3. Pracę tą dedykujemy wszystkim Tym, którzy przeżywając trudną sytuację permanentnego braku domu,
wykazali otwartość i zaufanie w dzieleniu się własnym doświadczeniem i nowatorskim spojrzeniem na
zagadnienie bezdomności, a także Tym, którzy pracując na co dzień z osobami w sytuacji braku domu
ofiarowali nieocenione zaangażowanie i wkład w proces tworzenia innowacyjnego i spójnego systemu
pomocy osobom bezdomnym.
4. „Wierzymy, że nikt, a szczególnie ludzie dotknięci problemem bezdomności, nie są przekreśleni na
zawsze, że każdy człowiek zasługuje na wsparcie i pomoc, na szansę odnalezienia swego miejsca
w życiu, gdyż w każdej chwili, dokonując zmian w swoim życiu, może się odrodzić”.
ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN & PIOTR OLECH
redaktorzy podręcznika
5. 5
CO WARTO WIEDZIEĆ
KILKA SŁÓW PRZED PRZYSTĄPIENIEM DO LEKTURY
Szanowni Czytelnicy,
w Wasze ręce oddajemy podręcznik Od ulicy do samodzielności życiowej. Standardy społecznej
i zawodowej (re)integracji osób bezdomnych w sześciu sferach. Stanowi on spis nowatorskich rozwiązań,
prekursorskich pomysłów i innowacyjnych metod pracy z osobami bezdomnymi, wypracowanych
w ramach Pomorskiego Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Wszystkie prezentowane w tym
podręczniku rozwiązania zostały stworzone z myślą o wsparciu procesu wychodzenia z bezdomności,
czyli o takich przedsięwzięciach w obszarze (re)integracji społecznej i zawodowej, które pozwoliłby
osobom bezdomnym odzyskać i trwale utrzymać samodzielność życiową.
Niniejszy podręcznik wiąże się z dwoma kluczowymi pojęciami - standardami i sferami działania.
Prezentowane standardy zostały skonstruowane w taki sposób, aby stanowić propozycję całościowego
systemu pomocy – poczynając od ulicy, czyli pracy z osobami bezdomnymi, znajdującymi się
poza instytucjonalnym systemem pomocy, aż do samodzielności życiowej, czyli do przedsięwzięć
podejmowanych z osobami bezdomnymi, które skutecznie zaczynają z bezdomności wychodzić. Tak więc
w podręczniku odnajdziecie Państwo osiem standardów: etyczny, streetworkingu, pomocy instytucjonalnej,
pracy socjalnej, edukacji, aktywizacji zawodowej, monitorowania postępów oraz asystowania. Wszystkie
zaprezentowane standardy wypływają z świadomości złożoności procesu wychodzenia z bezdomności
i konieczności odpowiadania na zwielokrotnione potrzeby osób bezdomnych. Zakładają one kompleksowe
oddziaływanie na wzajemnie przenikające się sfery życia osoby bezdomnej: psychologiczną, zawodową,
zdrowotną, socjalno-bytową, mieszkaniową i społeczną.
Na przestrzeni trzech lat, w ramach projektu „Agenda Bezdomności”, nad stworzeniem i weryfikacją
treści zawartych w tym opracowaniu pracowało blisko osiemdziesiąt osób, głównie praktyków
i ekspertów w dziedzinie bezdomności i wykluczenia społecznego. Praca niniejsza stanowiła kontynuację
i usystematyzowanie wieloletniej współpracy w obszarze standaryzacji usług instytucji i organizacji
zrzeszonych w Pomorskim Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności. Założenia kompleksowo
i pilotażowo zostały przetestowane i wdrożone w ramach Towarzystwa Pomocy im. św. Brata Alberta
– Koło Gdańskie. Standardy wdrażane były także w wielu instytucjach i organizacjach wchodzących
w skład Pomorskiego Forum. Dzięki temu treści prezentowane w tym podręczniku z jednej strony łączą
różnorodne spojrzenie na zagadnienie bezdomności, z drugiej zaś stanowią zapis wcielonej w życie
idei (re)integracji. Poza pewnymi uniwersalnymi wytycznymi, zawierają również praktyczne wskazówki,
niezwykle istotne z punktu widzenia implementowania zawartych w nich treści do systemu pomocy
osobom bezdomnym.
6. Szanowni Czytelnicy,
mamy świadomość, iż postawiliśmy sobie ambitne zadanie zaprezentowania w jednej publikacji
kompleksowego systemu (re)integracji społecznej i zawodowej osób bezdomnych. Stąd też podręcznik
składa się z dwóch części. Pierwsza z nich, drukowana, zawiera esencję najważniejszych, naszym
zdaniem, informacji. Druga, w postaci nośnika elektronicznego, zawiera pełne wersje wypracowanych
i wdrożonych standardów. Do niej odsyłamy szczególnie wnikliwych Czytelników!
Zachęcając wszystkich do lektury pragniemy nadmienić, iż praca nad tą publikacją była dla nas nie tylko
merytorycznym przedsięwzięciem, ale także intelektualną przygodą. Z nie ukrywaną radością dzielimy
się efektami naszej pracy. Mamy nadzieję, że obie części podręcznika staną się dla Państwa źródłem
inspiracji oraz praktycznych i, co szczególnie ważne, skutecznych rozwiązań w pracy z osobami
bezdomnymi.
ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN & PIOTR OLECH
7. 7
SFERY ODDZIAŁYWANIA JAKO ODPOWIEDŹ
NA WYZWANIA SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ
(RE)INTEGRACJI OSÓB BEZDOMNYCH
Podręcznik „Od ulicy do samodzielności życiowej. Standardy społecznej i zawodowej (re)integracji osób
bezdomnych w sześciu sferach” zorientowany jest wokół tematu wychodzenia z bezdomności. Prezentuje
narzędzia niezbędne do prowadzenia działań nakierowanych na wychodzenie z bezdomności,
w postaci standardów (re)integracji – w wymiarze zawodowym i społecznym. Już na początku warto
podkreślić, że przedrostek „re” w słowie (re)integracja nieprzypadkowo znajduje się w nawiasie.
Ma on podkreślać, iż część osób, obecnie doświadczających bezdomności, nigdy tak na prawdę nie
była w pełni zintegrowana społecznie, a wręcz od początku żyła na marginesie społecznym – mając
ograniczony dostęp do edukacji, dóbr materialnych, kulturowych. Zadaniem (re)integracji, w takim
przypadku, jest nie tyle przywrócić te osoby na poziom funkcjonowania, na jakim się znajdowały
przed wejściem w bezdomność – ale doprowadzić je do poziomu, na jakim nigdy wcześniej nie były.
Jest to tym istotniejsze, że sama pedagogika społeczna, w szerszym i węższym znaczeniu (jako praca
socjalna), pełni często tylko i wyłącznie funkcję zachowawczą, polegającą na utrzymaniu obywatela
– w najlepszym przypadku – na tym szczeblu drabiny społecznej, na którym się znajdował do czasu
wystąpienia kryzysu i zainteresowania się nim służb socjalnych1
. Jednocześnie dopiero wyjście poza
ten stan i odwołanie się do rozwoju (zwłaszcza przez zaspokojenie potrzeb kulturowych i oświatowych)
stanowi gwarancję wyjścia dla osoby marginalizowanej poza sferę wykluczenia. Z tej perspektywy
jawią się trzy możliwości rozumienia procesu (re)integracji – jako działań nakierowanych jedynie
na powstrzymanie osoby bezdomnej przed jej dalszą marginalizacją, jako przywracających ją na ten
poziom drabiny społecznej, z którego zeszła w bezdomność, bądź też prowadzących do rozwoju osoby,
zmierzającego do jej pełnego uczestnictwa społecznego.
Autorzy niniejszego podręcznika skłaniają się ku rozwiązaniu, zgodnie z którym (re)integracja,
zarówno w wymiarze społecznym jak i zawodowym, ma prowadzić do rozwoju osoby bezdomnej
i do pełnego włączenia ją w nurt życia społecznego. Jest to szczególnie ważne, gdyż, jak podkreśla
wielu teoretyków i badaczy, „dla osób wykluczonych i spisanych na straty wciąż nie przewidziano
dróg powrotu do pełnego członkostwa w społeczeństwie” – przewidziano jedynie drogi skutecznej
izolacji od reszty świata2
. Powstaje jednak pytanie, jak tak ambitnego zadania dokonać. Jest to tym
trudniejsze wyzwanie, że pełne włączenie osoby bezdomnej do życia społecznego wymaga zarówno
kompleksowego i silnie zindywidualizowanego wsparcia każdej poszczególnej osoby bezdomnej, jak
i stworzenia uniwersalnego modelu pomocy, który pozwalałby na prowadzenie wszechstronnych działań
(re)integracyjnych. Jednocześnie kreowanie jakichkolwiek przedsięwzięć nakierowanych na wychodzenie
z bezdomności wymaga osadzenia ich w realiach dużego zróżnicowania i niejednorodności polskiej
bezdomności. Prowadzenie działań (re)integracyjnych permanentnie wymaga brania pod uwagę
uwarunkowań systemowych a także faktu, że osoby doświadczające bezdomności są bardzo różne
pod względem charakterystyk socjodemograficznych (wiek, płeć, wykształcenie, status rodzinny), żyją
1
ORŁOWSKA, M. (2007). PRZYMUS BEZCZYNNOŚCI. STUDIUM PEDAGOGICZNO-SPOŁECZNE CZASU WOLNEGO BEZROBOTNYCH.
WARSZAWA: WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN, S. 24-26
2
BAUMAN, Z. (2004). WIEK KŁAMSTWA [W:] POLITYKA NR 52 (Z DNIA 11 GRUDNIA); DODATEK NIEZBĘDNIK INTELIGENTA
8. 8
w różnych warunkach i przeżywają swoją bezdomność na wiele sposobów – odmiennych zarówno pod
względem warunków życiowych, długości pozostawania w niej, modeli radzenia sobie z tą sytuacją
życiową oraz powodów do tej bezdomności prowadzących.
Celem niniejszego artykułu, odwołującego się do kluczowych dla podręcznika zagadnień, jest rozważanie
zasad skutecznej (re)integracji społecznej i zawodowej, czyli takiej, która rzeczywiście prowadziłaby do
wyjścia z bezdomności, rozumianego jako pełne włączenie osoby do życia społecznego. Rozważania te
obejmują ukazanie różnych oblicz bezdomności, a także rozważenie pełnego znaczenia zwrotu „wyjście”
z bezdomności. Sednem artykułu jest ukazanie oddziaływania na sześć sfer życia osoby bezdomnej
– jako decydującego czynnika prowadzącego do skutecznej (re)integracji społecznej i zawodowej,
warunkującego trwałe wychodzenie z bezdomności, będącego wyrazem potrzeby indywidualizacji
pomocy, a także kompleksowego oddziaływania, uwzględniającego całokształt ludzkiej osoby.
