïëc mù’t


xem qua vaâ giaãi ngay rùçng: “Mêu nhi vö dõch” nghôa laâ
chûä “mêu” maâ khöng coá dêëu phïët thïë tûác laâ chûä “dû”; Mõch
phi kiïën tñch nghôa laâ chûä “mõch” maâ boã chûä “kiïën” ài, thïë
tûác laâ chûä “bêët”; AÁt laåc têm trûúâng nghôa laâ chûä “aái” maâ
boã chûä “têm” ài, thïë tûác laâ chûä “thuå”; Lûåc lai tûúng àõch
nghôa laâ chûä “lûåc” àöëi àõch vúái chûä “lai” hai chûä àïí caånh
nhau, thïë tûác laâ chûä “sù’c”.
Vêåy caã böën cêu thú laâ böën chûä: Dû bêët thuå sù’c, (ta
khöng nhêån sù’c phong). Hoå Nguyïîn khöng chõu thêìn phuåc
triïìu àònh cho nïn laâm ra böën cêu thú àoá.
Chuáa Trõnh tûác lù’m, sai àuöíi theo bù’t sûá giaã laåi,
nhûng sûá giaã àaä boã ài xa röìi.

BÊY GIÚÂ EM ÀAÄ COÁ CHÖÌNG

Tuåc truyïìn, sau khi àaä biïët roä chñnh Àaâo Duy Tûâ laâ keã
laâm ra vuå àöë chûä(1), Trõnh Traáng bûåc lù’m, nhûng cuäng rêët
phuåc taâi Àaâo Duy Tûâ, nïn àaä sai ngûúâi àem nhiïìu vaâng
baåc vaâ möåt bûác mêåt thû vaâo thuyïët Tûâ, àïí hoâng thu phuåc
(3) Traång Buâng: tûác traång ngûúâi laâng Buâng (Phuâng Xaá); tïn goåi
thên mêåt cuãa Phuâng Khù’c Khoan (1528 - 1613). Chuá yá: àïën nùm
1629, thò Phuâng Khù’c Khoan mêët àaä lêu röìi. Cêìn hiïíu tñnh chêët
thiïëu chñnh xaác lõch sûã cuãa giai thoaåi vùn hoåc Viïåt Nam).
(1) Xem giai thoaåi: Ta chùèng chõu phong.



öng vïì laâm quên sû cho mònh. Xem xong thû, Tûâ móm
cûúâi, giaã laåi söë vaâng baåc, röìi lêëy giêëy buát viïët möåt baâi ca
dùån àûa vïì cho chuáa Trõnh. Baâi ca nhû sau:
Ba àöìng möåt múá trêìu cay,
Sao anh chùèng hoãi nhûäng ngaây coân khöng?
Bêy giúâ em àaä coá chöìng,
Nhû chim vaâo löìng, nhû caá cù’n cêu!
Caá cù’n cêu biïët àêu maâ gúä,
Chim vaâo löìng biïët thuúã naâo ra?...
Trõnh Traáng àoåc baâi thú trïn, biïët Tûâ khöng muöën thay
àöíi yá chñ, nhûng nhaâ chuáa vêîn kiïn trò phaái ngûúâi ài duå
döî Tûâ möåt lêìn nûäa. Tûâ thêëy vêåy, laåi nhúâ ngûúâi gûãi luön
hai cêu nûäa ra Àaâng Ngoaâi:
Coá loâng xin taå ún loâng,
Àûâng ài laåi nûäa maâ chöìng em ghen.
Duå döî, mua chuöåc maäi khöng àûúåc, Trõnh Traáng tûác
quaá, tûâ chöî mïën phuåc chuyïín sang cùm gheát Tûâ. Chuáa töi
hoå Trõnh àùåt ra nhûäng cêu haát nhû sau àïí àaã kñch Tûâ:
Coá ai vïì vúái Àaâng Trong,
Nhù’n nhe “böë àoã” liïåu tröng àûúâng vïì. (1)
Maãi tham lúåi, boã quï quaán töí,
Àêët nûúác ngûúâi duâ coá cuäng khöng...
hoùåc:
Röìng khoe vûúåt gioá tung mêy,(2)
Biïët àêu röìng àêët coá ngaây xaác tan...


Tûâ hay biïët caác cêu haát êëy chó cûúâi khêíy vaâ caâng quyïët
têm nghiïn cûáu kïë hoaåch phaá Trõnh.

ÏËCH NGÖÌI ÀAÁY GIÏËNG

Thúâi Lï Trung Hûng, coá Nguyïîn Àùng Caão laâ möåt ngûúâi
nöíi tiïëng trong viïåc ûáng àöëi.

Nguyïîn Àùng Caão quï úã laâng Hoaâi Baäo, huyïån Tiïn Du,
tónh Bù’c Ninh; khöng roä nùm sinh vaâ mêët, chó biïët öng
àêåu thaám hoa vaâo khoaãng Lï Hy Töng (1676 - 1705).

Bêëy giúâ, vua Khang Hy nhaâ Maän Thanh sai sûá mang
chiïëu sang nûúác Nam, buöåc moåi ngûúâi phaãi goåt àêìu, gioác
toác nhû ngûúâi Maän. Àûúåc tin êëy, Vua Lï Hy Töng lo lù’m,
liïìn tûác töëc cûã Nguyïîn Àùng Caão lïn aãi Nam Quan tiïëp sûá
Thanh àïí tòm caách thoaái thaác. Lïn àïën cûãa aãi, sau khi àaä
àem leä lúåi haåi ra biïån luêån vúái sûá giaã, Àùng Caão beân laâm
möåt baâi biïíu gûãi sûá giaã mang vïì cho vua Thanh. Vua
Thanh xem túâ biïíu, phuåc taâi huâng biïån cuãa Àùng Caão, beân
haå chiïëu baäi boã viïåc êëy ài.
(3) Noái “böë àoã” cuäng coá yá aám chó vaâo chöî Tûâ hoå Àaâo.
(4) Àaâo Duy Tûâ laâ taác giaã baâi vùn nöíi tiïëng Ngoåa long cûúng, tûå vñ
mònh vúái con röìng nùçm coá ngaây seä vûúåt gioá tung mêy.



Ñt lêu sau, Àùng Caão coá dõp ài sang sûá nhaâ Thanh, vua
Thanh thêëy Àùng Caão hay chûä, liïìn ra möåt vïë àöëi nhû
sau:

Laäo khuyïín laåc mao, do hûúáng àònh tiïìn phïå nguyïåt.

Nghôa laâ:

Choá giaâ ruång löng, coân ngoáng ra sên suãa nguyïåt (trùng);

Nghe cêu àöëi àêìy gioång khinh miïåt. Àùng Caão bûåc tûác
liïìn àöëi ngay laåi möåt cêu rùçng:

Tiïíu oa àoaãn caãnh, maån cû tónh àïí khuy thiïn.

Nghôa laâ:

ÏËch con ngù’n cöí, cuäng ngöìi àaáy giïëng doâm trúâi.

Cêu traã lúâi thêåt ngang taâng, coá yá móa boån thöëng trõ Maän
Thanh kiïën thûác heåp hoâi, nhû ïëch ngöìi àaáy giïëng, têìm
mù’t chó thêëy trúâi bùçng miïång giïëng chúá coá biïët àêu trúâi
röång bao la.

Vua Thanh thêëy Àùng Caão àöëi àaáp cûáng coãi, khen laâ
ngûúâi coá duäng khñ, vaâ toã veã rêët kñnh troång öng. Tûâ àêëy,
triïìu Khang Hy nhaâ Thanh khöng saách nhiïîu gò nûúác
Nam ta nûäa.



PHONG NGUYÏÅT VÖ BIÏN

Tuåc truyïìn Nguyïîn Àùng Caão tñnh nïët bûâa baäi, phoáng
tuáng, ngöng ngaåo, khöng coi ai vaâo àêu caã; ngoaâi thõt choá
vaâ rûúåu ngon khöng coân ham thñch gò nûäa.
Ngaây öng vaâo àiïån thñ, àaáng leä àöî àêìu, nhûng vò tñnh
öng nhû thïë, triïìu àònh múái àaánh xuöëng haâng thûá ba
(thaám hoa). Öng cuäng biïët vêåy, nïn khi con giai öng laâ
Nguyïîn Àùng Tuên sinh con àêìu loâng laâ Nguyïîn Àùng
Àaåo, möîi lêìn bïë chaáu, öng thûúâng nûång rùçng: “Triïìu àònh
gheát tao cûáng cöí khöng cho àöî traång nguyïn, nhûng thùçng
beá naây maâ khöng cho àöî traång thò khöng àûúåc àêu!”
Thûúâng ngaây úã trong triïìu, öng noái nùng khöng kiïng
súå gò caã, do àoá àaä mêëy lêìn bõ biïëm truêët.
Khi sûá nhaâ Thanh sang saách phong, ài àïën traåm Xûúng
Giang thò dûâng laåi, àûa cho chuáa Trõnh möåt vuöng gêëm,
viïët möåt chûä caân thêåt to. Caã triïìu khöng ai giaãi àoaán àûúåc,
chuáa Trõnh phaãi àùåc chó triïåu öng vaâo àïí hoãi.
Öng thûa rùçng:
- Caái troâ àaánh àöë nhoã nhùåt êëy, boä beân gò maâ chuáa
thûúång phaãi bêån loâng suy nghô.



Röìi öng cêìm buát quïåt àêîm mûåc viïët möåt neát xöí àïí traã
lúâi. Chuáa hoãi duyïn cúá, öng noái:

- Tûúång cuãa queã “caân” coá 3 neát ngang thïm vaâo möåt neát
xöí thò thaânh chûä vûúng, coá thïë thöi.

Thúâi gian öng laâm chaánh sûá sang cöëng nhaâ Thanh, möåt
bûäa ài qua möåt caái chuâa rûúâng cöåt hïët sûác löång lêîy, viïn
sûá Thanh cuâng ài theo múâi öng àïì cho mêëy chûä “biïín
ngaåch” (bûác hoaânh phi), öng liïìn viïët ngay hai chûä “truâng
nhõ”. Caã phaái böå nhaâ Thanh àïìu phên vên khöng hiïíu yá
sûá giaã Viïåt Nam muöën noái gò. Cuöëi cuâng Nguyïîn Àùng
Caão múái cûúâi maâ giaãi thñch rùçng:

- Àêy laâ böën chûä “Phong nguyïåt vö biïn” viïët giaãn lûúåc.

Phong nguyïåt vö biïn laâ chûä sùén trong saách, coá nghôa laâ:
Gioá trùng vö têån khöng coá búâ bïën naâo. Nhûng àöìng thúâi
cuäng coá nghôa thûá hai laâ: Chûä phong chûä nguyïåt maâ khöng
coá neát ngoaâi biïn. Búãi thïë, úã àêy, Àùng Caão chó cêìn viïët
möåt phêìn cuãa hai chûä êëy tûác laâ chó cêìn viïët hai chûä (truâng
nhõ) laâ àaä noái lïn yá niïåm caã cêu Phong nguyïåt vö biïn.

Thêåt laâ thöng minh vaâ dñ doãm, sûá nhaâ Thanh vaâ nhûäng
ngûúâi cuâng ài àïìu hïët sûác kñnh phuåc taâi mêîn tiïåp tuyïåt
vúâi cuãa Nguyïîn Àùng Caão.



RAÊ ÆN TRAÊÆNG, RÖÌNG VAÂNG

Trong söë caác nhaâ thú phuå nûä quen thuöåc, baâ Àoaân Thõ
Àiïím khöng nhûäng laâ möåt nhaâ thú nöíi tiïëng, maâ coân toã ra
laâ möåt ngûúâi rêët coá taâi mêîn tiïåp trong viïåc ûáng àöëi.
Àoaân Thõ Àiïím sinh nùm 1705 vaâ mêët nùm 1748, hiïåu
laâ Höìng Haâ nûä sô, ngûúâi laâng Giai Phaåm (nay laâ laâng Hiïën
Phaåm), huyïån Vùn Giang, tónh Hûng Yïn.
Tûúng truyïìn höìi baâ coân nhoã tuöíi, möåt höm àang àoåc
saách Bù’c sûã, anh ruöåt baâ laâ öng Àoaân Doaän Luên ra möåt
cêu àöëi rùçng:
Baåch xaâ àûúng àaåo, Quyá baåt kiïëm nhi traãm chi.
Nghôa laâ:
Rù’n trù’ng caãn àûúâng, Quyá tuöët gûúm ra cheám.(1)
Baâ Àiïím khöng cêìn nghô àöëi luön:
Hoaâng long phuå chu, Vuä ngûúäng thiïn nhi thaán viïët. (2)
(1) Quyá: tûác Lûu Quyá tïn thêåt cuãa Haán Cao töí. Khi Quyá qua möåt
caái àêìm thêëy con rù’n trù’ng, liïìn tuöët gûúm ra cheám. (Tñch naây
úã trong Bù’c sûã.)
(2) Vuä: tûác vua Haå Vuä. Khi vua Vuä qua söng, coá con röìng vaâng nöíi
lïn, ngûúâi trong thuyïìn àïìu súå, riïng vua vêîn bònh tônh nhû
thûúâng, sau röìng phaãi lùån ài. (Tñch naây úã trong Bù’c sûã.)



Nghôa laâ:
Röìng vaâng àöåi thuyïìn, Vuä ngûãa mùåt maâ than.

HAI CÖ ÀIÏÍM, HAI ÖNG LUÊN

Möåt höm baâ Àiïím àang soi gûúng úã cûãa söí, öng Luên
tröng thêëy àoåc cho baâ möåt vïë cêu àöëi nhû sau:
Àöëi kñnh hoaå mi, nhêët àiïím phiïn thaânh lûúäng àiïím.
Nghôa laâ:
Soi gûúng veä maây, möåt neát hoáa thaânh hai neát.

Cêu naây cuäng coân coá nghôa laâ möåt cö Àiïím hoáa ra hai cö
Àiïím.

Baâ Àiïím nghe xong, àöëi laåi ngay:
Lêm trò ngoaån nguyïåt, chñch luên chuyïín taác song
luên.
Nghôa laâ:
Túái ao xem trùng, möåt vûâng biïën ra hai vûâng.
Cêu naây cuäng coá yá chó möåt öng Luên, hoáa ra hai öng Luên.

Thïë laâ keã taám laång ngûúâi nûãa cên, hai anh em chùèng ai
chõu keám ai.



KHÖNG HAM PHUÁ QUYÁ

Baâ Àoaân Thõ Àiïím laâ ngûúâi coá sù’c àeåp, coá lúâi noái vùn
hoa, coá cûã chó tao nhaä, nïn baâ nöíi danh rêët súám.

Nùm baâ 16 tuöíi, thûúång thû Lï Anh Tuêën nhên khöng
coá con muöën àûa baâ vïì laâm con nuöi, àïí dêng cho chuáa
Trõnh Giang. Nghe tiïëng baâ saânh thú Nöm, Lï Anh Tuêën
muöën thûã taâi. Luác baâ múái àïën nhaâ, öng beân ra àêìu àïì:

“Möåt ngaây khöng thêëy nhû laâ ba thu”

vaâ baão baâ võnh thú quöëc êm. Baâ Àiïím liïìn ngêm rùçng:

Nhûäng maâng mêëy khù’c giang(1) cêìm haåc,

Ngúä àaä vaâ phen àöíi laá ngö.

Lï Anh Tuêën khen ngúåi khöng ngúát röìi ngoã yá muöën tiïën
baâ vaâo cung chuáa Trõnh. Nhûng baâ khöng bùçng loâng, beân
laåi cuâng anh laâ Doaän Luên dúâi nhaâ úã túái chöî ngûúâi cha
àang daåy hoåc úã laâng Laåc Viïn, huyïån Yïn Dûúng, tónh
Kiïën An, àïí traánh trûúác nhûäng sûå khöng hay coá thïí xaãy
ra vò viïåc tûâ höm êëy.

(1) Giang: gaãy àaân, àaánh àaân.



VÏË ÀÖËI HAI NGHÔA

Nùm baâ Àoaân Thõ Àiïím 25 tuöíi (1730) thò thên phuå
mêët úã núi daåy hoåc. Baâ cuâng meå vaâ anh àûa linh cûäu vïì
quï mai taáng; röìi àoá ba meå con laåi túái nguå cû úã laâng Vö
Ngaåi, huyïån Àûúâng Haâo (Myä Haâo) tónh Hûng Yïn.

Bêëy giúâ baâ Àiïím thûúâng thay anh trong viïåc thuâ tiïëp
caác tên khaách. Baâ vöën laâ cö gaái taâi sù’c, laåi gioãi vïì khoa
giao tïë, nïn tiïëng tùm baâ lûâng lêîy khù’p núi. Ngûúâi ta àöìn
rùçng: khi baâ Àiïím giuáp anh tiïëp khaách, tuy “dêng rau
muöëi maâ hún caã trên tu”. Do àoá khaách àïën thùm anh baâ
àaä nhiïìu, maâ nhûäng khaách “phong lûu cöng tûã” àïën àïí
doâm ngoá baâ cuäng lù’m.

Khi êëy coá hoaâng giaáp Vuä Diïåm, ngûúâi laâng Thöí Vûúång
(Haâ Tônh) vúái caác baån laâ tiïën sô Nhûä Àònh Toaãn úã xaä
Hoaåch Traåch (Haãi Dûúng) vaâ tiïën sô Nguyïîn Cöng Thaái úã
laâng Kim Luä (Haâ Àöng) cuâng keáo nhau àïën nhaâ baâ Àiïím.
Caác “thêìy giaám” àûúåc baâ Àiïím tiïëp àaäi rêët lõch sûå, baâ cho
ngûúâi bûng khay trêìu ra múâi, trïn khay coá àïí möåt bûác hoa
tiïn viïët möåt cêu àöëi:

Àònh tiïìn thiïëu nûä khuyïën tên lang


Hai chûä thiïëu nûä úã àêy coá hai nghôa: “gioá nheå” hoùåc “cö
gaái”. Hai chûä tên lang laâ “cêy cau” thò àöìng êm vúái hai
chûä tên lang laâ “chaâng rïí”. Búãi vêåy vïë àöëi cuäng coá thïí hiïíu
theo hai nghôa. Möåt laâ: Trûúác sên gioá thoaãng phêët cêy cau.
Möåt laâ: Trûúác sên cö gaái múâi chaâng rïí.
Caác thêìy àoåc xong vïë àöëi, röìi saáu mù’t ngoá nhau, chùèng
ai àöëi laåi àûúåc. Thïë laâ trêìu cuäng chùèng kõp ùn, yá àõnh
choâng gheåo cuäng tiïu tan hïët; caác thêìy àaânh nhaä nhùån gûãi
lúâi chaâo baâ chuã röìi vöåi vaä ruát lui...

NHÚÂ COÁ RÊU MAÂ THOAÁT ÀOÂN

Khoaãng Lï - Trõnh, coá öng Trêìn Vùn Trûá, sinh nùm
1715, khöng roä nùm mêët, ngûúâi laâng Tûâ Ö, huyïån Thanh
Miïån, tónh Haãi Dûúng laâ ngûúâi nöíi tiïëng thanh liïm vaâ
nhên hêåu.
Öng àöî tiïën sô, hay saáng taác thú vùn, coá laâm nhiïìu chûác
quan to úã trong triïìu, cuöëi cuâng thêëy chñnh sûå trong triïìu
quaá àöîi muåc naát, liïìn caáo laäo vïì trñ sô. Ai nêëy àïìu tiïëc.
Thúâi gian vïì nhaâ, öng biïët viïn tri huyïån huyïån mònh
(Thanh Miïån) laâ keã rêët haách dõch, hïî ai qua dinh maâ
khöng xuöëng ngûåa, xuöëng caáng àïìu bõ hù’n àaánh àoân. Möåt
höm, nhên ài chúi qua huyïån, öng mûúån möåt con boâ cúäi ài,



nghïnh ngang khöng chõu xuöëng. Lñnh huyïån löi öng vaâo
quan. Öng kïu laâ thêìy àöì giaâ ài daåy hoåc úã tónh xa múái vïì
nïn khöng hay biïët lïå naây, vaã laåi lïå quan buöåc phaãi xuöëng
ngûåa chûá khöng buöåc xuöëng boâ. Laäo huyïån theát laác möåt
höìi, truy hoãi saách noå, vùån saách kia àïí thûã thaách thêìy àöì.
Sau chûâng nhû thêëy öng àöëi àaáp tröi chaãy, ung dung, laåi
coá tuöíi taác, nïn cuäng coá yá nïí, laäo huyïån liïìn baão öng:
- Lyá ra töåi nhaâ thêìy laâ phaãi àaánh àoân, nhûng ta nïí caái
böå rêu cuãa thêìy nïn tha àoân cho. Vêåy thêìy phaãi àöëi cêu
àöëi ta ra àïí taå ún nghe!
Röìi laäo huyïån ra vïë àöëi rùçng:
Huyïån quan Thanh Miïån kiïën vö lïî nhi duåc cöng.
Nghôa laâ:
Quan huyïån Thanh Miïån thêëy keã vö lïî nïn muöën
àaánh.
Öng ngheâ Tûâ Ö thêëy noái “nïí caái böå rêu” beân cûúâi khêíy
vaâ àoåc:
Tiïën sô Tûâ Ö haånh hûäu tu nhi àù’c thoaát.
Nghôa laâ:
Tiïën sô Tûâ Ö may nhúâ coá rêu maâ thoaát àoân.
Laäo huyïån nghe xong biïët ngay àoá laâ tûúáng cöng hoå
Trêìn; súå toaát möì höi, vöåi suåp xuöëng laåy luåc van xin röëi rñt.
Öng nghiïm sù’c mùåt, chónh cho möåt höìi vïì àaåo àûác
khiïm töën, chùn dên... röìi boã ài.


Thïë laâ caái lïå “haå maä” höëng haách, vö lyá cuäng bõ “haå” luön
tûâ àoá.(1)

BA SÖNG, BÖËN MAÊÆT

Lï Quñ Àön, tûå Doaän Hêåu, hiïåu Quïë Àûúâng, sinh nùm
1726, mêët nùm 1783, ngûúâi laâng Diïn Haâ, huyïån Diïn Haâ,
tónh Thaái Bònh, laâ con cuãa Trung hiïëu cöng Lï Troång Thûá
(àöî tiïën sô, laâm quan àïën Hònh böå thûúång thû).
Tûâ thuúã nhoã, àaä nöíi tiïëng thêìn àöìng, 14 tuöíi àaä àoåc hïët
Tûá thû, nguä kinh, sûã, truyïån, vaâ àoåc àïën caã baách gia, chû
tûã, möåt ngaây coá thïí laâm xong mûúâi baâi phuá. Nùm 13 tuöíi
theo cha lïn hoåc úã Kinh àö, 17 tuöíi thi hûúng àêåu giaãi
nguyïn, 26 tuöíi thi höåi àêåu àêìu, vaâo thi àònh cuäng àêåu
àêìu, truáng baãng nhaän (vò khoa êëy khöng lêëy traång
nguyïn).
Tûúng truyïìn nùm múái lïn 7 tuöíi, möåt höm coá ngûúâi
baån cuãa cha àïën chúi, thêëy chuá beá thöng minh àônh ngöå,

(1) Thoaåi naây Àùng khoa luåc sûu giaãng cho laâ chuyïån Trûúng Phu
Duyïåt, ngûúâi Kim Àêu, Thanh Miïån. Vïì cêu àöëi thò vïë ra khöng
khaác gò, coân vïë àöëi laåi coá khaác àöi chûä; Cêu cuãa Duyïåt àöëi laåi
nhû sau: “Kim àêu hoaâng giaáp haånh hûäu tu phi hoaåch miïîn.
(Hoaâng giaáp laâng Kim Àêu nhúâ coá böå rêu maâ àûúåc tha àaánh
àoân).



hoãi àêu noái àûúåc àêëy thò rêët lêëy laâm kinh ngaåc. Nhên
muöën thûã thïm taâi cuãa Àön, öng khaách troã vaâo con söng
chaãy quanh sau vûúân nhaâ, úã chöî àoá söng tûå chia ra laâm
ba nhaánh, beân tûác caãnh ra möåt vïë àöëi: “Tam xuyïn”
ba con söng). Vïë àöëi naây bïì ngoaâi coá veã khaá àún giaãn,
nhûng kyâ thûåc laâ rêët “hoác buáa”, vò 2 chûä “Tam xuyïn”, chûä
naâo cuäng chó coá ba neát, hún nûäa chûä “xuyïn” laåi cuäng
chó laâ chûä “tam” quay ngang laåi (möåt phêìn tû voâng
o
troân, 90 ) maâ thöi.
Chuá beá 7 tuöíi hiïíu ngay caái lù’t leáo cuãa vïë àöëi, nhêët
thiïët khöng chõu mù’c lûâa vò veã dïî daâng cuãa noá. Àön nhòn
quanh àïí tòm yá. Chúåt tröng lïn mùåt öng khaách, thêëy öng
ta àang àeo muåc kónh, Àön mûâng quaá, beân tûác caãnh àöëi
laåi ngay laâ “Tûá muåc” (böën mù’t).
Vïë àöëi laåi naây laâ hïët sûác taâi tònh úã chöî Àön àaä tòm ra
2 chûä cuäng rêët giaãn dõ, möîi chûä chó coá 4 neát, nhêët laâ chûä
“muåc” laâ “mù’t” laåi cuäng chñnh laâ chûä “tûá” laâ “böën” quay
ngang, (quay chïåch möåt phêìn tû voâng troân, 90 o) maâ thaânh.
Vïë àöëi tûác caãnh laåi coân nïu lïn àûúåc möåt neát àùåc àiïím cuãa
öng khaách giaâ laâ àeo kñnh. Khaách thaán phuåc àûáng dêåy
nù’m lêëy hai vai cuãa chuá beá maâ noái: “Taâi hoåc cuãa chuá röìi
seä doåc ngang möåt àúâi!”