Konstrukcja artykułu jest zorientowana wokół trzech, wzajemnie powiązanych obszarów: przestrzeni,
w której osoba bezdomna przeżywa swoją bezdomność, zintegrowanych z tą przestrzenia standardów
(re)integracji, składających się na spójny model pomocy oraz filtrowanych przez te standardy sfer
oddziaływania na poszczególne osoby bezdomne.
PRZESTRZEŃ, W KTÓREJ PRZEŻYWANA JEST BEZDOMNOŚĆ,
STANDARDY SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ (RE)INTEGRACJI,
SFERY ODDZIAŁYWANIA – W POSZUKIWANIU ZALEŻNOŚCI
Podręcznik „Od ulicy do samodzielności życiowej. Standardy społecznej i zawodowej (re)integracji
osób bezdomnych w sześciu sferach” odwołuje się w swojej strukturze do zintegrowanego systemu
– uniwersalnego modelu (re)integracji, sprzężonego z zasadą indywidualnego oddziaływania na
poszczególne osoby bezdomne. Prezentowane w tym podręczniku treści odwołują się do nadrzędnego
założenia, że skuteczność pomocy udzielanej osobom bezdomnym zależy od wzajemnego, spójnego
współgrania trzech zasadniczych elementów: zmian w przestrzeni, w której znajduje się osoba bezdomna
(która wpływa zarówno na osobę, jak i determinuje możliwy zakres oraz sposób udzielanej jej pomocy),
modelu pomocy (realizowanego poprzez wdrażanie poszczególnych standardów (re)integracji) oraz
ideę oddziaływania na sześć sfer życia osoby bezdomnej (czyli połączenia, które występuje pomiędzy
samą osobą bezdomną, przestrzenią w której ona się znajduje oraz modelem udzielanej jej pomocy).
Doskonałe zestawienie tej zależności prezentuje zamieszczona obok tabela. Treści w niej zawarte
stanowią wizualne zestawienie połączenia pomiędzy czterema elementami: osobą bezdomną (kategoria
nr 1 w tabeli), przestrzenią jej życia (kategoria nr 2 w tabeli), modelem pomocy (kategoria nr 3 w tabeli) –
w postaci konkretnych standardów, jakie określają zasięg pracy (re)integracyjnej z tą osobą, w zależności
od przestrzeni w jakiej przeżywa ona swoją bezdomność oraz sfer oddziaływania (kategoria nr 4 w tabeli),
w jakich poszczególne, realizowane standardy (re)integracji wywierają wpływ na osobę. Zawartość tej
tabeli i płynące z niej wnioski zostaną dokładnie opisane na łamach tego artykułu. W ramach wstępu
warto jednak podkreślić, że tabela ta unaocznia, w jaki sposób duża różnorodność przeżyć związanych
z sytuacją życia bez domu oraz zmiennych osobowościowych wpisanych w doświadczanie bezdomności
wymusza stosowania zróżnicowanych form pomocy osobom bezdomnym. Formy te, uwarunkowane
przestrzenią, stają się spotkaniem poszczególnych, wzajemnie powiązanych standardów (re)integracji
ze świadczeniem zindywidualizowanego i możliwie szerokiego wsparcia, umożliwiającego holistyczny
sposób oddziaływania na osoby bezdomne.
9. 9
TAB. 1 Współzależność pomiędzy przestrzenią, modelem (re)integracji oraz sferami oddziaływania
w oparciu o kategorie ETHOS
1. Osoby bezdomne – podział ze względu
na rodzaj przestrzeni
2.Przestrzeń życiowa osób doświadczających bezdomności
3. Model
(re)integracji
4. Sfery
oddziaływania
Kategoria Koncepcyjna Kategoria Operacyjna Sytuacja Życiowa Definicja Generalna Kategorie Polskie
Rekomendowany
Standard
Głębokość
oddziaływania
Bez dachu nad głową
BEZDACHOWOŚĆ
(ETHOS 1)
1 Ludzie „śpiący
pod chmurką”
1 Publiczna lub
zewnętrzna
przestrzeń
Życie na ulicy lub
w miejscach publicznych,
bez schronienia, które
może zostać uznane za
pomieszczenie mieszkalne
Dworce kolejowe i autobusowe
oraz ich okolice
Kanały i węzły ciepłownicze
Ulice
Plaże
Bunkry
Lasy i parki
Miejsca na cmentarzach
Centra handlowe, parkingi
Opuszczone samochody
Klatki schodowe, zsypy,
piwnice, strychy
Śmietniki
Złomowce
Ziemianki
Wagony i bocznice kolejowe
Standard Etyczny
Standard
Streetworkingu
Standard Pracy
Socjalnej
Standard Pomocy
Instytucjonalnej*
Sfera
psychologiczna
Sfera
zawodowa
Sfera zdrowotna
Sfera socjalno-
bytowa
Sfera
mieszkaniowa
2 Ludzie w za-
kwaterowaniu
awaryjnym/
interwencyjnym
2 Noclegownie Ludzie bez zwykłego
miejsca zamieszkania,
często je zmieniający
i korzystający z placówek
oferujących nocleg
(placówki bezpośredniego
i łatwego dostępu -
niskoprogowe)
Ogrzewalnie
Noclegownie
Przebywanie w placówce i/
lub z koniecznością spędzenia
kilku godzin w ciągu dnia
w miejscach publicznych
Placówki bezpośredniego
dostępu np. garkuchnie,
punkty pomocy medycznej
Standard Etyczny
Standard Pomocy
Instytucjonalnej
Standard Pracy
Socjalnej
Standard
Edukacji
Standard
Aktywizacji
Zawodowej
Bez miejsca
zamieszkania
BEZMIESZKANIOWOŚĆ
(ETHOS 2)
3 Ludzie
w placówkach
dla bezdomnych
3
4
5
6
Schronisko dla
Bezdomnych
Zakwaterowanie
tymczasowe
Wspierane
przejściowe
zakwaterowanie
Zakwaterowanie
w schronisku
dla kobiet lub
zakwaterowanie
dla uchodźców
Tu, z założenia, czas
zamieszkiwania powinien
być krótki**
Schronisko krótkiego pobytu
Zakwaterowanie tymczasowe
(bez określonego czasu
pobytu)
Zakwaterowanie tymczasowe
(z określonym czasem pobytu)
Zakwaterowanie tymczasowe
(dłuższy pobyt)
Domy dla Bezdomnych, Domy
Socjalne, Hostele
Domy Opieki dla Bezdomnych
Mieszkanie wspierane,
treningowe, kontraktowe,
chronione
4 Ludzie
przebywający
w instytucjach
7
8
Instytucje
penitencjarne/
karne
Instytucje
medyczne
Brak dostępu do
mieszkania przed
zwolnieniem z zakładu
Pozostawanie dłużej niż
potrzeba ze względu na
brak mieszkania
Zakłady karne, areszty
Szpitale, Szpitale
psychiatryczne, Placówki
leczenia odwykowego,
Zakłady Opiekuńczo-
Lecznicze, Zakłady
Opiekuńczo-Pielęgnacyjne
Standard
Asystowania
Standard
Monitorowania
Postępów
Niezabezpieczone
mieszkanie
(ETHOS 3)
5 Ludzie żyjący w
tymczasowych/
niekonwencjo-
nalnych budynki
(strukturach)
9
10
11
Mobilne domy
Niekonwencjo-
nalne budynki
Tymczasowe
struktury
Nieprzeznaczone
jako zwykłe miejsca
zamieszkiwania
Prowizoryczne
schronienie
Nie w pełni stałe/trwałe
struktury chaty lub kajuty
Konstrukcje tymczasowe
Domy na kółkach/
przyczepy kempingowe (nie
będące zakwaterowaniem
wakacyjnym)
Nielegalne zajmowanie
budynków czyli squatting
Tereny ogródków
działkowych, domki letniskowe
Garaże, przyczepy
kempingowe
Pustostany, budynki do
rozbiórki
Standard Etyczny
Standard
Streetworkingu
Standard Pracy
Socjalnej
Standard
Edukacji
Standard
Aktywizacji
Zawodowej
Standard
Asystowania
Standard
Monitorowania
Postępów
10. 10
OSOBA BEZDOMNA W KONKRETNEJ PRZESTRZENI
Dwie pierwsze kategorie zamieszczone w prezentowanej tabeli (osoby bezdomne – podział ze względu
na rodzaj przestrzeni oraz przestrzeń życiowa osób doświadczających bezdomności) zaczerpnięte
zostały z Europejskiej Typologii Bezdomności i Wykluczenia Mieszkaniowego ETHOS, przygotowanej
w ramach Europejskiego Obserwatorium Bezdomności przez FEANTSA. Typologia ta, kompatybilna
z definicjami do Spisów Powszechnych rekomendowanych przez EUROSTAT, stanowi nowatorską formą
ujmowania problematyki bezdomności. Zawiera kategorie konceptualne bezdomności, a w ramach
każdej kategorii operacyjne podkategorie i ich opisy. W czytelny, maksymalnie zbiorczy i syntetyczny
sposób systematyzuje wiedzę o kategoriach bezdomności oraz zagrożeniach bezdomnością i deprywacji
mieszkaniowej. Bezdomność jest traktowana tutaj, jako zmieniający się problem społeczny, posiadający
swoje przyczyny i skutki a także swoistą dynamikę. Typologia jest podzielona na cztery kategorie.
Pierwsza to kategoria BEZDACHOWOŚĆ (ETHOS 1) - bez dachu nad głową. Ten rodzaj bezdomności
wiąże się z przebywaniem osób pod chmurką – w tzw. miejscach niemieszkalnych, czyli w szeroko
rozumianej przestrzeni życia publicznego, takiej jak dworce, kanały, zsypy, klatki schodowe, piwnice,
parki. Nawiązuje również do zakwaterowania awaryjnego/interwencyjnego, zakładającego bardzo
krótkotrwałe (np. kilkugodzinne) formy korzystania ze schronienia czy też wyżywienia. Kolejna kategoria,
BEZMIESZKANIOWOŚĆ (ETHOS 2), nawiązuje do osób bez miejsca zamieszkania, przebywających
na co dzień w wyspecjalizowanych placówkach, takich jak schroniska, domy dla bezdomnych itd. Przez
wzgląd na brak zunifikowanej i obowiązującej w całej Polsce hierarchizacji, do tej kategorii można
też zaliczyć noclegownie, w typologii włączone do kategorii pierwszej, natomiast w naszym kraju
w wielu płaszczyznach funkcjonujące bardzo podobnie jak schroniska. Do tej kategorii przypisane
zostały również osoby przeżywające bezdomność instytucjonalną, przebywające w szpitalach, a także
osoby mieszkające w mieszkaniach treningowych. Dwie ostatnie kategorie, odnoszące się do sytuacji
wyłączenia mieszkaniowego, to NIEZABEZPIECZONE MIESZKANIE (ETHOS 3) oraz NIEADEKWATNE
ZAMIESZKIWANIE (ETHOS 4). Do tej kategorii przypisane zostały osoby, przebywające w przestrzeniach
1. Osoby bezdomne – podział ze względu na
rodzaj przestrzeni
2.Przestrzeń życiowa osób doświadczających bezdomności
3. Model
(re)integracji
4. Sfery
oddziaływania
Kategoria Koncepcyjna Kategoria Operacyjna Sytuacja Życiowa Definicja Generalna Kategorie Polskie
Rekomendowany
Standard
Głębokość
oddziaływania
Nieadekwatne
zamieszkiwanie
(ETHOS 4)
6 Ludzie bezdomni
żyjący tymcza-
sowo w kon-
wencjonalnych
mieszkaniach
z rodziną lub
przyjaciółmi (ze
względu na brak
domu)
12 Konwencjonalne
mieszkalnictwo,
ale nie jest to
zwykłe miejsce
zamieszkiwania
Zakwaterowanie
wykorzystywane jest ze
względu na brak domu
i nie jest to miejsce
zwykłego zamieszkiwania
Zamieszkujący tymczasowo
u rodziny lub przyjaciół (nie
z wyboru)
Standard Etyczny
Standard
Streetworkingu
Standard Pracy
Socjalnej
Standard
Edukacji
Standard
Aktywizacji
Zawodowej
Standard
Asystowania
Standard
Monitorowania
Postępów
Sfera społeczna
* Pobyt krótkoterminowy jest definiowany, jako krótszy niż jeden rok; pobyt długoterminowy jest określony, jako dłuższy niż rok.
** Standard realizowany jedynie poprzez ofertę ogrzewalni.
11. 11
bądź do tego nieprzeznaczonych (pustostany, domy do rozbiórki, działki, altanki), bądź też w miejscach
nie zapewniających stabilnego zamieszkania (przebywanie u przyjaciół, znajomych, rodziny – z ko-
nieczności, a nie z własnego wyboru) 3
.
W rozważaniach na temat skuteczności działań (re)integracyjnych niekwestionowaną wartością
zaprezentowanej typologii jest to, że odwołuje się ona do usytuowania przestrzenno-instytucjonalnego,
które stanowi jedno z najważniejszych kryteriów, rozpatrywanych zarówno na poziomie definiowania
zjawiska bezdomności jak i konstytuowania statusu osoby bezdomnej. Pozwala ona przeanalizować,
w jakisposóbbrakdomuwymuszaprzebywaniewróżnychprzestrzeniachorazodzwierciedlai unaocznia
rzeczywiste różnice w doświadczaniu bezdomności w zależności od miejsca, w którym się ją przeżywa.
Truizmem byłoby stwierdzenie, że przestrzeń wpływa na człowieka. Jednak szczególnie w przypadku
bezdomności należy podkreślić, że życie w każdym z rodzajów przestrzeni, wyróżnionych w typologii,
wymusza inny model działania i implikuje odmienny model interakcji z otoczeniem. Ciekawie to zjawisko
ujmuje Clapham4
, wspominając o „ścieżkach do zamieszkania” (housing pathways) i definiując je,
jako „wzory interakcji pomiędzy zamieszkiwaniem (w rozumieniu fizycznym/materialnym), a życiem
w domu (w wymiarze fizycznym i psychicznym), zachodzące w czasie i przestrzeni”. Tym samym brak
domu i przemieszczanie się pomiędzy różnymi przestrzeniami, zakłada zmiany nie tylko w sytuacji
mieszkaniowej w rozumieniu fizycznym, ale także implikuje u osoby pozostającej bez domu zmiany
w relacjach społecznych. Jaskrawym tego przykładem jest przeżywanie bezdomności w przestrzeni
pozbawionej prywatności. Osoby bezdomne żyjące pod chmurką, przebywające w niemieszkalnych
miejscach publicznych niewątpliwie stanowią tą grupę, która posiada najbardziej zauważalny sposób
eksponowania doświadczenia własnej bezdomności - głównie zaniedbanym strojem i często aspołecznym
zachowaniem. Szczególnie, w porównaniu do mieszkańców placówek dla osób bezdomnych, bądź też
osób mieszkających na działkach bądź w altankach (zwłaszcza tych z dostępem do wody i prądu),
po osobach żyjących w tym rodzaju przestrzeni, bezdomność najbardziej widać już przy pierwszym
kontakcie5
. Jednocześnie konsekwencje życia w miejscu publicznym mają znacznie głębsze implikacje, niż
tylko wygląd zewnętrzny. Sam wizerunek siebie, jako człowieka zamieszkującego dworce kolejowe czy
kanały ciepłownicze, stawia osobę bezdomną automatycznie w sytuacji gorszego od reszty, budzącego
niechęć innych członków społeczeństwa6
, co powoduje zerwanie więzi społecznych, budzi świadomość
własnej inności, niechęci innych wobec własnego zaniedbanego wyglądu i sposobu życia oraz wystawia
osobę na doświadczanie wielu negatywnych zachowań (agresja fizyczna, słowna, unikanie, negatywne
spojrzenia i nieprzyjemne komentarze). Często wręcz prowadzi do przyjęcia narzuconego statusu, roli
czy stygmatu, co może implikować stan obniżenia poziomu własnej samooceny i akceptację siebie, jako
niechlujnego, brudnego, nieżyczliwego, bezwartościowego. Bezdomność przeżywana bez dachu nad
głową najsilniej prowadzi także do doświadczenia depersonalizacji (jednostka zaklasyfikowana do
grona bezdomnych traci indywidualne cechy osobowe, automatycznie posiadając zunifikowany z innymi
3
OLECH, P. (2006). AKTYWIZACJA ZAWODOWA OSÓB BEZDOMNYCH. RAPORT. WARSZAWA: FUNDACJA INICJATYW SPOŁECZNO– EKO-
NOMICZNYCH HTTP://WWW.FISE.ORG.PL/FILES/1BEZROBOCIE.ORG.PL/PUBLIC/RAPORTY/POLECH_RAPORT_DOT_AKTYWIZACJI_ZAWO-
DOWEJ_BEZDOMNYCH2.PDF ORAZ WYGNAŃSKA, J. (2007). HOMELESSNESS AS CONTINUUM: ROUGH SLEEPING TO OVERCROWDED
HOUSING. REPORT. HTTP://WWW.BEZDOMNOSC.EDU.PL/CONTENT/VIEW/20/26/
4
CLAPHAM, D. (2003). PATHWAYS APPROACHES TO HOMELESSNESS RESEARCH, JOURNAL OF COMMUNITY & APPLIED SOCIAL
PSYCHOLOGY, VOL. 13, S. 119-127
5
WYGNAŃSKA, J. (2006). BEZDOMNI I DOSTĘP DO PRZESTRZENI PUBLICZNEJ. POLSKI RAPORT DLA GRUPY EOH ROLA PAŃSTWA.
HTTP://WWW.BEZDOMNOSC.EDU.PL/CONTENT/VIEW/17/1/ S. 2-6
6
GRAMLEWICZ, B. (1998). STEREOTYP BEZDOMNEGO W OPINIACH MIESZKAŃCÓW MAKROREGIONU POŁUDNIOWEGO [W:] UBODZY
I BEZDOMNI. DOBROWOLSKI, P., MĄDRY, I. (RED.) KATOWICE: WYDAWNICTWO UŚ, S. 51-61
12. 12
bezdomnymi status i pozycję, co pozwala jej na brak poczucia wstydu, brak obawy przed złą oceną,
brak lęku przed negatywnymi ocenami ze strony innych). W jakiś sposób to wyjaśnia, dlaczego osobom
bezdomnym, na skutek depersonalizacji, łatwo bez skrupułów przebywać w miejscach publicznych (np.
dworcowe poczekalnie, śmietniki, klatki schodowe, zsypy), pomimo, że budzi to społeczną niechęć7
.
Nie oznacza to z kolei, że przeżywanie bezdomności bez domu nie ma swoich konsekwencji. Życie
w placówkach dla osób bezdomnych czy też innych instytucjach, bez względu na ich formę (noclegownie,
schroniska, domy dla bezdomnych czy też pobyt w szpitalu czy zakładzie karnym) wymusza egzystencję
w warunkach instytucji totalnej (podporządkowanie regulaminowi, mieszkanie w większym skupisku
ludzkim i pod nadzorem personelu, przebywanie z przypadkowymi osobami, pozbawienie prywatności,
utrata swobodnego decydowania o sobie). Choć osoby bezdomne, które większość swojej bezdomności
spędzają w przestrzeniach bez miejsca zamieszkania, korzystając z zinstytucjonalizowanych przestrzeni,
czerpią z tego wiele korzyści (brak konieczności bycia za coś odpowiedzialnym, pracy, martwienia
się o to, jak przeżyć czy o wyżywienie, możliwość otrzymywania pomocy bez zobowiązań) płacą za
to pewną cenę8
. Pobyt w placówkach dla osób bezdomnych, w sposób zadawalający zabezpiecza
jedynie potrzeby egzystencji (potrzeby pokarmowe, zdrowotne, bezpieczeństwa, odzieżowe oraz
mieszkaniowe – w tym przypadku rozumiane, jako schronienie)9
, pozwalające na przetrwanie w sensie
fizycznym. W znacznie mniejszym stopniu umożliwia zaspakajane potrzeb funkcjonalnych (lokomocyjne,
swobody, akceptacji, ochrony i autonomii jednostki, motywacyjne, informacyjne, sprawnościowe,
instrumentalne), a tylko marginalnie pozwala zaspokajać potrzeby społeczne (potrzeba przynależności,
więzi emocjonalnej, społecznej użyteczności i współuczestnictwa), prokreacji i rozwoju (rozumiane,
jako potrzeby opieki, rodzinne, wychowawcze, edukacyjne i reprodukcji) oraz psychiczne (potrzeby
estetyczne, ludyczne, erotyczne, kulturalne, spójności wewnętrznej i aktywności)10
. Zarówno ten poziom
realizacji potrzeb, jak i propozycję stopnia ich realizacji w zależności od innych miejsc w rozumieniu
kategorii ETHOS prezentuje zamieszczona poniżej tabela.