BAÂI THÚ TÛÅ TRAÁCH MÒNH

Tûúng truyïìn Lï Quyá Àön luác nhoã tuy rêët thöng minh
nhûng tñnh khñ laåi rêët ngöî ngûúåc, vò thïë àaä laâm cho cha
meå öng phaãi nhiïìu phen bûåc doåc.
Möåt höm öng cúãi truöìng ài tù’m. Tònh cúâ giûäa àûúâng gùåp
quan thûúång hoãi thùm vaâo nhaâ cha mònh laâ Trung hiïëu
cöng Lï Troång Thûá; öng liïìn àûáng daång hai chên ra baão
quan thûúång rùçng: “Àöë öng biïët chûä gò àêy? Nïëu öng biïët
thò töi seä àûa öng vaâo nhaâ”.
Öng kia thêëy àûáa treã höîn xûúåc, giêån tñm mùåt khöng
theâm noái gò caã. Lï Quyá Àön liïìn cûúâi vang lïn maâ rùçng:
“Chûä thaái, thïë maâ cuäng khöng biïët!” (1)
Thêëy àûáa treã quaá ngöî ngûúåc, öng quan ngaåc nhiïn lù’m,
sau hoãi ra múái biïët laâ con Trung hiïëu cöng. Luác vaâo chúi
nhaâ, öng thûúång àem chuyïån êëy ra phaân naân. Trung hiïëu
cöng beân goåi Lï Quyá Àön lïn mù’ng rùçng: “Maây laâ thùçng
rù’n maây rù’n mùåt, phaãi võnh möåt baâi thú tûå traách mònh,
nïëu khöng laâm àûúåc thò tao àaánh àoân!”.
Lï Quyá Àön vêng lúâi laâm ngay baâi thú nöm nhû sau:

(1) ÚÃ àêy Lï Quyá Àön dûåa vaâo hònh tûúång cuãa chûä maâ àöë: Chûä Thaái
tröng giöëng ngûúâi àûáng daång hai chên.



Chùèng phaãi liu àiu vêîn giöëng nhaâ,
Rù’n maâ biïëng hoåc chùèng ai tha,
Theån àeân höí lûãa àau loâng meå,
Nay theát mai gêìm raát cöí cha,
Raáo meáp chó quen tuöìng noái döëi,
Lùçn lûng cam ch õu dêëu roi cha,
Tûâ raây Trêu, Löî chùm nghïì hoåc, (1)
Keão höí mang danh tiïëng thïë gia!
Baâi thú vûâa ra gioång tûå traách mònh laåi vûâa coá yá nïu tïn
möåt söë loaåi rù’n (liu àiu, höí lûãa, mai gêìm, raáo, thùçn lùçn,
trêu, löî, höí mang), vêåy maâ àoåc vêîn khöng thêëy gò gûúång
gaåo. Öng thûúång thêëy Lï Quyá Àön múái tñ tuöíi maâ àaä taâi
nhû thïë, bao nhiïu tûác bûåc àïìu tiïu tan hïët, têëm tù’c khen
maäi khöng thöi.

THÛ MÛÚÅN AÁO CÊÌU

Tuåc truyïìn, Lï Quyá Àön coá möåt ngûúâi con trai vaâ möåt
anh hoåc troâ àïìu nöíi tiïëng hay chûä.
Àïën khoa thi, vua Lï vaâ chuáa Trõnh àaánh cuöåc nhau:
vua thò àoaán con Quyá Àön àöî àêìu, chuáa thò àoaán hoåc troâ

(1) Trêu, Löî àöìng thúâi laâ tïn nûúác, quï hûúng cuãa Maånh Tûã vaâ
Khöíng Tûã.


Quyá Àön àöî àêìu. Luác vaâo thi, Quyá Àön dùån anh hoåc troâ
àaánh traáo baâi cho con mònh, vò thïë con öng àöî àêìu maâ anh
hoåc troâ àöî thûá hai. Thïë laâ vua àûúåc cuöåc, chuáa thua. Chuáa
vöën biïët sûác hoåc cuãa anh hoåc troâ khaá hún con trai Lï Quyá
Àön maâ teá ra laåi bõ thua cuöåc, lêëy laâm tûác lù’m. Lêu dêìn,
mûu gian cuãa Quyá Àön bõ vúä lúã, chuáa nöíi giêån liïìn caách
chûác Quyá Àön vaâ xoáa tïn hai ngûúâi kia trong söí truáng tuyïín.
Àûúåc vaâi nùm sau, coá sûá nhaâ Thanh sang, túái cûãa aãi thò
dûâng laåi khöng ài nûäa, maâ chó àûa möåt têëm voác coá àïì dêëu
rêët kyâ laå vaâ nhù’n chûâng naâo giaãi àûúåc, thò sûá múái vaâo
nûúác.
Vua chuáa höåi caã quêìn thêìn laåi hoãi, chùèng ai àoaán ra
chûä gò caã, chuáa lo lù’m. Caác quan têu rùçng phaãi hoãi Lï
Quyá Àön thò may ra múái xong àûúåc.
Chuáa bêët àù’c dô laåi phaãi khöi phuåc chûác tûúác cho Lï
Quyá Àön vaâ cho triïåu vaâo triïìu àïí hoãi.
Nhûng, Quyá Àön khûúác tûâ laâ khöng biïët. Sau chuáa laåi
phaãi traã caã khoa muåc cho hai ngûúâi kia, bêëy giúâ Quyá Àön
múái chõu giaãi.
Öng baão xin vua gûãi lïn cho sûá nhaâ Thanh möåt têëm aáo
cêìu tûå khù’c seä àïën. Vua chuáa, quêìn thêìn cuäng chûa hiïíu
yá nghôa ra sao, nhûng cûá vêîn phaãi theo lúâi Lï Quyá Àön.
Quaã nhiïn, nhêån àûúåc aáo, sûá Thanh àïën ngay. Ngaây sûá
àïën, Lï Quyá Àön àûúåc cûã ra tiïëp sûá. Àön viïët vaâo möåt
maãnh giêëy àoã böën chûä (phó xa bêët àöng) àïí àûa sûá xem.



Sûá àûáng dêåy vaái böën vaái, röìi lêëy aáo cêìu giaã laåi phaái àoaân
Viïåt Nam, toã loâng hïët sûác khêm phuåc taâi trñ cuãa ngûúâi
Viïåt Nam. Bêëy giúâ vua chuáa quêìn thêìn nhaâ Lï múái ngaä
ngûãa ngûúâi biïët laâ àöë meåo. Chûä viïët khöng ra chûä xa maâ
cuäng chùèng ra chûä àöng. Thò ra àoá laâ cêu trong Kinh thi,
Thú “Mao khûu”: Höì cûâu möng nhung; phó xa bêët àöng.
Nghôa laâ: “AÁo höì cûâu raách rûúái; chùèng phaãi laâ khöng coá xe
maâ khöng sang phña àöng”. Sûá Thanh muöën noái laâ mònh
khöng coá aáo àaåi lïî nïn khöng daám àïën. Caã möåt cêu maâ
thu goån vaâo coá möåt dêëu, chó möåt dêëu maâ thay thïë àuã lúâi
leä cuãa caã möåt bûác thû; triïìu àònh xön xao khen keã àöë mûúâi
phêìn thò laåi caâng phuåc ngûúâi giaãi trùm phêìn.

TAÂI NÕNH

Nguyïîn Khaãn laâ anh Nguyïîn Du vaâ laâ con trai àêìu cuãa
Xuên quêån cöng Nguyïîn Nghiïîm; quï úã xaä Tiïn Àiïìn,
huyïån Nghi Xuên, tónh Haâ Tônh.

Khaãn sinh nùm 1734 vaâ mêët nùm 1786. Luác treã, Khaãn
hoåc rêët thöng minh, 14 tuöíi àaä àêåu tam trûúâng, 20 tuöíi
àêåu hûúng cöëng, 24 tuöíi àûúåc tuyïín vaâo laâm taã tû giaãng
cho con chuáa Trõnh Sêm, 27 tuöíi àêåu tiïën sô.


Sau khi àöî àaåt. Khaãn laâm quan úã triïìu, àûúåc Trõnh Sêm
hïët sûác yïu mïën, xem nhû ngûúâi baån thên thiïët. Nhaâ
riïng cuãa Khaãn úã gêìn höì Kim Êu vaâ xoám Bñch Cêu, trong
vûúân coá tröìng nhiïìu cêy coã laå, Trõnh Sêm thûúâng lui túái
thùm viïëng vaâ toã yá rêët thñch thuá. Möîi lêìn Trõnh Sêm ài
chúi àêu, hoùåc thûúãng hoa, hoùåc cêu caá, thïë naâo cuäng àïën
ruã Khaãn cuâng ài. Nhaâ chuáa laåi coân àùåc ban cho Khaãn àûúåc
mùåc aáo cheän tay, tûå do ra vaâo núi cung cêëm. Khi nhaâ chuáa
thûúãng ca, thûúâng sai Khaãn ngöìi hêìu, àûúåc mùåc thûúâng
phuåc ngöìi ngay caånh chuáa, cêìm chêìu àiïím haát. Nhûäng
höm Trõnh Sêm ngûå chúi Höì Têy, chó coá baâ chuáa Cheâ
(Àùång Thõ Huïå) vaâ Nguyïîn Khaãn laâ àûúåc ngöìi cuâng
thuyïìn, ba ngûúâi cûúâi cûúâi, noái noái chùèng khaác gò möåt nhaâ.

Tñnh Khaãn haâo hoa phong nhaä, rêët saânh soãi trong viïåc
ùn chúi. Viïåc baây biïån nuái non böå cuâng caác chêåu hoa, cêy
caãnh úã trong cung àïìu phaãi qua tay Khaãn thò múái vûâa yá
nhaâ chuáa. Khaãn laåi thñch haát xûúáng, thaåo êm luêåt, trong
nhaâ khöng mêëy khi dûát tiïëng sïnh ca; thûúâng dûåa vaâo
nhaåc phuã àïí àùåt ra caác àiïåu haát múái, hïî laâm àûúåc baâi naâo
laâ caác nghïå nhên ngoaâi giaáo phûúâng laåi tranh nhau truyïìn
tuång. Nhên dên àûúng thúâi coá cêu:

“AÁn phaách lên truyïìn Laåi böå ca”.

(Goä phaách truyïìn tuång baâi haát múái cuãa quan Laåi böå)
Chñnh laâ chó viïåc êëy.



Trong nhûäng luác chúi búâi haâng ngaây, Khaãn vaâ chuáa
Trõnh Sêm coân hay laâm thú nöm àïí xûúáng hoåa vúái nhau.

Tûúng truyïìn, coá möåt höm Khaãn mïåt khöng vaâo chêìu,
vaâ khöng theo Trõnh Sêm ài cêu àûúåc. Trõnh Sêm beân gûãi
cho Khaãn baâi thú nhû sau:

Àaä phaåt nùm àöìng boã buöíi chêìu,

Laåi phaåt nùm àöìng boã buöíi cêu.

Nhù’n baão öng bay vïì nghô àêëy,

Haäy coân phaåt nûäa chûãa thu àêu!

Nhaâ chuáa traách yïu thïë thöi, chûá khi naâo núä phaåt
Khaãn. Khaãn cuäng biïët vêåy, liïìn laâm thú traã lúâi möåt caách
rêët khön kheáo rùçng:

Vaáng vêët cho nïn phaãi caáo chêìu,

Phiïn chêìu coân caáo nûäa phiïn cêu.