TAB. 2 Poziom zaspokojenia potrzeb11
w zależności od kategorii ETHOS
Rodzaj potrzeby
KATEGORIA ETHOS
Bezdachowność
(ETHOS 1)
Bezmieszkaniowość
(ETHOS 2)
Niezabezpieczone
mieszkanie
(ETHOS 3)
Nieadekwatne
zamieszkanie
(ETHOS 4)
Egzystencji 2 4 3 4
Funkcjonalne 3 3 3 3
Prokreacji i rozwoju 1 2 2 3
Psychiczne 1 2 2 3
Gradacja od 1 do 5 – przy czym 1 oznacza najniższy stopień zaspokojenia potrzeby, a 5 najwyższy
7
OLIWA–CIESIELSKA, M. (2005). UZNAWANE I REALIZOWANE WARTOŚCI ORAZ POSTAWY BEZDOMNYCH WOBEC PROBLEMU
BEZDOMNOŚCI I OTOCZENIA SPOŁECZNEGO [W:] FORMY POMOCY BEZDOMNYM. ANALIZA UŁATWIEŃ I OGRANICZEŃ PROBLEMU.
ZALEWSKA, D., OLIWA-CIESIELSKA, M., SZCZEPANIAK-WIECHA, I., GRZEGORSKI, S. (RED.) WARSZAWA: INSTYTUT ROZWOJU SŁUŻB
SPOŁECZNYCH. S.40-44
8
DĘBSKA-CENIAN, A., RETOWSKI, S. (2008). CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA OSÓB BEZDOMNYCH A USYTUOWANIE PRZE-
STRZENNO-INSTYTUCJONALNE [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE.
GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI
9
ZGODNIE Z TEORIĄ POTRZEB KOCOWSKIEGO [W:] KOCOWSKI, T. (1982). POTRZEBY CZŁOWIEKA: KONCEPCJA SYSTEMOWA. WROCŁAW
– WARSZAWA: POLSKA AKADEMIA NAUK, ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH
13. 13
Pomimo dużej deprywacji potrzeb (zwłaszcza społecznych, prokreacji i rozwoju oraz psychicznych)
u osób doświadczających bezdachowości, co jest obserwowane zarówno w Polsce, jak i poza jej
granicami12
, część spośród osób bezdomnych woli życie bez dachu nad głową i spanie na ulicy bardziej,
niż akceptacje, miejsca zamieszkania/schronienia i instytucjonalnego wsparcia, które im przysługuje.
Dla tych osób ulica wnosi więcej elementów kojarzących się z „domem” niż schronienie, które jest im
oferowane. Wiąże się to często ze stygmatyzującą stroną korzystania z form zinstytucjonalizowanych.
Wynika również z tego, że w odczuciu osób bezdomnych spędzenie większości czasu w swojej
bezdomności w niemieszkalnych miejscach publicznych daje silne poczucie wolności (poczucie bycia
w pełni wolnym człowiekiem, uczucie, że można robić wszystko, co się chce), które, w takim nasileniu,
jest niemożliwe do przeżywania w żadnej innej kategorii przestrzennej13
. Dla niektórych więc,
korzystanie z form zinstytucjonalizowanych pozostaje ostatecznością, co implikuje z kolei dużą dynamikę
i zmienność miejsc pobytu w przestrzeniach poza instytucjonalnych. Osoba bezdomna może więc
przebywać na działce, kilka dni później na dworcu, a w wyniku zmiany poru roku może przenieść się do
placówki: schroniska bądź noclegowni. Jednocześnie, ze względu na łamanie regulaminu (najczęściej
wynikające ze złamania abstynencji) może się również w płynny sposób przemieszczać pomiędzy
różnymi placówkami14
. Osoby bezdomne, co warto szczególnie podkreślić, przemieszczają się więc nie
tylko w obrębie kraju bądź miasta, ale relatywnie często i w stosunkowo krótkim czasie zmieniają swoje
miejsce pobytu w rozumieniu przemieszczania się pomiędzy poszczególnymi kategoriami typologii.
Typologię ETHOS należy, więc, traktować jako podkreślenie dynamiki zjawiska bezdomności, łącznie
z uwzględnieniem nomadyczności tego zjawiska.
Typologię możemy również śmiało potraktować jako odzwierciedlenie oddziaływania (re)integracyjnego.
(Re)integracja osób bezdomnych wiąże się z wywołaniem przemieszczania się osoby bezdomnej
pomiędzy poszczególnymi kategoriami typologii, kończącego się wyjściem poza tą typologię. Zmiana ta
jednak nie jest powodowana porą roku, złamaniem regulaminu, czy innymi spontanicznie wywołanymi
czynnikami,alestajesięzmianązamierzoną,kontrolowaną,planowąicelową!(Re)integracja,podejmując
wyzwanie dynamicznego sposobu podejścia do wychodzenia z bezdomności, zakłada więc świadome
i zaplanowane przemieszczanie się osoby bezdomnej pomiędzy poszczególnymi, wyróżnionymi
w typologii ETHOS kategoriami. Zakłada przejście przez osobę bezdomną drogi od sytuacji spania
pod chmurką, życia w tymczasowych/ niekonwencjonalnych budynkach, pobytów w zakwaterowaniu
awaryjnym bądź w placówkach dla bezdomnych, poprzez mieszkanie w mieszkaniach wspieranych,
treningowych, kontraktowych czy też chronionych do pozyskania własnego, stabilnego, zgodnego ze
standardem miejsca zamieszkania. Idea (re)integracji, odzwierciedlona w nazwie podręcznika „od ulicy
– do samodzielności życiowej” zakłada więc mobilizowanie osoby do dynamicznej zmiany przestrzeni
10
SZCZEPANIAK-WIECHA, I. (2005). PORTRET ZBIOROWOŚCI OSÓB BEZDOMNYCH KORZYSTAJĄCYCH Z OFERTY POMOCOWEJ OŚRODKÓW
DOTOWANYCH PRZEZ PAŃSTWO W LATACH 2000-2004 W OPINII SĘDZIÓW KOMPETENTNYCH [W:] FORMY POMOCY BEZDOMNYM.
ANALIZA UŁATWIEŃ I OGRANICZEŃ PROBLEMU. D. ZALEWSKA, M. OLIWA-CIESIELSKA, I. SZCZEPANIAK-WIECHA, S. GRZEGORSKI (RED.)
WARSZAWA: INSTYTUT ROZWOJU SŁUŻB SPOŁECZNYCH. S.106
11
ZGODNIE Z TEORIĄ POTRZEB KOCOWSKIEGO [W:] KOCOWSKI, T. (1982). POTRZEBY CZŁOWIEKA: KONCEPCJA SYSTEMOWA. WROCŁAW
– WARSZAWA: POLSKA AKADEMIA NAUK, ZAKŁAD NARODOWY IM. OSSOLIŃSKICH
12
CLAPHAM, D. (2003). PATHWAYS APPROACHES TO HOMELESSNESS RESEARCH, JOURNAL OF COMMUNITY & APPLIED SOCIAL
PSYCHOLOGY, VOL. 13, S. 119-127
13
DĘBSKA-CENIAN, A., RETOWSKI, S. (2008). CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA OSÓB BEZDOMNYCH A USYTUOWANIE PRZE-
STRZENNO-INSTYTUCJONALNE [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE.
GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI
14
KOTLARSKA-MICHALSKA, A.(1998). PSYCHOSPOŁECZNE ASPEKTY BEZDOMNOŚCI [W]: J. MILUSKA PSYCHOLOGIA ROZWIĄZYWANIA
PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH. WYBRANE ZAGADNIENIA. POZNAŃ: BONAMI. S.244-246
14. 14
i kompleksowego wspierania jej w podążaniu drogami prowadzącymi do wyjścia z bezdomności.
Jednocześnie realizowana jest z pełną świadomością faktu, że za zmianą przestrzeni powinny iść
w parze konkretne zmiany zarówno w osobie, jak i w poszczególnych sferach jej życia – inaczej
uzyskany efekt samodzielności będzie nietrwały i niestabilny.
ZWIĄZEK POMIĘDZY PRZESTRZENIĄ ORGANIZUJĄCĄ ŻYCIE A STANDARDAMI
SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ (RE)INTEGRACJI OSÓB BEZDOMNYCH
Idea działań (re)integracyjnych, zorientowanych na wywołanie świadomego „ruchu” w kategoriach
przestrzennych organizujących życie osoby bezdomnej, oparta w tym podręczniku na typologii ETHOS
pozwala, więc, nie tylko uchwycić dynamiczną naturę zjawiska bezdomności i koncentrować się na
zmianach w przestrzennej sytuacji mieszkaniowej, ale przede wszystkim wynika ze świadomości
implikacji, jakie te zmiany ze sobą niosą. Jest wynikiem wiedzy, że zarówno miejsce pobytu w chwili
obecnej jak i dominujący styl bezdomności (przestrzeń, w której osoba bezdomna spędziła w swojej
bezdomności najwięcej czasu) ma niebagatelne znaczenie dla jej stanu psychofizycznego (zwłaszcza dla
jej poczucia kontroli, postrzegania konsekwencji wpisanych w pozostawanie w bezdomności, siły woli
czy postrzegania nadziei na wyjście z własnej bezdomności)15
. Jednocześnie przemieszczanie się osoby
w kierunku wychodzenia z bezdomności (pomiędzy konkretnymi kategoriami w rozumieniu typologii
ETHOS) ma swoje implikacje nie tylko w zmienności zajmowanej przestrzeni, ale też w ich funkcjonowaniu
w sferze psychologicznej, zawodowej, społeczno-bytowej, zdrowotnej, mieszkaniowej i społecznej.
Choć ustanowiony do osiągnięcia cel w postaci pełnego włączenia do życia społecznego i uzyskania
stabilnego, odpowiedniego miejsca zamieszkania jest wspólny dla wszystkich osób bezdomnych, to
przestrzeń, w której przebywa każda poszczególna osoba w momencie rozpoczęcia oraz w czasie
trwania działań (re)integracyjnych, ma kolosalne znaczenie dla zaprojektowania zakresu pracy, jaki
należy z nią podjąć. Przestrzeń, więc, nie tylko wpływa na osobę bezdomną, ale staje się kluczowym
determinantem rodzaju działań (re)integracyjnych, jakie z tą osobą można prowadzić. Upraszczając
można powiedzieć, że ewidentnie, innego rodzaju wsparcia będą wymagały osoby przebywające na
dworcu, w kanałach, mieszkające na śmietnikach, a innego te przebywające na działkach (szczególnie
tych o wysokim standardzie – z prądem i wodą), innego te przebywające w placówkach, lub tymczasowo
u znajomych bądź w wynajmowanych mieszkaniach, a jeszcze innego te rozpoczynające drogę do
samodzielności życiowej – poprzez zamieszkanie w lokalu chronionym, treningowym bądź socjalnym.
Jednocześnie należy mieć świadomość, że poprzez niezaspokajanie podstawowych potrzeb – takich jak
możliwość dbania o higienę, warunki do swobodnego i bezpiecznego wypoczynku, dostęp do wyżywienia
i opieki zdrowotnej, jak to się dzieje w przypadku osób przebywających w miejscach publicznych,
pustostanach, garażach, na działkach oraz w altankach o niskim standardzie życiowym (brak wody,
prądu, ogrzewania), osoba bezdomna nie jest w stanie brać czynnego udziału w działaniach z zakresu
edukacji i aktywizacji zawodowej (uczestniczyć w szkoleniach interpersonalnych, zawodowych,
odbywać stażu u zewnętrznego pracodawcy, korzystać z oferty społecznej itd.) Koresponduje to z teorią
potrzeb Maslowa, która słusznie wskazuje, iż bez zaspokojenie potrzeb podstawowych (takich jak
15
WIĘCEJ INFORMACJI NA TEN TEMAT W DĘBSKA-CENIAN, A., RETOWSKI, S. (2008). CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA OSÓB
BEZDOMNYCH A USYTUOWANIE PRZESTRZENNO- INSTYTUCJONALNE [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL
OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI
15. 15
wyżywienie, miejsce do spania - zwłaszcza w przypadku osób mieszkających w kanałach, na dworach,
w śmietnikach, itd.) trudno mówić o zaspokajaniu potrzeb wyższych (takich jak potrzeba (re)integracji
poprzez edukację czy aktywizację zawodową).
Spojrzenie na bezdomność przez pryzmat warunków przestrzennych, w jakich przebywa dana
osoba i ich znaczących implikacji dla potrzeb osoby i zakresu pomocy, ma niebagatelne znaczenie
dla konstruowania form (re)integracji i wyznaczania jej kierunków. Sprawia, że niezbędne staje się
zarówno zróżnicowanie form działań (re)integracyjnych, jak i gradacja głębokości oddziaływania
na poszczególne osoby bezdomne. Praca z osobami bezdomnymi nakierowana na włączanie tych
osób do społeczeństwa wiąże się, więc, nierozerwalnie z pojęciem zmiany – i to nie tylko przestrzeni,
w jakiej przebywa osoba bezdomna, ale także zasięgu samych działań (re)integracyjnych. Zasięg tych
działań będzie się zmieniał w zależności od liczby standardów (re)integracyjnych, wpływowi których
będzie podlegać osoba. Prezentowane w tym podręczniku wzajemnie powiązane standardy (etyczny,
streetworkingu, pomocy instytucjonalnej, pracy socjalnej, edukacji, aktywizacji zawodowej, asystowania
oraz monitorowania postępów) w pełni pozwalają na gradację działań (re)integracyjnych. Dzięki
ich wzajemnemu przenikaniu się i uzupełnianiu, działania (re)integracyjne mogą przyjmować wiele
form. Jak widoczne jest to w tabeli nr 1(zależność pomiędzy kategorią nr 2 - przestrzeń życiowa osób
doświadczających bezdomności, a kategorią 3 - model (re)integracji), w zależności od miejsca pobytu
osoby bezdomnej zakres działań (re)integracyjnych jest bądź wąsko sprofilowany (jak w przypadku
osób śpiących pod chmurką – objętych oddziaływaniem standardu etycznego, streetworkingu, pracy
socjalnej i w wybiórczym zakresie pomocy instytucjonalnej) bądź maksymalnie szeroki (jak w przypadku
osób w placówkach dla bezdomnych, dla których rekomendowane jest prowadzenie pracy zarówno
w zakresie pomocy instytucjonalnej, pracy socjalnej, edukacji, aktywizacji zawodowej, asystowania oraz
monitorowania zmian, zgodnie z zasadami standardu etycznego). Patrząc na zagadnienie standardów
(re)integracji z punktu widzenia samej osoby bezdomnej można powiedzieć, że jej przemieszczaniu
się pomiędzy poszczególnymi przestrzeniami towarzyszyć będzie też zmiana pomocy i wsparcia, jakie
będzie otrzymywać. Inne np. będą sposoby oddziaływania przez streetworkera na osobę spędzającą
swoją bezdomność na dworcu, inne zaś przez asystenta, oddziałującego na osobę przebywającą
w placówce – mającą zabezpieczone podstawowe potrzeby.
Standardy są również stworzone do współwystępowania. Nie należy ich stosować pojedynczo i wybiórczo,
gdyż nie przyniesie to zamierzonego rezultatu, a oddziaływanie na osobę będzie zbyt powierzchowne
i zawężające. Standardy składają się na jeden spójny model (re)integracji. Są one więc tak pomyślane,
aby wzajemnie się przenikać. Są wzajemnie powiązane, stworzone do interakcji, w taki sposób, że
jeden nie może istnieć bez pozostałych. Oddziaływanie (re)integracyjne tylko wtedy jest sensowne,
gdy wykorzystujemy ich szeroką gamę, włączając ich kilka jednocześnie. Zmiana osoby w przestrzeni
(standard pomocy instytucjonalnej) powinna iść, więc, w parze ze zmieniającą się pracą socjalną
(standard pracy socjalnej), ze zmianą indywidualnego wsparcia (ze streetworkingu na asystowanie),
z włączeniem działań z zakresu aktywizacji zawodowej i edukacji (standard aktywizacji i edukacji),
z kontrolą skuteczności stosowanego oddziaływania (standard monitorowania zmian). Jednocześnie
wszystkim działaniom powinien przyświecać, jako nadrzędny punkt odniesienia, standard etyczny.
Poniżej zestawiono, jakie standardy rekomendowane są do realizowania z osobami, przebywającymi
w danej przestrzeni. Analizując je, warto zwrócić uwagę, że im wyższy poziom osoba osiąga w swojej
drodze do wychodzenia z bezdomności, tym oddziaływanie (re)integracyjne bardziej się nasila:
16. 16
STREETWORKING – krok pierwszy (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność
bez dachu nad głową (ETHOS 1) oraz w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3), mająca na celu,
poprzez działania interwencyjne, ochronę zdrowia i życia tych osób oraz zmotywowanie ich do podjęcia
zaawansowanych działań (re)integracyjnych.
POMOC INSTYTUCJONALNA – krok drugi (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi
bezdomność bez miejsca zamieszkania (ETHOS 1) oraz w wybranych elementach (ogrzewalnia oraz
noclegownia – jeżeli funkcjonuje ona w formie analogicznej do schroniska) oraz głównie z osobami
bez dachu nad głową (ETHOS 2), obejmująca wsparcie w postaci dostępu do schronienia i mieszkań
wpieranych, mająca na celu zabezpieczenie osobie bezdomnej przestrzeni do życia, jak i zapewnienie
jej możliwości dokonywania stopniowych zmian we własnej przestrzeni życiowej – kompatybilnych
z etapami (re)integracji.
PRACA SOCJALNA – krok trzeci (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność
bez dachu nad głową (ETHOS 1), bez miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym
mieszkaniu (ETHOS 3) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4) umożliwiająca, poprzez realizację
Indywidualnego Programu Wychodzenia z Bezdomności, zaprojektowanie i wspieranie osoby bezdomnej
w przejściu drogi z miejsc niemieszkalnych, placówek, działek, altanek, mieszkania kątem u znajomych
do własnego, stabilnego mieszkania.
EDUKACJA – krok czwarty (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność bez
dachu nad głową (ETHOS 1) (ale tylko pozostającymi w noclegowni), osobami bez miejsca zamieszkania
(ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) (osoby przebywające w tymczasowych
strukturach i to wyłącznie z terenów ogródków działkowych o wysokim standardzie: dostęp do prądu,
wody, ogrzewania) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4), polegająca na stymulowaniu
wszechstronnego rozwoju osoby bezdomnej, poprzez zdobywanie umiejętności interpersonalnych,
zawodowych, społecznych oraz podjęcie walki z uzależnieniami.
AKTYWIZACJA ZAWODOWA – krok piąty (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi
bezdomność bez dachu nad głową (ETHOS 1) (tylko pozostającymi w noclegowni), osobami bez
miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) (osoby przebywające
w tymczasowych strukturach i to wyłącznie z terenów ogródków działkowych o wysokim standardzie:
dostęp do prądu, wody, ogrzewania) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4), polegająca
na stworzeniu osobie bezdomnej możliwości zdobycia i podniesienia umiejętności oraz kwalifikacji
zawodowych, prowadzących do trwałego utrzymania się na rynku pracy.
MONITOROWANIE ZMIAN – krok szósty (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi
bezdomność bez dachu nad głową (ETHOS 1) (tylko pozostającymi w noclegowni), osobami bez
miejsca zamieszkania (ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) (osoby przebywające
w tymczasowych strukturach i to wyłącznie z terenów ogródków działkowych o wysokim standardzie:
dostęp do prądu, wody, ogrzewania) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4), polegająca na
17. 17
stałym i zorganizowanym procesie badania zmian, zachodzących w osobie korzystającej z programów
(re)integracyjnych i rekomendowania zmian do prowadzonych z osobą programów.
ASYSTOWANIE – krok szósty (re)integracji. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność bez
dachu nad głową (ETHOS 1) (tylko pozostającymi w noclegowni), osobami bez miejsca zamieszkania
(ETHOS 2), w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) (osoby przebywające w tymczasowych
strukturach i to wyłącznie z terenów ogródków działkowych o wysokim standardzie: dostęp do prądu,
wody, ogrzewania) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4), polegająca na scalaniu całego
procesu (re)integracji i wspieraniu osoby bezdomnej w pełnym powrocie do życia społecznego na
każdym z etapów (re)integracji.
STANDARD ETYCZNY – nadrzędny wobec wszystkich pozostałych, nadający kierunek wszystkim
działaniom (re)integracyjnym. Forma pracy z osobami przeżywającymi bezdomność we wszystkich
możliwych miejscach: bez dachu nad głową (ETHOS 1), bez miejsca zamieszkania (ETHOS 2),
w niezabezpieczonym mieszkaniu (ETHOS 3) i w nieadekwatnym zamieszkiwaniu (ETHOS 4). Wyznacza
generalne i uniwersalne zasady, niezbędne do prowadzenia działań (re)integracyjnych, niezależnie od
przestrzeni, w której żyje osoba i od poziomu zaawansowania działań (re)integracyjnych.