Tröng ún phaåt àïën laâ thûúng àïën,

ÊËy cuãa nhaâ vua chúá cuãa àêu!

Chuáa xem thú hoåa, rêët haâi loâng, laåi sai ngûúâi mang quaâ
àïën àïí tùång Khaãn.



CÖËT ÀÖËI YÁ

Khoaãng àúâi Lï Hiïín Töng (1740 - 1786) coá Nguyïîn Hûäu
Cêìu laâ möåt laänh tuå nöng dên khúãi nghôa xuêët sù’c, thûúâng
àûúåc moåi ngûúâi ca ngúåi laâ Haång Voä nûúác Nam.
Nguyïîn Hûäu Cêìu tuåc goåi quêån He, quï úã xaä Löi Àöång,
huyïån Thanh Haâ, tónh Haãi Dûúng; xuêët thên trong möåt
gia àònh nöng dên ngheâo, khöng roä nùm sinh, chó biïët mêët
vaâo nùm Caãnh Hûng II (1751).
Thuúã nhoã, Nguyïîn Hûäu Cêìu vaâ Phaåm Àònh Troång cuâng
hoåc vúái nhau möåt trûúâng. Troång thûúâng àûúåc thêìy khen
nhûng riïng Cêìu thò vêîn khöng phuåc Troång.
Möåt höm thêìy ài àaám, cho Cêìu vaâ Troång cuâng theo. Luác
vïì, nhaâ àaám biïëu thêìy möåt caái thuã lúån, Cêìu vaâ Troång tyå
naånh nhau maäi khöng ai chõu xaách.
Thêìy thêëy vêåy, ra möåt cêu àöëi, baão hïî ai àöëi hay thò
miïîn xaách. Thêìy àoåc:
Huïì trû thuã.
Nghôa laâ:
Xaách àêìu lúån.
Troång àöëi laåi:
Phan long lên.



Nghôa laâ:
Vin vêíy röìng.
Coân Cêìu thò àöëi:
Phaá Têìn diïåt Súã.
Thêìy goä vaâo àêìu Cêìu möåt giaáo quaåt, chï cêu êëy chùèng
àêu vaâo àêu caã, maâ laåi thûâa chûä röìi thêìy bù’t Cêìu phaãi
xaách thuã lúån. Nhûng Cêìu vêîn gên cöí caäi:
- Töi àöëi sai thêåt, nhûng yá töi laâ töi muöën boác vêíy röìng
kia, chûá khöng theâm vin vêíy röìng nhû thùçng Troång!
*
* *

Möåt höm khaác, thêìy laåi ra möåt cêu àöëi:
Mûúâi rùçm trùng naáu, mûúâi saáu trùng treo.
Troång àöëi rùçng:
Thaáng giïng reát àaâi, thaáng hai reát löåc.
Coân Cêìu thò laåi àöëi bûãa laâ:
Thaáng mûúâi sêëm raåp, thaáng chaåp sêëm àöång.
Thêìy nghe xong baão:
- Thùçng Troång coá khêíu khñ laâm quan to, coân thùçng Cêìu
thò chó laâm giùåc!
Röìi àoá öng thêìy súå khöng nhêån daåy Cêìu nûäa.
Luác ra chúi, Troång baão Cêìu:
- Tao seä cêìm quên tiïu diïåt maây!
Cêìu àaáp:


- Nïëu tao laâm giùåc thò tao seä àaánh tan nhûäng àûáa ra
luöìn vaâo cuái!
Quaã nhiïn vïì sau, khi Cêìu laâm laänh tuå khúãi nghôa nöng
dên, Troång vaâ Cêìu laâ hai tay kònh àõch nhau àïën cuâng.
*
* *

Khi Cêìu àaä theo hoåc öng thêìy khaác, möåt höm nhaâ coá
viïåc phaãi möí boâ thïët khaách, nhên àoá ra cho hoåc troâ cêu
àöëi rùçng:
Tïí hoaâng ngûu.
Nghôa laâ:
Giïët boâ vaâng.
Cêìu nhanh nhêíu àöëi ngay:
Traãm baåch xaâ.
Nghôa laâ:
Cheám rù’n trù’ng.
Thêìy lù’c àêìu baão àöëi sai luêåt. Cêìu àaáp:
- Töi chó cöët lêëy yá chûá khöng cêìn luêåt. Vaã laåi “giïët boâ
vaâng” àöëi vúái “cheám rù’n trù’ng” maâ khöng àuáng luêåt aâ?
Thêìy chúåt hiïíu, khen:
- Thïë thò maây coá chñ lúán àêëy, cöë lïn con aå!
Sau àoá, Cêìu boã vùn theo hoåc nghïì voä. Khoaãng nùm
1731, Cêìu tham gia phong traâo nöng dên khúãi nghôa do
Nguyïîn Tuyïín, Nguyïîn Cûâ laänh àaåo, àûúåc Cûâ hïët sûác yïu



mïën vaâ gaã con gaái cho. Chùèng bao lêu Cêìu trúã thaânh möåt
viïn tûúáng nöíi tiïëng vïì taâi voä nghïå vaâ mûu lûúåc, tûâng
nhiïìu phen laâm cho quan quên phaãi búã vña kinh höìn.

ÀAÁNH NHAU CAÃ B AÊÇNG CÊU ÀÖËI

Khi cuöåc khúãi nghôa cuãa Nguyïîn Cûâ thêët baåi, thò
Nguyïîn Hûäu Cêìu àûáng ra laänh àaåo nghôa quên chiïëm Àöì
Sún, Vên Àöìn, xûng laâ Àöng àaåo thöëng quöëc baão dên àaåi
tûúáng quên, chuã trûúng lêëy cuãa caãi cuãa nhaâ giaâu chia cho
dên ngheâo, àûúåc quêìn chuáng rêët yïu mïën vaâ theo öng rêët
àöng, hoå thûúâng goåi öng laâ quêån He.
Dêìn dêìn nghôa quên àaánh phaá ra khù’p caã vuâng àöng
nam àöìng bùçng Bù’c Böå, quan quên triïìu àònh Lï - Trõnh
deåp maäi vêîn khöng sao trûâ àûúåc. Vïì sau chuáa Trõnh sai
Phaåm Àònh Troång ra deåp. Khi quên cuãa Troång túái núi, y
viïët möåt vïë cêu àöëi nhû sau sai ngûúâi àûa cho Nguyïîn
Hûäu Cêìu:
Thöí triïåt baán hoaânh, thuêån giaã thûúång, nghõch giaã haå.
Nghôa laâ:
Chûä thöí boã nûãa möåt neát ngang, àïí xuöi laâ chûä thûúång,
àïí ngûúåc laâ chûä haå.


Coá yá àe doaå Cêìu nïëu thuêån theo thò seä cho quan chûác,
nïëu chöëng laåi thò seä tiïu diïåt.
Öng xem xong àöëi laåi rùçng:
Ngoåc taâng nhêët àiïím, xuêët vi chuáa, nhêåp vi vûúng.
Nghôa laâ:
Chûä ngoåc coá möåt chêëm, àïí lïn àêìu laâ chûä chuáa, boã ài
laâ chûä vûúng.
Coá yá ngaåo nghïî, noái roä chñ lúán cuãa mònh möåt laâm vua
hai laâ chuáa chûá khöng theâm haâng.
Röìi àoá, Cêìu vaâ Troång daân quên àaánh nhau kõch liïåt
luön mêëy trêån maâ vêîn khöng phên thua àûúåc.



CHIM TRONG LÖÌNG

Sau mûúâi nùm trúâi chöëng choåi vúái triïìu àònh, khoaãng
nùm Caãnh Hûng thûá mûúâi möåt (1751), Nguyïîn Hûäu Cêìu
thêët thïë phaãi chaåy vaâo Nghïå An. Àïën àêy, Cêìu vêîn bõ
quên triïìu àònh truy kñch dûä döåi. Cêìu laåi phaãi vûúåt biïín
àïí trúã vïì cùn cûá cuä. Nhûng chùèng may thuyïìn bõ baäo lúán
àù’m gêìn hïët, Cêìu phaãi boã lïn böå. Khi bi qua vuâng Hoaâng
Mai, Cêìu bõ thuöåc tûúáng cuãa Troång bù’t àûúåc, àoáng cuäi
àem vïì kinh àö Thùng Long.
Thïë laâ con caá He oanh liïåt möåt thúâi, böîng chöëc bõ sa
lûúái!
Phaåm Àònh Troång nghe tin Nguyïîn Hûäu Cêìu bõ bù’t
mûâng lù’m, liïìn vúâ àïën thùm, cöët àïí xem Nguyïîn Hûäu Cêìu
coá kïu cêìu gò mònh chùng? Nhûng Troång laåi thêëy Cêìu cûá
thaãn nhiïn ngöìi haát xûúáng ngang taâng.
Troång khiïu khñch:
- Anh bêy giúâ nhû con chim trong löìng coân gò maâ ca
haát?
Cêìu ung dung àaáp:
Àuáng laâ chim trong löìng, nhûng maâ àaä sao húã öng baån
cuä?


Phaåm Àònh Troång nghe traã lúâi, mêët hïët caã hñ hûãng,
nhûng cuäng cöë vúát vaát:
- Nghe anh coá taâi thú, trong trûúâng húåp naâo cuäng laâm
àûúåc, vêåy anh haäy laâm thûã baâi thú “Chim trong löìng” xem
sao?
Khöng àúåi àïí noái hai lêìn, Nguyïîn Hûäu Cêìu liïìn ngêm:
Nhêët lung thiïn àõa taâng thên tiïíu,
Vaån lyá phong vên cûã muåc têìn, (1)
Hoãi sao sao luåy cú trêìn?
Bêån taâi bay nhaãy, xoát thên tang böìng.
Naâo khi vöî caánh róa löng,
Hoát cêu thiïn tuáng trong voâng lao lung, (2)
Chim oanh noå vêîy vuâng dêåu bù’c,
Àaân loan kia tuác tù’c caânh nam.
Mùåc bay àöng ngûä têy àaâm (3)
Chúâ khi phong tiïån dûát daâm vên lung (4)
Bay thùèng caánh muön truâng tiïu Haán(5)
(1) Hai cêu naây nghôa laâ: Trúâi àêët nhû möåt caái löìng nhöët thên mònh
caãm thêëy nhoã heåp; phoáng têìm mù’t nhòn ra muön dùåm gioá mêy.
(2) Thiïn tuáng: Trúâi buöng thaã cho, yá noái tha höì tung hoaânh phoáng
tuáng khöng bõ kòm haäm. Lao lung: Löìng cuäi, chó núi tuâ nguåc giam
cêìm.
(3) Àöng ngûä têy àaâm: Baân noå noái kia, yá noái coi khinh nhûäng lúâi dõ
nghõ khöng àêu cuãa boån àöëi àõch.
(4) Cêu naây coá nghôa laâ chúâ dõp thuêån cún gioá seä dûát àûát sûå raâng
buöåc cuãa löìng trúâi mêy.
(5) Tiïu: Núi mêy xanh cao tñt: Haân: Söng Ngên Haâ. YÁ chó chung núi



Phaá voâng vêy baån vúái kim ö(1)
Giang sún khaách diïåc tri höì(2)
Nghe xong, Phaåm Àònh Troång giêån lù’m, lêåp tûác vaâo
triïìu têu xin nhanh choáng haânh hònh Nguyïîn Hûäu Cêìu.

ÖNG HOAÂNG GIAÁP
CHÕU TAÂI NGÛÚÂI AÊN XIN

Phaåm Nguyïîn Du (coân coá tïn laâ Phaåm Vô Khiïm) ngûúâi
laâng Àùång Àiïìn, huyïån Chên Phuác (Nghïå An) sinh nùm
1739 (khöng roä nùm mêët) àöî hoaâng giaáp nùm 1779, laâm
quan àïën àöng caác àaåi hoåc sô. Luác vúå chïët, öng coá laâm
nhiïìu cêu àöëi khoác vúå rêët chên thaânh. Vñ duå nhû cêu:
Sûã ngaä têët sinh, khanh têët tûã
Haåp dû vi phuå nhô vi phu.
Nghôa laâ: Ai khiïën töi phaãi söëng maâ mònh phaãi chïët?
Sao chùèng àïí töi laâm vúå, mònh laâm chöìng.
Vaâ möåt cêu khaác maâ ngûúâi ta truyïìn tuång maäi:
Höët têìm Àöng xaá Têy lên hoùåc hûäu nûúng hïì, giaåt viïët
bêët
trúâi cao.
(1) Kim ö: Con quaå vaâng, tûác mùåt trúâi.
(2) Cêu naây coá nghôa: Nhûäng ngûúâi khaách trong chöën nuái söng coá ai
biïët cho chùng?