Proponowane i rekomendowane powyżej standardy oczywiście nie wyczerpują tematu (re)integracji.
Wskazują one pewne kroki, ale możliwe jest swobodne ich mieszanie, dołączanie nowych elementów
bądź też rezygnowanie z części działań, jeżeli nie ma warunków, zwłaszcza finansowych, aby je
zrealizować. Warto również wspomnieć, iż prezentowane w tym podręczniku standardy są najbardziej
adekwatne w odniesieniu do dwóch pierwszych kategorii typologii – bezdechowości i bezmieszkaniowości
(ETHOS 1,2). W przypadku dwóch pozostałych kategorii (ETHOS 3,4) stanowią one możliwe wskazówki
do zastosowania.
Dynamiczne podejście do zagadnienia bezdomności, oparte na uwzględnianiu stopniowalności
natężenia działań (re)integracyjnych w zależności od miejsca pobytu osób bezdomnych, pozwala na
różnicowanie poziomów zaawansowania oddziaływania (re)integracyjnego, a tym samym wpływa
na liczbę zaangażowanych w ten proces osób i instytucji. Sprawia, że (re)integracyjne przedsięwzięcia
angażują wielu specjalistów: pracowników socjalnych, psychologów, terapeutów uzależnień, doradców
zawodowych, pracowników placówek dla osób bezdomnych, prawników, kuratorów, szkoleniowców,
pracodawców, instruktorów warsztatu, właścicieli bądź administratorów mieszkań, asystentów,
streetworkerów, policjantów, przedstawicieli służby zdrowia, pracowników służby kolei, straży
miejskiej, przedstawicieli społeczności lokalnych, organizacji pozarządowych, wolontariuszy itd.
Zakłada szeroką, kompleksową i programową pracę z osobą – dostosowaną do zmian, jakie zachodzą
w jej życiu. Wykorzystuje wiele form: szkolenia, warsztaty, terapię, poradnictwo, staże, zatrudnienie
wspierane, pracę indywidualną, integrację społeczną, mieszkania treningowe itp. Wymaga wiedzy,
jakiegospecjalistęijakiedziałaniewłączaćnaodpowiednimetapiepracy.Tematycetejpodporządkowane
są prezentacje wizualne dołączone, w postaci wykresów sferycznych, do każdego standardu. Zamiarem
autorów podręcznika było poprzez nie podkreślenie, że (re)integracja osób bezdomnych stanowi
kontrolowany i zamierzony proces, wymagający zgrania wielu elementów: scalania form działania,
dostosowywania ich do potrzeb osób bezdomnych, zmieniania natężenia stopnia ich zaawansowania,
18. 18
angażowania, we właściwym czasie i miejscu adekwatnych specjalistów i instytucji, uwzględniania
uwarunkowań przestrzennych oraz odpowiedniego oddziaływania na poszczególne sfery życia osoby
bezdomnej.
SFERY ODDZIAŁYWANIA W PROCESIE WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI
Mając świadomość złożoności zagadnienia (re)integracji, do wychodzenia z bezdomności należy
podchodzić z dużą pokorą i świadomością, że jest on procesem. Jako proces jest działaniem rozciągniętym
w czasie, posiadającym swoją dynamikę, zależną od osoby, która przez niego przechodzi. Proces ten
powinien być więc odpowiednio zaplanowany – zarówno w czasie, jak i w przestrzeni (oczekiwanie, że
osobie, która od kilku lat przeżywa swoją bezdomność wystarczy krótki okres intensywnego oddziaływania
(re)integracyjnego, aby odzyskać pełną samodzielność życiową i pozyskać własny lokal, jest skazane
na porażkę, już w samym założeniu). Proces ten powinien być dostosowany do potrzeb danej osoby,
co wymaga silnie zindywidualizowanego podejścia. Koncentrować się on powinien na pokonaniu tych
barier, które z przyczyn obiektywnych (np. duże zadłużenia, niestabilna sytuacja zdrowotna, wypierany
problem alkoholowy, brak kwalifikacji zawodowych) i subiektywnych (brak zaufania do siebie, niski
poziom samooceny, brak motywacji do podjęcia walki o zmianę swojej sytuacji życiowej, itd.)
uniemożliwiają danej osobie odzyskanie i utrzymanie pełnego uczestnictwa społecznego.
Odzwierciedleniem tego postulatu indywidualizacji przedsięwzięć (re)integracyjnych jest unaocznienie
potrzeby kompleksowego oddziaływania na życie osoby bezdomnej. Znajduje ona swój wyraz
w prezentowanej w tym podręczniku koncepcji oddziaływania na sześć, wzajemnie połączonych sfer
życia osoby bezdomnej - zarówno w jej wymiarze psychologicznym, zawodowym, zdrowotnym, socjalno-
bytowym, mieszkaniowym, jak i społecznym (kategoria nr 4 w tabeli nr 1). Teoria ta odzwierciedla
konieczność holistycznego podchodzenia do osoby bezdomnej, do sposobu zaspakajania jej potrzeb,
zasad eliminowania jej barier a także pomysłów na rozwijanie jej zasobów. Poddawanie osoby
bezdomnej wpływom spójnego modelu (re)integracji jest bowiem niczym innym, jak kompleksowym
oddziaływaniem na wszystkie sfery jej życia. Konieczność prowadzenia oddziaływania na wielu
płaszczyznach znajdziemy również u wielu badaczy europejskich, jak i praktyków16
. Wszystkie
z prezentowanych w podręczniku standardów oddziałują na sześć sfer życia osoby bezdomnej –
jednak każdy w innej formie. Inaczej na sferę psychologiczną wpływać będzie wyprowadzenie się
z placówki dla osób bezdomnych (standard pomocy instytucjonalnej i pracy socjalnej), podjęcie
aktywności zawodowej (standard aktywizacji zawodowej), inaczej nawiązanie zerwanego kontaktu
z rodziną (standard asystowania), a jeszcze inaczej podjęcie leczenia uzależnień (standard edukacji).
Podobnie na sferę zawodową w innym stopniu będzie oddziaływało podniesienie kwalifikacji
zawodowych (standard aktywizacji zawodowej), inaczej interpersonalnych (standard edukacji), jeszcze
inaczej wzrost kompetencji społecznych (standard edukacji i asystowania), bądź też zamieszkanie
w mieszkaniu treningowym (standard pomocy instytucjonalnej). Standardy profilują zakres udzielnej
pomocy, a oddziaływanie na poszczególne sfery życia konkretnej osoby, pozwala na indywidualizację
świadczonej pomocy. Dany standard (re)integracji staje się więc swoistym pryzmatem, przez który
16
MULTIPLE BARRIERS, MULTIPLE SOLUTIONS: INCLUSION INTO AND THROUGH EMPLOYMENT FOR PEOPLE WHO ARE HOMELESS. EUROPEAN
REPORT. (2007) S. 5; TAKŻE KOT, J. (2008). KOMPLEKSOWY SYSTEM WSPARCIA NA PODŁOŻU METODY TOWARZYSZENIA [W:]
A. WIKTORSKA – ŚWIĘCKA (RED.) WYPROWADZIĆ NA PROSTĄ. INNOWACYJNE METODY AKTYWIZACJI SPOŁECZNEJ I ZAWODOWEJ NA
PRZYKŁADZIE WDRAŻANIA MODELU LOKALNEJ SIECI WSPARCIA OSÓB BEZDOMNYCH I ZAGROŻONYCH BEZDOMNOŚCIĄ S. 131-133
19. 19
przepuszczany jest, na wzór wiązki światła, zakres oddziaływania. Odzwierciedlone to zostało w tym
podręczniku w każdym graficznym wykresie sferycznym, przyporządkowanym danemu standardowi.
W ramachkażdegostandardukolorystyczniewyodrębnionozakresjegooddziaływanianaposzczególne
sfery osoby bezdomnej. Przeanalizowanie ich pozwala z jednej strony na dokonanie porównań między
poszczególnymi standardami, z drugiej strony umożliwia znalezienie analogii między standardami
a sferami oddziaływań.
Pod pojęciem sześciu sfer oddziaływania na osobę bezdomną w procesie (re)integracji i wychodzenia
z bezdomności, kryją się konkretne znaczenia. Poniżej zaprezentowano szczegółowy opis, przybliżający
każdą z nich.
1.SFERA PSYCHOLOGICZNA
to sfera psychologicznego funkcjonowania osoby bezdomnej, obejmująca poczucie psychicznego
dobrostanu, tożsamość, poziom samooceny, poziom kontroli wewnętrznej, sposób reagowania na
kryzysy i problemy, poziom umiejętności interpersonalnych, sposób postrzegania odpowiedzialności
za pojawienie się własnej bezdomności i wyjście z niej, a także psychologiczne konsekwencje,
jakie (długotrwała) bezdomność wywarła na osobie. Obejmuje również problemy osoby bezdomnej
wymagające wsparcia psychologicznego i terapeutycznego (uzależnienia – także od pomocy,
współuzależnienia, doświadczanie przemocy, itp). Dotyczy także szeroko rozumianego kontekstu
rodzinnego, zwłaszcza poczucia więzi z rodziną prokreacji i pochodzenia.
2. SFERA ZAWODOWA
to sfera funkcjonowania osoby bezdomnej w kontekście zawodowym, obejmująca takie zagadnienia
jak nawyk pracy, umiejętność otrzymania i utrzymania zatrudnienia, poziom umiejętności i kwalifikacji
zawodowych, poziom podejmowanej aktywności o charakterze zawodowym, własną, subiektywnie
i obiektywnie postrzeganą atrakcyjność na rynku pracy, a także umiejętność odnalezienia się na
otwartym rynku pracy. Dotyczy również barier w podjęciu aktywności zawodowej, wynikających z życia
rodzinnego (zwłaszcza rodzicielskiego) oraz umiejętności łączenia roli (często samotnego) rodzica
i pracownika.
3. SFERA ZDROWOTNA
to sfera odnosząca się do kondycji fizycznej osoby bezdomnej. Obejmuje jej stan zdrowia, stopień
uzależnienia – zwłaszcza od środków psychoaktywnych, stopień niepełnosprawności, poziom dbałości
o własną sprawność i aktywność fizyczną, ewentualne przeciwwskazania do podjęcia konkretnej
aktywności zawodowej oraz umiejętność dbania o swój stan zdrowia – w zależności od własnego
wieku, wskazań lekarskich, warunków życia.
4. SFERA SOCJALNO-BYTOWA
dotyczy socjalnego poziomu życia osoby bezdomnej i jej zabezpieczenia bytowego. Wiąże się
z przestrzenią życiową osoby – jednak bardziej związaną z „bytem” niż mieszkaniem (czyli pobytem
na działkach, w altankach, w miejscach publicznych, w placówkach dla osób bezdomnych, itp). Dotyczy
posiadanego przez osobę bezdomną poziomu ekonomicznej niezależności oraz zabezpieczenia
finansowego, obejmującego wysokość regularnie otrzymywanego dochodu, zasiłków, zakresu i formy
20. 20
otrzymywanej pomocy – także z Ośrodków Pomocy Społecznej. Wiąże się z sytuacją prawną osoby
(karalność, zadłużenia alimentacyjne, ciążące na osobie kary pozbawienia wolności, niewyjaśniony
stan cywilny czy praw rodzicielskich, brak przysługującego prawa do lokalu).
5. SFERA MIESZKANIOWA
odnosi się do wszelkich aspektów życia osoby bezdomnej w mieszkaniu (treningowym, wspieranym,
socjalnym, komunalnym) – zarówno w wymiarze prawnym, ekonomicznym czy psychologicznym.
Dotyczy umiejętności samodzielnego dbania o przestrzeń życiową i utrzymania mieszkania, życia w nim,
racjonalnego gospodarowania środkami finansowymi, umiejętności nawiązania relacji społecznych.
Odnosi się także do pojęcia przysługującego osobie prawa do lokalu.
6. SFERA SPOŁECZNA
to obszar obejmujący funkcjonowanie osoby bezdomnej w szerszej grupie społecznej oraz w całym
społeczeństwie. Dotyczy poziomu zintegrowania i identyfikowania się ze społeczeństwem przy
jednoczesnym zerwaniu więzi ze środowiskiem osób bezdomnych, poczucia przynależności do większych
i mniejszych grup społecznych. Dotyczy także przejawiania zachowań społecznie aprobowanych,
umiejętności funkcjonowania w grupach oraz w społeczeństwie, a także stopnia podejmowanych
aktywności życiowych również o wymiarze społecznym i obywatelskim oraz umiejętności twórczego
spędzania czasu wolnego.
Wyróżnianie powyższych sfer należy traktować, jako pewne uproszczenie. W rzeczywistości sfery
te wzajemnie przenikają się i nigdy nie występują samodzielnie, w „czystej, esencjonalnej” formie.
Zachodzi pomiędzy nimi ciągła, wzajemna, wielokierunkowa interakcja. Jednocześnie można prowadzić
długą polemikę, czy taki podział jest wystarczający (znajdą się tacy, który w tym rozróżnieniu chętnie
uwzględniliby jeszcze sferę duchową, rodzinną itd.). Zadaniem wprowadzenia pojęcia sfer nie było
jednak wyczerpywać złożoności natury ludzkiej, a raczej unaocznić jak szeroko i kompleksowo
należy oddziaływać na osobę bezdomną, aby uzyskać sukces działań (re)integracyjnych. Umiejętność
utrzymania pozytywnych i trwałych zmian we wszystkich tych sferach jest bowiem warunkiem pełnego
odzyskania samodzielności życiowej i wyjścia z bezdomności. Większym przewinieniem, w kontekście
(re)integracji, będzie zawężenie oddziaływania, niż jego rozszerzanie. Na rezultat niewspółmierny do
nakładów skazane są bowiem te rozwiązania, które zakładają oddziaływanie jedynie na wybrane,
wąsko pojmowane sfery osoby bezdomnej.
Przykładem takiej nieefektywności będzie oddziaływanie jedynie na mieszkaniową sferę życia osoby
bezdomnej. Odbywa się ono poprzez przyznawanie osobom mieszkań, które, pozornie, wydaje
się zupełnie słusznym rozwiązaniem (skoro osoba staje się bezdomna z powodu braku mieszkania,
wystarczy dać jej mieszkanie, aby rozwiązać jej problem). W tej konwencji mieści się eksperyment
przydzielania przez Urząd Miejski w Katowicach (choć te przykłady dotyczą także innych miast
w Polsce) mieszkańcom schronisk i noclegowni mieszkań komunalnych17
. W większości przypadków,
ludzie zamieszkujący w tych mieszkaniach nie wykorzystują szansy ucieczki od ubóstwa, nie zaczynają
nowego życia, lecz trwają ciągle w nędzy, często jeszcze ją powiększając i w efekcie te mieszkania
17
KRACZLA, R. (1992). MIEJSKIE UBÓSTWO. WSTĘPNE ZAŁOŻENIA TEORETYCZNO-METODOLOGICZNE BADAŃ W MIASTACH GÓRNEGO
ŚLĄSKA [W:] SZKOŁA CHICAGOWSKA W SOCJOLOGII. TRADYCJA MYŚLI SPOŁECZNEJ I WYMOGI WSPÓŁCZESNEJ SOCJOLOGII
EMPIRYCZNEJ, K. WÓDZ, K. CZEKAJ (RED.) KATOWICE - WARSZAWA: UŚ-PTS, S. 159-160
21. 21
tracąc. Zdarzenia te, interpretowane, jako potwierdzenie tezy o znacznym zinternalizowaniu przez
osoby bezdomne syndromu ubóstwa18
, przyjmowane są z pewnym rodzajem frustracji, iż za zmianą
sytuacji życiowej osób bezdomnych (otrzymaniem mieszkania), nie następują istotne przemiany
w sposobach zachowań, stylu życia. Przykłady te potwierdzają tylko potrzebę szerszego oddziaływania
na osoby bezdomne, zakładającego zmianę sposobu zachowań i stylu życia – w wymiarze
psychologicznym, zawodowym, społecznym, ale także zdrowotnym czy socjalno-bytowym, a dopiero
potem, bądź równolegle mieszkaniowym. Przykładem dobrej praktyki w zakresie oddziaływania na
osoby bezdomne, wykraczającego poza sferę jedynie mieszkaniową, jest prowadzony w Warszawie
Wolski Program Reintegracji Społecznej „Druga Szansa”. Zakładał on przydział wybranym osobom
bezdomnym, w drodze kilkuetapowej rekrutacji, mieszkań, które najpierw w zorganizowanej ekipie
musiały wyremontować. Proces połączono z kierowaniem do tych osób wsparcia – zarówno lokalnego
Ośrodka Pomocy Społecznej jak członków zespołu (re)integracyjnego, w całym procesie remontowania,
jak i po wprowadzeniu się do mieszkań19
. Program zakładał u osób bezdomnych zarówno zmianę
postawy (wzbudzenie aktywności, podjęcie zorganizowanych działań, nakierowanych na remont,
poczucie partycypacji w przedsięwzięciu, wewnętrzne poczucie odpowiedzialności za własne wyjście
z bezdomności), jak i zmianę sytuacji mieszkaniowej (najbardziej wytrwałe osoby bezdomne otrzymały
mieszkania socjalne). Jednocześnie w tym miejscu warto przestrzec, że w przypadku bezdomności mało
skuteczne i mało motywujące jest prowadzenie działań, które w żaden sposób na sferę mieszkaniową
nie oddziałują. Prowadzenie z osobami bezdomnymi pracy w obszarze psychologicznym (warsztaty,
poradnictwo, terapia) czy też zawodowym (szkolenia, staże, zatrudnienie wspierane) bez podjęcia
działań zmierzających do otrzymania przez osobę bezdomną lokalu mieszkalnego sprawia, że
(re)integracja kończy się zaledwie połowicznym sukcesem i prowadzi u osób bezdomnych do jeszcze
większej frustracji oraz poczucia własnej nieskuteczności. Aktywizowanie bez rozwiązania problemu
mieszkaniowego sprawia, że uczestnicy co prawda podnoszą własną samoocenę, rozbudzają swoje
potrzeby, zakorzeniają się na rynku pracy – jednak wciąż żyją w wynajmowanych przestrzeniach
(najczęściej pokojach) bądź pozostając w placówkach dla osób bezdomnych, coraz bardziej
zniechęcając się do walki o samodzielny byt. Działania (re)integracyjne nie powinny również pomijać
sfery zdrowotnej i błędem jest traktowanie jej wąsko, jako związanej wyłącznie z opieką medyczną.
Przedsięwzięcia (re)integracyjne powinny przewidywać atrakcyjną ofertę dla osób nie w pełni sprawnych
oraz zakładać ciągłe monitorowanie stanu fizycznego ludzi bezdomnych. Osoby te często, zwłaszcza
po kilku latach braku aktywności czy tułania się po nieprzeznaczonych do zamieszkania przestrzeniach,
w momencie rozpoczęcia aktywnego życia zawodowego bądź edukacyjnego, zaczynają doświadczać
różnych, dotkliwych dolegliwości ze strony swojego organizmu. Zignorowanie tych symptomów zamyka
przed osobą, często nieodwracalnie, drogę przed jej dalszą (re)integracją.
Zgłębiając temat wybiórczości w oddziaływaniu na poszczególne sfery, warto podkreślić, że mało
skuteczne jest również działanie na osoby bezdomne tylko i wyłącznie w wymiarze zawodowym.