Thi vêën Nam taâo Bù’c àêíu, kyâ vi khiïm giaä, àõnh haâ
nhû?

Nghôa laâ:
Chúåt tòm Àöng xaá Têy lên, hoùåc coá naâng chùng àïìu
noái chùèng!
Vñ hoãi Nam taâo Bù’c àêíu, coân lûåa khiïm àoá, àõnh laâm
sao?
Hai cêu naây öng Khiïm treo úã trûúác baân thúâ vúå.
Möåt höm, coá keã vaâo nhaâ öng xin ùn, röìi lên la àoåc hïët
caác cêu àöëi trong nhaâ, àïën mêëy cêu àöëi khoác vúå, thò ngûúâi
àoá gêåt àêìu coá yá taán thûúãng. Öng Khiïm tröng thêëy cuäng
vui miïång hoãi:
- Cêu àöëi coá àûúåc khöng?
- Cuäng khaá, nhûng chûa thêåt hay.
- Anh coá thïí laâm hún khöng?
- Töi chó biïët laâm cêu àöëi nöm thöi.
- Anh laâm xem.
Ngûúâi ùn xin àoåc luön cêu mònh àaä laâm vaâ àaä khoác vúå:
Àêë t chùè n g phaã i chöì n g, àûa gûã i thõt xûúng sao lúå i .
.(1)
Trúâ i maâ chïë t vúå , thûã xem gan ruöå t mêì n rùng
Öng Khiïm phaãi chõu phuåc laâ taâi vaâ khoaãn àaäi rêët hêåu.
Khöng tòm ra tung tñch ngûúâi ùn xin àoá laâ ai.

(1) Tiïëng Nghïå An: laâm sao. Chuá yá: úã àêy rùng àöëi vúái lúåi.



CÊU THÚ CAÃNH TÓNH

Vïì àúâi Trõnh Khaãi (1783), Àùång Kim laâm quan àaä túái
tûúác hêìu, nhûng vò muöën lêëy loâng chuáa, liïìn xin laâm con
maây vaâ àöíi hoå cuãa mònh theo hoå Trõnh, tûå àùåt tïn laâ Trõnh
An.
Haânh àöång àï tiïån êëy, trûâ vúå con hù’n vaâ mêëy keã bïn
phuã chuáa, coân thò chùèng coá ai ûa.
Möåt buöíi saáng, Àùång Kim khùn aáo chónh tïì sang chêìu
bïn phuã chuáa. Vûâa ra khoãi cöíng thò thêëy trïn tûúâng vöi
trù’ng nhaâ mònh coá möåt bûác tranh thuãy maåc. Àïën gêìn
xem, thêëy veä möåt cêy cöí thuå, caânh laá trú truåi, thên cêy
xiïu hùèn vïì möåt phña, maâ göëc rïî cú höì cuäng sù’p bong lïn
khoãi mùåt àêët; phña trïn, úã möåt chaåc ba, coá möåt con khó
nùçm nguã say li bò. Bïn caånh coá àïì hai cêu thú nöm theo
löëi luåc baát nhû sau:
Khó úi, tónh dêåy ài thöi!
Àûâng chúâ cêy àöí ài àúâi nhaâ mi...
Nguyïn chûä “hêìu” laâ tûúác hêìu cuäng àöìng êm vúái chûä
“hêìu” laâ con khó. Vò thïë, chûä “khó” úã baâi thú àêy roä raâng
laâ aám chó vaâo quan hêìu tûúác Àùång Kim chûá coân ai nûäa!
Hoå Àùång xem xong, laånh toaát ngûúâi, giêåt mònh tónh ngöå.


Liïìn sau àoá y kiïëm cúá caáo quan vïì nhaâ, laåi lêëy laåi hoå
tïn cuä cuãa mònh, haâng ngaây chó àoåc saách, ngêm thú, tuyïåt
nhiïn khöng àaã àöång gò àïën cöng viïåc triïìu chñnh.
Nhúâ àoá, khi Trõnh Khaãi àöí. Àùång Kim àûúåc thoaát naån
khöng vûúáng phaãi caái chuyïån chaáy thaânh vaå lêy nûäa.
Àùång cöë hïët sûác tòm hoãi cho ra ai laâ ngûúâi àaä daán bûác
tranh vaâ viïët cêu thú trûúác cöíng nhaâ mònh, khöng phaãi àïí
kiïëm chuyïån maâ chñnh laâ àïí àïìn ún, nhûng tòm maäi khöng
ra töng tñch ngûúâi naâo.

MIÏÅNG KEÃ SANG, ÀÖÌ NHAÂ KHOÁ

Khoaãng giûäa thïë kyã 18, coá traång Quyânh laâ möåt nhên
vêåt nöíi tiïëng trong viïåc duâng thú vùn àïí àaã kñch boån
phong kiïën thöëng trõ àûúng thúâi.
Traång Quyânh (1677 - 1748) tïn thêåt laâ Nguyïîn Quyânh,
quï úã laâng Böåt Thûúång, huyïån Hoùçng Hoáa, tónh Thanh Hoáa.
Quyânh laâ ngûúâi hoåc gioãi vaâ thöng minh, laáu lónh; nùm 16 tuöíi àaä àêåu
hûúng cöëng, nïn ngûúâi ta cuäng thûúâng goåi laâ cöëng Quyânh.

Quyânh khöng àöî traång nguyïn bao giúâ, nhûng tuåc vêîn
goåi Quyânh laâ traång, vò taâi ûáng àöëi lanh leån taâi tònh cuãa
öng.



Thuúã Quyânh coân ñt tuöíi, coá viïn quan huyïån vûâa gian
tham, laåi vûâa höëng haách, dên chuáng ai ai cuäng cùm gheát.
Möåt lêìn Quyânh tröng thêëy viïn quan huyïån ài haânh haåt
gheá vaâo quaán noå nghó trûa. Hù’n ta ngöìi bïå vïå, miïång luön
luön boãm beãm nhai trêìu, Quyânh àõnh xoã hù’n möåt àoân
chúi, múái mon men laåi ngöìi chûåc úã trûúác quaán, vaâ khi viïn
quan ùn trêìu xong, vûát baä ài, Quyânh liïìn nhùåt lêëy giú lïn
ngù’m nghña, röìi boã vaâo tuái. Viïn quan thêëy laå mù’t, cho
àoâi Quyânh laåi hoãi tïn tuöíi, nghïì nghiïåp. Quyânh xûng laâ
hoåc troâ.
Viïn quan baão: “Hoåc troâ gò maâ lêín thêín thïë?”
Quyânh thûa: “Bêím, töi thêëy tuåc ngûä coá cêu Miïång keã
sang coá gang coá theáp,nïn töi uöën thûã xem gang theáp ra
sao?”
Viïn quan thêëy Quyânh coá yá móa mònh liïìn naåt: “Nïëu laâ
hoåc troâ thò lêåp tûác phaãi àöëi ngay cêu tuåc ngûä êëy, khöng ta
seä àaánh àoân!”
Quyânh vúâ súå sïåt: “Bêím thïë thò khoá quaá aå!”.
Viïn quan àûúåc thïí caâng quaát giaâ: “Khoá cuäng phaãi àöëi,
mau!”
Quyânh bêëy giúâ múái thûa: “Bêím coá sú suêët gò quan tha
töåi cho thò múái daám àoåc aå!”
Àûúåc hù’n bùçng loâng, Quyânh liïìn dù’ng hùång röìi àoåc to
vaâ raânh roåt tûâng tiïëng:
- Bêím xin àöëi laâ: “Àöì nhaâ khoá vûâa nhoå vûâa thêm”.


Viïn quan thêëy cêu àöëi xoã xiïn quaá; nhûng tuåc ngûä laåi
àöëi vúái tuåc ngûä maâ chûä naâo chûä êëy choåi nhau chan chaát;
thaânh ra khöng beã vaâo àêu àûúåc, àaânh giaã vöåi tiïìn haâng
röìi theát lônh voäng ài thùèng.

CHOÁ KHÖN CHÚÁ CAÊÆN CAÂN

Khi coân nhoã, Quyânh vò coá khiïëu thöng minh nïn ai cuäng
coá buång yïu mïën, thûúâng hay choâng gheåo.
Möåt höm nhên nhaâ coá giöî, àang laâm thõt lúån, öng Tuá
Caát àïën chúi thêëy Quyânh àûáng xem möí lúån, liïìn chaåy túái
beo tai vaâ ra cho möåt vïë àöëi baão hïî àöëi àûúåc thò múái tha.
Quyânh xuyát xoa kïu àau vaâ giuåc ra cêu àöëi ngay.
Öng Tuá beân mûúån hai queã trong baát quaái àoåc rùçng:
Lúån cêën ùn caám töën.
Quyânh khöng cêìn nghô, àöëi luön:
Choá khön chúá cù’n caân.
Cuäng duâng chûä trong baát quaái maâ laåi coá yá xûúåc ngêìm;
baão öng tuá naây coá khön thò àûâng ra cêu àöëi caân nûäa.
Öng Tuá biïët vêåy nhûng cuäng phaãi chõu laâ gioãi, tha ngay
khöng beo tai Quyânh nûäa.



TUÁ CAÁT - BOÅ HUNG

Khi coân nhoã, traång Quyânh nöíi tiïëng thöng minh vaâ tinh
nghõch.
Möåt höm coá khaách laâ öng Tuá Caát àïën chúi nhaâ, öng böë
súå Quyânh nghõch múái bù’t ra àûáng hêìu traâ. Khaách thêëy
öng böë khoe con hoåc thöng minh, liïìn ra möåt cêu àöëi bù’t
Quyânh àöëi:
Trúâi sinh öng Tuá Caát
Cêu naây coá yá húåm hônh, kiïu cùng, Quyânh nghe tûác
mònh beân àöëi ngay rùçng:
Àêët nûát con boå hung.
Vûâa haå khñ thïë cuãa öng Tuá laåi vûâa chúi chûä rêët hay.
(Caát laâ “laânh” àöëi vúái hung laâ “dûä”) Tuá Caát thêëy traång quaã
coá taâi mêîn tiïåp khaác thûúâng, nïn tuy giêån mûúâi mûúi maâ
vêîn yïu, chùèng nhûäng khöng mù’ng maâ coân giuáp thïm tiïìn
cho traång ùn hoåc.



XÚI HAI TRÛÁNG

Tuåc truyïìn trong thúâi kyâ Quyânh àaä thi àöî hûúng cöëng
vaâ tiïëng tùm àaä lûâng lêîy khù’p xa gêìn, coá möåt lêìn con
Quyânh bõ öëm nùång, thuöëc thang chaåy chûäa khù’p núi àïìu
khöng khoãi. Coá ngûúâi maách Quyânh nïn cêìu cuáng vúái thaânh
hoaâng laâng thò thïë naâo bïånh cuãa àûáa beá cuäng khoãi.
Quyânh vöën cuäng chùèng tin gò thêìn thaánh, nhûng cûá ra
miïëu laâng khêën vúái thaânh hoaâng àïí xin chûäa cho con
mònh, vaâ hûáa rùçng hïî con mònh khoãi bïånh thò seä giaã lïî
thêåt hêåu.
Mêëy ngaây sau chùèng hiïíu vò lyá do gò, con Quyânh khoãi
bïånh, Quyânh beân sai ngûúâi nhaâ luöåc hai quaã trûáng gaâ; sau
àoá Quyânh àem hai trûáng ra àùåt lïn bïå thúâ thaânh hoaâng
vaâ chù’p tay trõnh troång àoåc to möåt baâi thú nhû sau àïí taå
ún:
Chuáa laâ keã caã trong laâng,
Töi laâ ngûúâi sang trong nûúác.
Àöi bïn chûác tûúác,
Chùèng keám gò nhau.
Vò treã öëm àau,
Phaãi ra khêën vaái.



Phiïn chúå thò traái,
Khöng mua àûúåc gaâ.
Nhaâ coá con kha, (1)
Múái vûâa nhaãy öí,
Àem ra maâ möí,
Thò cuäng thûúng tònh.
Chuá coá anh linh,
Xúi hai trûáng vêåy!...
Röìi Quyânh àïí laåi hai quaã trûáng gaâ vaâ àuãng àónh ra vïì.

MÖÅT THÑ SINH BÛÚÁNG BÓNH

Vaâo khoaãng cuöëi àúâi Lï, coá Nguyïîn Hoâe, möåt hoåc sinh
rêët sù’c saão (khöng roä lai lõch ra sao) ài thi hûúng. Quan
chuã khaão nùm êëy cuäng tïn laâ Hoâe, vò thïë khi xûúáng quyïín
ngûúâi ta kiïng tïn quan phaãi àoåc chïåch laâ Nguyïîn Huïì.
Nguyïîn Hoâe biïët thûâa nhûng cöë tònh khöng chõu vaâo.
Ngûúâi xûúáng quyïín xûúáng ài xûúáng laåi mêëy lêìn, moåi ngûúâi
àaä vaâo hïët, riïng Hoâe vêîn coân àeo öëng quyïín àûáng yïn.
Cuöëi cuâng, ngûúâi xûúáng quyïín choä loa vaâo Hoâe maâ hoãi hoå
tïn, Hoâe liïìn gaâo to: “Töi laâ thùçng Hoâe!”
Ngûúâi xûúáng vùån:

(1) Tûác con gaâ: thöí ngûä Thanh Nghïå.


- Sao goåi maäi khöng vaâo?
Hoâe àaáp cûáng coãi:
- Chó thêëy goåi thùçng Huïì chûá coá thêëy goåi thùçng Hoâe
àêu?
Sau ngûúâi xûúáng phaãi xûúáng to àuáng tïn Hoâe, bêëy giúâ
Hoâe múái chõu vaâo.
Thêëy thñ sinh beá où’t maâ ûúng ngaånh, quan chuã khaão
sai giûä Hoâe laåi àïí hoãi vùån nghôa lyá vùn chûúng. Hoãi àïën
àêu nhêët nhêët Hoâe àïìu àöëi àaáp tröi chaãy àïën àêëy, quan
liïìn ra möåt cêu àöëi:
Laån Tûúng Nhû, Tû Maä Tûúng Nhû, danh tûúng nhû,
thûåc bêët tûúng nhû:
Nghôa laâ:
Laån Tûúng Nhû, Tû Maä Tûúng Nhû, tïn nhû nhau
thûåc chêët chùèng nhû nhau.(1)
Coá yá lïn gioång keã caã rùçng hai àùçng cuâng tïn Hoâe,
nhûng möåt àùçng quan möåt àùçng hoåc troâ, so bò vúái nhau
sao àûúåc.
Hoâe liïìn àöëi laåi:
Nguåy Vö Kyå, Trûúãng tön Vö Kyå, bi vö kyå, ngaä diïåc vö
kyå.(2)
(1) Laån Tûúng Nhû: nhên vêåt nöíi tiïëng àúâi Chiïën Quöëc.
Tû Maä Tûúng Nhû: nhên vêåt nöíi tiïëng àúâi Haán.
(2) Nguyå Vö Kyå: ngûúâi thúâi Chiïën Quöëc.
Trûúãng tön Vö Kyå: ngûúâi thúâi Àûúâng.
Kyå: coân coá nghôa laâ kiïng deâ.



Nghôa laâ: Nguåy Vö Kyå, Trûúãng tön Vö Kyå, maây khöng
súå thò tao cuäng khöng súå.
Quan chuã khaão thêëy àöëi xûúåc, cùm lù’m nhûng cuäng
phaãi phuåc taâi vò chûä Tûúng nhû trong cêu vûâa laâ tïn
ngûúâi, maâ laåi vûâa coá nghôa laâ “nhû nhau”, àûúåc Hoâe àöëi
rêët choåi vúái chûä Vö Kyå: cuäng vûâa laâ tïn ngûúâi, laåi vûâa coá
nghôa laâ “khöng súå”.
Sau àoá quan ra möåt cêu khaác coá yá khuyïn rùn:
Xó tñnh cûúng, thiïåt tñnh nhu, cûúng tñnh baát nhû nhû
tñnh cûãu.
Nghôa laâ:
Rùng tñnh rù’n, lûúäi tñnh mïìm, tñnh rù’n sao bùçng tñnh
mïìm bïìn lêu.
Nhûng Hoâe naâo chõu, àöëi laåi ngay rùçng:
Mi sinh tiïìn, tu sinh hêåu, tiïìn sinh bêët nhûúåc hêåu
sinh trûúâng.
Nghôa laâ:
Löng maây sinh trûúác, rêu sinh sau, sinh trûúác chùèng
bùçng sinh sau daâi.
Nguå yá baão quan chuã khaão tuy àeã trûúác, nhûng daåi thò
sao bùçng àeã sau maâ khön.
Àïën àêy, quan chuã khaão biïët Hoâe laâ tay thöng minh maâ
bûúáng bónh, khöng coân daám vùån veåo gò nûäa.



BÑ QUAÁ HOÁA HAY

Möåt lêìn Nguyïîn Hoâe ra tónh chúi, töëi àeân vaâo nguã nhúâ
úã nhaâ möåt ngûúâi baån cuä cuãa böë mònh àang múã hiïåu baán
saách. Nguyïn ngûúâi naây coá möåt cö con gaái khaá àeåp, Hoâe
àaä àïí yá tûâ lêu, nhûng vò chûa àöî àaåt nïn chûa daám nhúâ
möëi laái àïën daåm hoãi. Chuã nhaâ thêëy Hoâe noái sù’p ài thi,
muöën thûã taâi, nhên tröng lïn bûác tranh sún thuãy úã trïn vaách,
múái àoåc möåt cêu rùçng:

Quaát thû bñch thûúång, têån thu tûá haãi sún haâ.
Nghôa laâ:
Treo tranh trïn vaách, thu hïët non söng böën biïín.
Hoâe nghô maäi khöng àöëi àûúåc, liïìn xin pheáp ra ao rûãa
chên, àõnh buång hïî bñ quaá thò chuöìn luön möåt thïí cho àúä
beä mùåt.
Naâo ngúâ, khi khoãa chên xuöëng nûúác, nûúác xao àöång,
boáng sao úã àaáy nûúác cuäng rung rinh, loáng laánh, Hoâe böîng
naãy tûá nghô ra möåt cêu tuyïåt hay vaâo àöëi laåi:
Têíy tuác trò trung, dao àöång cûãu thiïn tinh àêíu.
Nghôa laâ:
Rûãa chên trong ao, lay àöång trùng sao chñn trúâi.



Chuã nhaâ nghe xong, khen cêu àöëi coá khñ phaách anh
huâng, vaâ ngoã yá muöën gaã con gaái cho Hoâe. Thò ra bñ quaá
hoáa hay!

CÊU ÀÖËI TRÏN VAÊ N HÖÌ

Thúâi Hêåu Lï, Vùn Miïëu chiïëm möåt khu vûåc rêët röång úã
giûäa àõa phêån hai laâng Cöí Giaám vaâ Vùn Chûúng. Bïn taã
laâ khu hoåc xaá oã thön Minh Giaám, núi truá nguå cuãa caác cöëng
sô vïì hoåc úã Quöëc Tûã Giaám. Phña trûúác coá möåt höì nhoã goåi
laâ Vùn Höì, àûúåc tu sûãa thaânh möåt caãnh khaá àeåp.
Thoi àûa tay moãi canh chêìy,
Tiïëng ai xin lûãa laâ thêìy cöëng Sen.
Thêìy rùçng àang hoåc tù’t àeân,
Cêåy tònh lên lyá daám phiïìn àïm höm.
Àoá chñnh laâ baâi dên ca tònh tûá vêîn àûúåc truyïìn tuång,
noái lïn caái caãnh tûúång chung quanh Vùn Höì, ngaây àïm
luön luön röån lïn nhûäng tiïëng ngêm thú àoåc saách cuãa caác
“quan ngheâ” dûå bõ xen lêîn tiïëng thoi àûa laách caách nhõp
nhaâng cuãa caác cö gaái àaãm àang.
Tûúng truyïìn, möåt ngûúâi úã thön Minh Giaám laâ Phuá
Haâo, coá lêåp möåt toâa nhaâ úã phña àöng Vùn Höì, goåi laâ Nho
sinh quaán àïí àoán múâi caác sô tûã úã tónh xa vïì keã chúå troå hoåc.


Nhûäng ai khöng coá núi quen biïët, hoùåc ngheâo tuáng khöng
tiïìn thuï nhaâ, vaâo àoá úã àïìu àûúåc àöëi xûã tûã tïë. Vò thïë,
ngûúâi ta cuäng goåi quaán êëy laâ Quaán anh àöì. Phuã Haâo coân
dûång möåt caái àònh con trïn möåt goâ nhoã giûäa höì, laâm theo
hònh chiïëc höì rûúåu, goåi laâ Nhêët höì àònh. Àöi khi Phuã Haâo
vêîn múâi caác danh sô cheâo thuyïìn ra àoá, uöëng rûúåu, laâm
thú. Coá lêìn Phuã Haâo treo giaãi, ra möåt cêu àöëi àïí thaách caác
baån laâng vùn àöëi chúi cho vui. Cêu àöëi êëy nhû sau:
Nûúác Vùn Höì tha höì tù’m maát, rûúåu Höì àònh thúm
ngaát àoán laâng vùn.
Cêu àöëi ra yïu cêìu nho sô phaãi àöëi vúái möåt caãnh àeåp
cuäng úã àêët Thùng Long. Nhûng thêåt oaái oùm, vò cêu ra coá
nhûäng ba chûä “höì” vaâ hai chûä “vùn” maâ möîi chûä “Höì”,
hoùåc möîi chûä “Vùn” laåi coá möåt nghôa riïng khöng giöëng
nhau, vò vêåy; luön mêëy nùm liïìn, nùm naâo cuäng treo giaãi
maâ vêîn chûa ai àöëi àûúåc.

LÊËY THÚ ÀÏÍ CHÖËNG CHÏË

Ngaây xûa coá möåt cêåu hoåc troâ, tuy coân ñt tuöíi maâ àaä hay
chûä lù’m. Nhûng anh ta phaãi möåt têåt xêëu laâ rêët nghõch
ngúåm saâm súä, nhiïìu lêìn bõ nhûäng vöë àau maâ vêîn khöng
chûâa.



Möåt höm cuâng anh em baån ài chúi, gùåp möåt cö gaái,
ngûúâi mûúåt maâ, xinh xù’n ài úã bïn àûúâng, cêåu ta liïìn raão
cùèng reä sang röìi thònh lònh choaâng ngay tay vaâo ngûåc cö
aã. Ruãi ro cho cêåu ta; cö aã vöën laâ tay chua ngoa coá tiïëng,
nïn cu cêåu chûa kõp ruát tay, thò àaä bõ cö aã reáo àïën öng baâ
öng vaãi chñn mûúâi àúâi ra chûãi.
Caác baån cuâng ài anh naâo cuäng thêëy xêëu höí lêy, riïng
cêåu ta vêîn thaãn nhiïn nhû khöng. Cêåu lûúâm cö aã möåt caái
röìi ngêm luön hai cêu thú rùçng:
Con chaáu nêng niu àöi oaãn Buåt
Öng cha lûâng lêîy böën phûúng Trúâi.
Coá yá noái maát: Con chaáu nghõch ngúåm möåt chuát, maâ öng
cha bõ ngûúâi ta reáo êìm caã lïn.
Cö gaái thêëy anh hoåc troâ kheáo chöëng chïë, bêët giaác phò
cûúâi, röìi cuäng thöi khöng núä chûãi búái nûäa.

DÊU THÛÃ TAÂI RÏÍ

Coá anh hoåc troâ noå nöíi tiïëng hay chûä. Khi anh ta cûúái
vúå, töëi höm àöång phoâng hoa chuác, cö dêu àoáng cûãa buöìng,
ra cho möåt vïë àöëi baão hïî àöëi àûúåc thò múái múã cûãa cho vaâo:
Hang Thiïn thai then khoáa àöång àaâo, àoáng chùåt laåi
keão chaâng Lûu quen löëi cuä.


Cö dêu taã caãnh mònh luác êëy maâ laåi duâng àiïín “Lûu
Thêìn nhêåp Thiïn Thai” kïí cuäng khöng dïî àöëi.
Nhûng chuá rïí naâo phaãi tay vûâa, cuäng lêëy ngay tñch Baái
Cöng nhaâ Haán dêîn quên vaâo cûãa Haâm Cöëc àïí choåi laåi:
Cûãa Haâm Cöëc loãng khuön taåo hoáa, múã toang ra cho
öng Baái dêîn quên vaâo!
Cö dêu nghe xong, chõu chöìng laâ gioãi, liïìn múã cûãa
ngay.(1)

QUÊN TÛÃ CÖË CUÂNG

Coá möåt ngûúâi hoåc troâ nhaâ ngheâo rúát muâng túi, möåt höm
hïët tiïìn ùn phaãi àem quêìn aáo àïën cêìm úã möåt nhaâ kia.
Khöng ngúâ laåi cêìm àuáng vaâo nhaâ möåt öng quan höìi hûu,
vöën laâ möåt bêåc àaåi nho.
Nhaâ nho noå thêëy nhaâ nho kia gùåp caãnh ngöå nhû vêåy
nghô cuäng thûúng tònh. Öng quan beân baão anh hoåc troâ:
“Thêìy coá thûåc laâ hoåc troâ thò töi ra cho vïë cêu àöëi naây, nïëu
àöëi àûúåc töi seä cêëp tiïìn cho ùn hoåc khoãi phaãi cêìm cöë gò
nûäa!” Röìi öng ta àoåc luön:
Quên tûã cöë cuâng, quên tûã cuâng, quên tûã cöë.

(1) Thoaåi naây úã Bònh Luåc (Haâ Nam) truyïìn laâ cuãa Yïn Àöí laâm cho
con trai sang nhaâ böë vúå (?)



Nghôa laâ:
Ngûúâi quên tûã bïìn loâng luác cuâng, ngûúâi quên tûã cuâng,
ngûúâi quên tûã bïìn loâng.(1)
Cêu naây lêëy chûä trong saách Luêån ngûä: “Quên tûã cöë
cuâng, tiïíu nhên cuâng tû laåm hyä”. (Ngûúâi quên tûã gùåp luác
cuâng khöí thò vêîn bïìn loâng, chúá keã tiïíu nhên gùåp luác cuâng
khöí thò hay laâm xùçng bêåy).
Ngûúâi hoåc troâ lêím nhêím trong miïång, àoaån àöëi ngay
rùçng:
Khöíng Minh cêìm tuáng, Khöíng Minh tuáng, Khöíng
Minh cêìm.
Nghôa laâ:
Öng Khöíng Minh bù’t, tha; Öng Khöíng Minh tha, öng
Khöíng Minh bù’t.
Lêëy tñch “Khöíng Minh thêët cêìm Maånh Hoaåch” trong
truyïån Tam quöëc. Quan xem röìi khen cêu àöëi suác tñch vûâa
coá nghôa àen, vûâa coá nghôa boáng, vûâa àöëi chûä, vûâa àöëi
tiïëng.
Tûâ àêëy anh hoåc troâ àûúåc cêëp tiïìn ùn hoåc thûúâng xuyïn,
khöng coân phaãi lo toan gò nûäa.

(1) Cöë: coân coá thïí hiïíu theo nghôa nöm na laâ cêìm cöë, troã viïåc anh
hoåc troâ vò cuâng quêîn maâ phaãi ài cêìm quêìn aáo.



ÖNG NGHEÂ ÀEÂ ÖNG CÖËNG

Xûa coá möåt öng quan huyïån xuêët thên hûúng cöëng (cûã
nhên), thûúâng lïn mùåt hay chûä khöng ai bùçng. Trong haåt
coá hai ngûúâi hoåc troâ nöíi tiïëng hay chûä, möåt höm coá viïåc
àïën quan; quan húåm mònh baây ra troâ hoãi chûä nghôa, cuöëi
cuâng baão möåt anh ra cho anh kia möåt cêu àöëi àïí àöëi cho
quan xem.
Möåt anh liïìn nhanh nheån ra möåt vïë cêu àöëi Nöm rùçng:
Àaá xanh xêy cöëng, hoân dûúái chöëng hoân trïn.
Ngoaâi nghôa àen noái vïì viïåc xêy cöëng, anh hoåc troâ coá yá
baão quan huyïån rùçng duâ quan coá gioãi mûúâi mûúi thò cuäng
chó àöî àïën hûúng cöëng laâ cuâng, sau töi àöî cao hún thò
khöng noái laâm gò, nhûng nïëu cuäng laåi àöî hûúng cöëng nhû
quan, thò töi cuäng seä xuêët sù’c hún quan.
Quan huyïån àaä húi bûåc tûác, thò anh hoåc troâ thûá hai àaä
xin àöëi laåi vaâ àoåc rùçng:
Ngoái àoã lúåp ngheâ, lúáp sau àeâ lúáp trûúác. (1)

(1) Khi lúåp nhaâ ngoái (hoùåc nhaâ tranh) ngûúâi ta phaãi àïí lúáp ngoái
(tranh) sau àeâ lïn lúáp trûúác cho nûúác chaãy xuöëng, khöng traân vaâo
nhaâ. Chuá yá: úã vïë àöëi trïn chûä chöëng (coá saách cheáp laâ nöëng) vêìn
vúái chûä cöëng, thò úã vïë àöëi dûúái, chûä àeâ laåi cuäng vêìn vúái chûä ngheâ.



Ngoaâi yá nghôa noái vïì viïåc lúåp miïëu (lúåp ngheâ) anh hoåc
troâ naây cuäng muöën baão ngêìm cho viïn quan biïët: Töi
chùèng chõu àöî hûúng cöëng nhû öng àêu, töi seä àöî tiïën sô
maâ nhû vêåy öng ngheâ têët nhiïn phaãi àeâ öng cöëng röìi!
Viïn quan bõ chêm àau àiïëng ngûúâi, tûâ àêëy hïët thoái
húåm hônh tûå phuå.

THÚ NHAÅO TRI PHUÃ

Gùåp tiïët trúâi àaåi haån, möåt viïn tri phuã lêåp àaân cêìu àaão,
nhûng cêìu mêëy bêån maâ cuäng chùèng thêëy mûa, chó khöí cho
nhên dên phaãi àoáng goáp hao tiïìn töën cuãa. Coá anh hoåc troâ
thêëy vêåy laâm baâi thú nhaåo nhû sau:
Thaái thuá xuêët kyâ vuä,
Nhên dên giai hyã duyïåt.
Baán daå thöi song khai,
Kiïën nguyïåt!
Taåm dõch:
Tri phuã cêìu mûa rúi,
Nhên dên sûúáng mï túi!
Nûãa àïm múã cûãa ngoá,
Trùng soi!


Baâi thú loåt àïën tai viïn tri phuã, y giêån lù’m, cho bù’t
anh hoåc troâ. Luác anh ta àïën, y baão phaãi laâm baâi thú khaác
àïìn töåi khöng seä àaánh àoân. Anh hoåc troâ daå daå vêng vêng
xin ra àêìu àïì. Nguyïn viïn quan hiïåu laâ Têy Pha, hù’n
liïìn lêëy hai chûä êëy cho anh hoåc troâ võnh. Anh ta võnh
rùçng:
Cöí nhên hiïåu Àöng Pha,
Kim nhên hiïåu Têy Pha.
Nhûúåc tûúng lûúäng nhên giaão,
Sai àa!
Taåm dõch:
Ngûúâi xûa hiïåu Àöng Pha (1)
Ngûúâi nay hiïåu Têy Pha.
Àem hai ngûúâi saánh laåi,
Khaác xa!
Viïn tri phuã caâng giêån hún, sai lñnh àaánh mûúâi taám roi.
Anh hoåc troâ chõu àoân xong, ûác quaá vûâa xoa àñt vûâa àoåc:
Taác thi thêåp thêët tûå,
B õ àaã nhêët thêåp baát.
Nhûúåc thûúãng vaån ngön thi
Àaã saát!
Taåm dõch:
Laâm thú mûúâi baãy chûä,
Bõ àaánh mûúâi taám roi.

(1) Àöng Pha: tïn hiïåu cuãa Tö Thûác, nhaâ thú nöíi tiïëng àúâi Töëng.



Nïëu laâm thú muön chûä,
Chïët toi!
Àïën àêy viïn tri phuã chõu khöng nöíi, beân kïët aán tuâ ba
nùm.

CHAÃ KEÁM GÒ LYÁ BAÅCH

Möåt öng quan voä sñnh thú Nöm úã bïn möåt ngûúâi haâng
xoám kheáo taán ùn. Hïî laâm àûúåc baâi thú naâo quan cuäng goåi
ngûúâi kia sang àoåc cho nghe. Hù’n nghe röìi taán tuång khen
hay, vaâ baão quan “chaã keám gò Lyá Baåch”(1), thïë laâ öng quan
laåi cho hù’n ùn uöëng lu buâ.
Coá lêìn quan cho goåi hù’n sang àaánh cheán, khi ngöìi ùn
quan noái: “Töi múái laâm caái chuöìng chim úã sau vûúân, nhên
nghô àûúåc baâi thú tûá tuyïåt, töi thûã àoåc baác nghe xem sao
nheá!”.
Röìi quan khïì khaâ àoåc rùçng:
Böën cöåt chïnh vïnh àûáng giûäa trúâi,
Àûáa thò bay böíng àûáa bay khúi.
Ngaây sau hù’n àeã ra con chaáu,
Nûúáng chaã bùm viïn àaánh cheán chúi.

(1) Nhaâ thú nöíi tiïëng àúâi Àûúâng.


Ngûúâi kia nûác núã khen: “Chaâ! Hay quaá, xin quan àoåc laåi
tûâng cêu àïí cho con àûúåc thûúãng thûác hïët caái hay cuãa baâi
thú aå!”
Quan thñch chñ, hai caánh muäi phêåp phöìng, doäng daåc àoåc
laåi ngay:
Böën cöåt chïnh vïnh àûáng giûäa trúâi.
Ngûúâi kia taán:
“Tuyïåt! Cûá nhû cêu naây thò quan phaãi laâm àïën chûác tûá
truå”.
Quan tiïëp:
Àûáa thò bay böíng àûáa bay khúi.
Ngûúâi kia nõnh:
“Öi, quan coân thùng chûa biïët àïën àêu!”
Quan àoåc àïën cêu:
Ngaây sau hù’n àeã ra con chaáu.
Thò hù’n ta laåi taán:
“Hay quaá! Con chaáu cuãa quan coân laâ vö kïí!”
Quan àoåc nöët:
Nûúáng chaã bùm viïn àaánh cheán chúi.
Ngûúâi kia laåi têng böëc: “Tuyïåt quaá! Caãnh quan lúán vïì
sau thò tha höì maâ phong lûu”.
Quan voä muäi núã bùçng caái àêëu, àù’c chñ rung àuâi, roát
rûúåu múâi ngûúâi kia vaâ noái: “Thú töi kïí cuäng tûå nhiïn àêëy
nhó?



Bêy giúâ nhên cuöåc vui töi thûã laâm möåt baâi tûác caãnh nûäa
nheá!"

Sau àoá, quan nhòn quanh, thêëy con choá, múái võnh luön
möåt baâi thú rùçng:

Chùèng phaãi voi, chùèng phaãi trêu,

ÊËy laâ con choá cù’n gêu gêu.

Khi nguã vúái nhau thò phaãi àûáng,

Caã àúâi khöng ùn möåt miïëng trêìu.

Ngûúâi kia laåi gêåt guâ têng böëc, quan laåi thûúãng rûúåu vaâ
goåi thïm àöì nhù’m, hù’n ta àûúåc thïí laåi caâng àûa quan lïn
chñn têìng mêy.

Röìi vui miïång hù’n cuäng xin àoåc theo möåt baâi. Àûúåc
quan cho pheáp, hù’n liïìn àoåc:

Quanh quanh àùçng àñt laåi àùçng àêìu,

Hïî thêëy ai vaâo cù’n gêu gêu.

AÊ n hïët cuãa thúm cuâng cuãa thöëi,

Trùm nùm chùèng àûúåc cheán cheâ taâu.

Cûá thïë, cuöåc ngêm võnh keáo daâi maäi cho àïën luác hai
ngûúâi rûúåu àaä say mïìm múái thöi.



MÛÚÅN DÕP CHÛÃI QUAN

Coá anh hoåc troâ tröën ài phu, viïn quan bù’t vúå anh ta
phaãi ài thay. Thêëy vúå bõ löi ài, anh ta thûúng xoát nhaãy xöí
ra nù’m vúå laåi. Viïn quan nöíi giêån liïìn theát lñnh noåc àaánh.
Anh ta kïu la rêìm rô laâ sûác hoåc troâ moãng manh khöng
chõu nöíi àoân. Viïn quan baão nïëu vêåy phaãi àöëi möåt cêu àöëi
thò múái tha, vaâ hûáa laâ nïëu hay thò seä miïîn phu cho caã hai
vúå chöìng. Röìi hù’n àoåc rùçng:
Phuå laâ vúå, phu laâ chöìng, vò chöìng vúå phaãi ài phu.
Àoåc xong viïn quan coá veã tûå àù’c vaâ hñ hûãng lù’m. Maâ
kïí cêu naây cuäng oaái oùm thêåt, vûâa chûä Haán laåi vûâa chûä
Nöm, chûä “phu” àêìu laâ chûä Haán, nghôa laâ “chöìng”, coân chûä
“phu” cuöëi thò laåi laâ Nöm (phu phen). Nhûng anh hoåc troâ
àêu phaãi tay xoaâng. “Nhên dõp naây phaãi giaáng cho hù’n
möåt àoân nïn thên chûá!” Anh hoåc troâ nghô vêåy, röìi cuäng àoåc
luön:
Ngaä laâ ta, nhô laâ maây, taåi maây ta nïn múái ngaä.
Nghe xong, viïn quan lêím bêím nhù’c laåi tûâng chûä: “Ngaä
ta, nhô... maây, taåi maây... ta... ngaä... Chêåc! Cuäng Haán cuäng
Nöm... hay thêåt”. Röìi hù’n truyïìn tha cho caã hai vúå chöìng.
Nhûng vïì sau, ngêîm nghô laåi, hù’n ta múái caãm thêëy



choaáng vaáng nhû vûâa bõ möåt caái taát. Hù’n nhêím laåi nhiïìu
lûúåt: “Taåi maây... ta... ngaä”, thò ra àïën bêy giúâ hù’n múái
thêëy chöî xoã laá cuãa anh hoåc troâ. Vïë àöëi êëy laâ lúâi anh ta noái
vúái vúå, nhûng cuäng chñnh laâ lúâi anh ta chûãi vaâo mùåt viïn
quan.

MAÊÆNG QUAN TRÛÚÂNG

Coá anh hoåc troâ tïn laâ Löîi, bònh sinh tñnh tònh rêët ngang
bûúáng, khöng chõu nhûúâng nhõn ai, nhêët laâ àöëi vúái boån
quan laåi thò anh ta caâng toã ra cûáng àêìu cûáng cöí.
Khi vaâo thi, viïn quan thûâa ty àûúåc cûã laâm sú khaão kyâ
thi êëy, vöën laâ keã quen coi thiïn haå bùçng nûãa con mù’t,
thêëy böå Löîi coá veã nghïnh ngang liïìn noái móa bùçng möåt vïë
àöëi rùçng:
Löîi kia àaä nùång bùçng ba thaåch.
Löîi laâ tïn anh hoåc troâ, viïët ba chûä Thaåch chöìng lïn
nhau. ÚÃ àêy tïn quan duång yá chúi chûä, àöìng thúâi cuäng laâ
caãnh caáo kheáo anh hoåc troâ rùçng töåi ngöng nghïnh cuãa anh
ta àaáng àûúåc trûâng trõ.
Anh hoåc troâ tûác quaá, chùèng coân nïí nang gò nûäa, cuäng
traã miïëng ngay:
Ty noå xem khinh àaáng nûãa àöìng.


Ty laâ chó chûác thûâa ty cuãa viïn quan, àöìng thúâi chûä “ty”
laåi laâ möåt nûãa chûä “àöìng”. Anh hoåc troâ vûâa duång yá chúi
chûä nhû viïn quan, laåi vûâa chuã têm noái xoã rùçng giaá trõ cuãa
viïn quan chó àaáng nûãa àöìng tiïìn maâ thöi.
Viïn sú khaão biïët gùåp phaãi tay chùèng vûâa, laåi thêëy taâi
ûáng àöëi cuäng khaá nhanh nheån, nïn àaânh nuöët giêån, cù’n
rùng, khöng daám heá miïång noái gò nûäa.

AÁO ÀOÃ DUÂ XANH

Möåt öng quan voä nhõ phêím thûúâng hay höëng haách vúái
töi túá, nhûng laåi coá tñnh ûa noái chuyïån chûä nghôa vùn
chûúng. Möåt höm quan ài chêìu, mang theo àuã voäng nùçm
ngûåa cûúäi, loång tña duâ xanh, lñnh traáng hêìu haå àöng àuác.
Doåc àûúâng, trúâi nù’ng bûác, quan cúãi chiïëc aáo àoã àang mùåc
trïn mònh, àûa cho anh lñnh öm àiïëu traáp chaåy theo ngûåa;
nhûng loay hoay luáng tuáng vúái quaá nhiïìu thûá, vö tònh anh
lñnh tuöåt tay àïí rúi chiïëc aáo àeåp xuöëng buân.
Quan thêëy vêåy bûåc lù’m, nhûng bïånh sñnh vùn chûúng
laåi nöíi lïn, quan liïìn ra cho anh lñnh möåt vïë àöëi rùçng:
AÁo àoã lêëm phên trêu,
Heån phaãi àöëi ngay, khöng àöëi àûúåc vïì nhaâ seä àaánh àoân.



Anh lñnh hoaãng quaá, khöng biïët àöëi ra laâm sao, nhòn
bïn mònh quan thêëy coá anh baån mònh àang che caái duâ
nghiïng nghiïng, anh ta buöåt miïång noái liïìu:
Duâ xanh che daái ngûåa!
Ai ngúâ vïë àöëi laåi hay tuyïåt trêìn, noá löåt ra àûúåc caái vïnh
vaáo haäo huyïìn cuãa chuã noái riïng vaâ cuãa haång quyïìn quyá
noái chung. Öng quan voä àaânh phaãi phò cûúâi maâ tha töåi cho
anh lñnh.

CÛÃA TÛÚÁNG NHAÂ CÖNG

Coá chaâng cöng tûã noå con möåt võ tûúáng quên àaä quaá cöë.
Cöng tûã giaâu coá nöíi tiïëng maâ vùn thú cuäng döët naát nöíi
tiïëng. Nhûng nghïì àúâi “xêëu hay laâm töët, döët hay noái chûä”,
cöng tûã thûúâng vêîn laâm ra veã vùn chûúng löîi laåc lù’m.
Möåt höm, cöng tûã ta cöë ngöìi nghô lêëy möåt àöi cêu àöëi àïí
thúâ meå. Vïë trïn laâm àaä xong, cöng tûã lêëy laâm àù’c yá lù’m.
Nhûng coân vïë dûúái thò nghô maäi vêîn khöng ra.
Chúåt coá möåt ngûúâi khaách, quêìn aáo coá veã cuä kyä bûúác vaâo
nhaâ, xûng laâ hoåc troâ ngheâo lúä àöå àûúâng, xin cöng tûã giuáp
taåm cho ñt lûúng ùn.
Cöng tûã ta thêìy khaách kïu laâ hoåc troâ, coá yá muöën nhúâ
laâm nöët höå vïë àöëi, liïìn noái:


- Nïëu thaây quaã laâ hoåc troâ thò ta ra cho möåt vïë àöëi, hïî
àöëi àûúåc ta seä cho nùm quan tiïìn, bùçng khöng thò ta seä
töëng cöí ra khoãi cûãa ngay lêåp tûác.
Khaách bùçng loâng xin àöëi. Cöng tûã lêëy gioång röìi àoåc
rùçng:
Mïånh meå muön nùm cûãa tûúáng.
Khaách coân ngêîm nghô chûa kõp àöëi thò cöng tûã àaä giuåc:
- Mïånh meå àöëi ài!
- Daå, xin àöëi vúái möì cha aå!
- ÛÂ khaá àêëy! Muön nùm àöëi ài.
- Chñn kiïëp...
- Àûúåc, thïë cûãa tûúáng?
- Xin àöëi vúái nhaâ cöng aå.
- Chaâ, tuyïåt hay! Tûúáng vúái cöng thò choåi thêåt.
Röìi cöng tûã goåi gia nhên inh oãi, sai lêëy ngay nùm quan
tiïìn àïí thûúãng cho khaách.
Khaách àûúåc tiïìn vöåi caáo tûâ, chuöìn luön.
Àúåi cho khaách ài röìi, cöng tûã múái ung dung ngöìi ngêm
nga laåi hai cêu àöëi:
Mïånh meå muön nùm cûãa tûúáng.
Möì cha chñn kiïëp nhaâ cöng.
Böîng cöng tûã vöî àuâi àaánh àeát möåt caái, theát lïn giêåt
gioång:
- AÂ, meå kiïëp, ra thùçng naây noá chûãi xoã mònh maâ mònh
khöng biïët (1). Bay àêu àuöíi theo bù’t lêëy noá cho ta.



Gia àinh daå ran, chaåy túái têëp. Nhûng thêìy àöì àaä cuát
mêët tûâ bao giúâ.

THAÊÇNG QUAN HUYÏÅN

Àúâi Lï maåt, nùm naâo mêët muâa àoái keám, vêîn coá lïå cho
nhaâ giaâu nöåp thoác àïí lêëy chûác quan. Chûác quan êëy thûúâng
laâ chûác “huyïån thùçng”, tûác chûác phoá tri huyïån chuyïn coi
vïì viïåc tuêìn phoâng.
Chñnh vò chûác huyïån thùçng laâ chûác lêëy tiïìn mua àûúåc
nhû thïë, thïm vaâo àoá laåi coá chûä thùçng ài keâm dïî bõ ngûúâi
ta chïë giïîu, búãi vêåy nïn àaä xaãy ra lù’m chuyïån tûác cûúâi...
Tûúng truyïìn úã vuâng Hoan Chêu thúâi àoá, coá viïn huyïån
thùçng tñnh hay höëng haách, nhên möåt höm coá cö beá con cù’p
saách ài hoåc vïì, gùåp hù’n úã ngang àûúâng maâ khöng cêët noán
chaâo, hù’n tûác lù’m liïìn goåi laåi vaâ ra cêu àöëi rùçng:
Hoåc troâ laâ hoåc troâ con, toác boã lon xon laâ con hoåc troâ.
Röìi bù’t cö beá phaãi àöëi ngay, nïëu khöng thò seä àaánh àoân
vïì töåi vö lïî. Cö beá biïët laâ tïn huyïån thùçng êëy vöën khöng
àûúåc ai ûa, laåi bõ hù’n bù’t ûác vaâ ra cêu àöëi chêm choåc laâ
con noå con kia thò caâng gheát, liïìn àöëi laåi nhû sau:

(6) Möì cha chñn kiïëp nhaâ cöng: “Cöng” laâ tûúác cöng maâ cuäng coá
nghôa laâ öng. Cêu naây thaânh ra cêu chûãi.


Quan huyïån laâ quan huyïån thùçng, xûã kiïån lùçng nhùçng
laâ thùçng quan huyïån.
Huyïån thùçng tûác lù’m nhûng àaânh chõu daåi mùåt vúái “con
ong non”, vò cêu àöëi cuãa cö beá rêët hay vaâ rêët choåi khöng
beã vaâo àêu àûúåc.

TRAI SÛÂNG GAÁI SOÃ

Phña Nam tónh Haâ Tônh coá möåt vuâng goåi laâ chúå Voi; phuå
nûä úã àêëy xûa kia coá löëi mùåc aáo ngù’n húã buång, vò thïë ngûúâi
caác núi thûúâng cûúâi rùçng:
Nhêët cao laâ nuái Hoaânh Sún,
Lù’m hûúu Baán Àöå, to lûúân chúå Voi.
Möåt höm, coá anh hoåc troâ tïn laâ Traåch laâ tay sûâng soã úã
vuâng Kyâ Anh, túái haát choåi vúái caác cö gaái chúå Voi, nhên cêu
haát trïn liïìn búän bïn gaái möåt cêu rùçng:
Em àûâng khoe sù’c khoe taâi,
Khoe cao Baán Àöå, khoe àaâi Hoaânh Sún.
Chùèng deâ laåi gùåp phaãi bïn gaái coá cö Vûúng cuäng laâ tay
àaáo àïí, cö liïìn àaáp laåi möåt cêu àêìy gioång “àaân chõ” nhû
sau:
Chûä rùçng: “Nhên kiïåt àõa linh”, (1)

(1) Àêët thiïng sinh ngûúâi taâi.


Giai thoai van hoc viet nam phan 2

Giai thoai van hoc viet nam phan 2

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (15)

Viewers also liked

Viewers also liked (9)

Similar to Giai thoai van hoc viet nam phan 2

Similar to Giai thoai van hoc viet nam phan 2 (20)

More from nhatthai1969

More from nhatthai1969 (20)

Giai thoai van hoc viet nam phan 2