Niestety, poprzez łatwość pozyskiwania środków na działania w obszarze aktywizacji zawodowej,
zwłaszcza ze źródeł europejskich, niektóre realizowane przedsięwzięcia (re)integracyjne, kierowane
obecnie do osób bezdomnych, koncentrują się głównie na tego rodzaju aktywnościach (szkolenia
18
OLIWA-CIESIELSKA, M. (2004). PIĘTNO NIEPRZYPISANIA. STUDIUM O WYIZOLOWANIU SPOŁECZNYM BEZDOMNYCH. POZNAŃ:
WYDAWNICTWO NAUKOWE UAM W POZNANIU, SERIA SOCJOLOGIA
19
WYGNAŃSKA, J. (2006). RAPORT Z DRUGIEGO ETAPU EWALUACJI WOLSKIEGO PROGRAMU REINTEGRACJI SPOŁECZNEJ „DRUGA
SZANSA”. RAPORT Z BADAŃ. WARSZAWA. HTTP://WWW.BEZDOMNOSC.EDU.PL/CONTENT/VIEW/16/42
22. 22
zawodowe, staże, warsztaty zawodowe). Wynika to z popularnego w ostatnich latach światopoglądu,
że najskuteczniej jest włączać obywateli wyrzucanych na margines do życia społecznego poprzez
pracę, gdyż brak pracy, wyklucza nie tylko dostęp do zasobów materialnych, ale także powoduje
brak jakichkolwiek innych alternatyw. Podkreśla się, że zachwianie w roli pracownika jest jednym
z istotniejszych czynników prowadzących do marginalizacji, a długotrwałość sytuacji pozostawania bez
pracy zmienia nie tylko osobowość człowieka, ale też jego miejsce w przestrzeni społecznej – zwłaszcza
teraz, gdy stanowiska pracy są biletem wstępów do świata zasobów20
. I rzeczywiście, brak zatrudnienia
jest jednym z głównych czynników prowadzących do bezdomności. Bez pracy trudno jest mieć zachować
adekwatne miejsce zamieszkania bądź mieć dostęp do niego21
. W województwie pomorskim 74,95%
wszystkich bezdomnych osób (spośród 2211 wszystkich przebadanych dorosłych osób bezdomnych)
nie pracuje zarobkowo. Stan ten jest niezależny zarówno od wieku, jak i długości pozostawania
w bezdomności. Jednym z głównych, wskazywanych przez osoby bezdomne powodów nie podejmowania
zatrudnienia, jest niepełnosprawność i zły stan zdrowia22
. Do tego niewątpliwie można dodać problem
uzależnienia od alkoholu, zadłużeń (szczególnie alimentacyjnych), braku meldunku, konsekwencji pobytu
w zakładach karnych, braku odpowiednich kwalifikacji i adekwatnego wykształcenia, długich przerw
w zatrudnieniu, utratę wiary we własne możliwości, nie uświadamianie sobie własnego potencjału czy
też funkcjonowanie społecznego stereotypu „bezdomnego”23
. Przy takim nagromadzeniu problemów,
a także multiplikacji barier w dostępie do pracy i zatrudnienia, już samo trwałe przywrócenie osoby
bezdomnej na rynek pracy staję się zadaniem bardzo wymagającym, choć oczywiście możliwym. Jednak
wiara w to, że przywrócenie osoby bezdomnej na rynek pracy zagwarantuje jej automatycznie pełen
powrót do społeczeństwa (uzyskanie mieszkania, zapewnienie trwałości utrzymania się pod względem
ekonomicznym, spłacenie zadłużeń, rozwiązanie problemu uzależnienia, uzyskanie pełnej tożsamości
społecznej) – jest już bardziej myśleniem życzeniowym niż programowym działaniem. Doświadczenia
programów (re)integracyjnych24
jednoznacznie wykazują, że samo umożliwienie osobie pracy nie
jest żadnym długofalowym rozwiązaniem, gdyż nieprzygotowana do tego osoba bezdomna nie jest
w stanie, w dłuższej perspektywie czasu, tego zatrudnienia utrzymać.
Nadreprezentacji działań nakierowanych głównie na sferę zawodową towarzyszy równolegle duża
niechęć do przedsięwzięć, które w bardzo powierzchownym odbiorze, ze sferą zawodową mają niewielki
związek. Należą do nich wszelkie działania o wymiarze społecznym i integrującym, odwołujące się do
animowania czasu wolnego (wyjazdy, wycieczki, wyjścia do kina, teatru, biwaki, zajęcia rekreacyjne,
partycypacja w kulturze masowej, zajęcia artystyczne, kółka zainteresowań, korzystanie z kafejki
internetowej, itd.). Często uznawane są one za dostarczające pozbawionym zajęcia osobom bezdomnym
rozrywki, umilającej im życie. Nic bardziej mylnego! W kompleksowym rozumieniu oddziaływania
(re)integracyjnego do kreowania czasu wolnego należy podchodzić nie jak do źródła rozrywki, ale
jak do stymulatora zmian, naturalnych sytuacji edukacyjnych oraz okazji do konfrontacji społecznej.
20
ORŁOWSKA, M. (2007). PRZYMUS BEZCZYNNOŚCI. STUDIUM PEDAGOGICZNO-SPOŁECZNE CZASU WOLNEGO BEZROBOTNYCH.
WARSZAWA: WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN, S. 9, 16, 40
21
MULTIPLE BARRIERS, MULTIPLE SOLUTIONS: INCLUSION INTO AND THROUGH EMPLOYMENT FOR PEOPLE WHO ARE HOMELESS. EUROPEAN
REPORT. (2007) S. 5
22
DĘBSKI, M. (2007). SOCJODEMOGRAFICZNY PORTRET ZBIOROWOŚCI LUDZI BEZDOMNYCH WOJEWÓDZTWA POMORSKIEGO – GRUDZIEŃ
2007. [W:] POMOST – PISMO SAMOPOMOCY GDAŃSK: POMORSKIE FORUM NA RZECZ WYCHODZENIA Z BEZDOMNOŚCI
23
DĘBSKA, A. (2007) SPECYFICZNE PROBLEM OSÓB BEZDOMNYCH [W:] BEZROBOCIE JAKO PROBLEM BEZDOMNYCH POLSKICH (RED)
A. DURACZ-WALCZAK: BEZROBOCIE – CO ROBIĆ. WARSZAWA: FISE S. 70-71
24
ZWŁASZCZA PROJEKTY „12 ODWAŻNYCH LUDZI – PODRÓŻ KU AKTYWNOŚCI ZAWODOWEJ LUDZI BEZDOMNYCH” ORAZ „AGENDA
BEZDOMNOŚCI – STANDARD AKTYWNEGO POWROTU NA RYNEK PRACY”
23. 23
Podejmowanie zaplanowanych aktywności prowadzi u osób bezdomnych, a także i bezrobotnych, do
zmiany z ludzi bezczynnie uwięzionych w czasie – do ludzi czasem dysonujących i racjonalnie nim
kierujących25
. Jest to istotne, gdyż współcześnie czas, stał się nową wartością życia, wyznacznikiem
pozycji społecznej i jakości życia. Obecnie to brak, a nie nadmiar czasu, jest wskaźnikiem bogactwa.
W kontekście członków społeczeństwa i osób żyjących na jego marginesie, mówi się wręcz o ludziach
dwóch prędkości i dwóch czasów. Jednocześnie uważa się, że do czasu wolnego mają prawo tylko
ci, którzy pracują26
. Czas wolny ludzi, którzy utracili pracę i dom to czas wymuszonej bezczynności,
specyficznego zatrzymania czasu bądź też uwięzienia w nim, prowadzącego do tego, że czasu ani
się nie kontroluje, ani w żaden sposób się wokół niego nie dyscyplinuje własnej aktywności. Skuteczna
(re)integracja musi wręcz zakładać kontrolowany i zaplanowany sposób wyrywania osób bezdomnych
z bezczynności oraz dostarczania im alternatyw, pozwalających na zmianę i rozwój w różnych
sferach życia. Wymaga z jednej strony zajęcia czasu (szczególnie poprzez przedsięwzięcia z zakresu
aktywizacji zawodowej), z drugiej zaś zaproponowania twórczych zachowań w czasie wolnym.
Kreowanie zachowań w czasie wolnym (czy to w postaci wydawania gazetki, prowadzenia wieczorków
poetyckich, organizowania imprez integracyjnych czy też udziału w rozgrywkach piłki nożnej) staje
się aktywnością nacechowaną elementami rozwoju, doskonale przygotowującą osoby bezdomne do
zaawansowanych form (re)integracyjnych. Animowania czasu wolnego osób bezdomnych nie należy
odbierać jako dostarczanie im rozrywki, jaka się im nie należy, ale jawić się ono powinno jako doskonały
sposób wyrywania osób bezdomnych z marazmu życiowego, konfrontowania ich ze społeczeństwem,
a także kluczowy motywator do zmian i rozbudzania dawno utraconego „apetyty tu na życie”.
Animowanie czasu wolnego, zwłaszcza przy jednoczesnym oddziaływaniu na sferę społeczną (wyjścia
pozasferębezdomności,konfrontowanieosóbbezdomnychzczłonkamispołeczeństwa),odgrywarównież
kolosalny wpływ na włączanie osób bezdomnych do nurtu życia społecznego. Przed (re)integracją stoi
wymagające zadanie integracji osób bezdomnych ze społeczeństwem przez dezintegrację – poprzez
zmianę całego światopoglądu oraz stylu życia. W przypadku (re)integracji osób bezdomnych, potrzeba
raczej dokonania rewolucyjnych zmian w postawach osób bezdomnych oraz zdezintegrowania pewnej
posiadanej wizji samego siebie i otaczającego świata. Wyniki pogłębionych badań nad populacją
osób bezdomnych27
potwierdzają, że osoby bezdomne bardzo szybko i dobrze adoptują się do swojej
sytuacji życiowej i uczą się funkcjonować w stanie bierności i zaspokajania głównie podstawowych
potrzeb. Przez ograniczanie dostępu do rzeczywistości zwyczajnych członków społeczeństwa, poprzez
funkcjonowanie w relatywnie zamkniętym kręgu znajomych i przyjaciół ze środowiska bezdomności,
często w izolujących przestrzeniach (noclegownie, schroniska) oraz porównywanie się jedynie do
wybranych punktów odniesienia (zwykle innych osób bezdomnych) funkcjonują, jako osoby względnie
zadowolone ze swojego życia i jego wymiarów, mające pewien zintegrowany sposób życia i postrzegania
rzeczywistości. Często, więc, nie da się w osobach bezdomnych wzbudzić motywacji do zmiany swojej
sytuacji życiowej, dopóki, poprzez konfrontację ze światem i życiem płynącym poza bezdomnością, nie
wyrwie się ich z zawężenia sytuacyjnego. Stąd też (re)integracja powinna uwzględniać konfrontowanie
osób bezdomnych z otoczeniem społecznym (poprzez prowadzenie zajęć w miejscach, gdzie przebywają
25
ORŁOWSKA, M. (2007). PRZYMUS BEZCZYNNOŚCI. STUDIUM PEDAGOGICZNO-SPOŁECZNE CZASU WOLNEGO BEZROBOTNYCH.
WARSZAWA: WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN, S. 47
26
TAMŻE, S. 27, 48, 69
27
RETOWSKI, S., DĘBSKA-CENIAN, A. (2008). OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA PSYCHOLOGICZNA OSÓB BEZDOMNYCH NA TLE
PORÓWNAWCZYM OSÓB DŁUGOTRWALE BEZROBOTNYCH I POPULACJI OGÓLNEJ [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY
PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI
24. 24
osoby posiadające dom, poprzez wyjścia do miejsc i na przedsięwzięcia okolicznościowe, które
pozwalają na konfrontacje z osobami spoza kręgu bezdomności). Integracja polegająca na włączaniu
w nowe grupy odniesienia, powinna zakładać sposoby działania, które w ostateczności mogą prowadzić
do stawiania sobie przez osoby bezdomne nowych celów życiowych, bardziej zgodnych z wartościami
i tendencjami ludzi w pełni uczestniczących w nurcie życia społecznego.
Podsumowując, warto jeszcze raz podkreślić, że rolą programów (re)integracyjnych dla osób bezdomnych
nie powinna być więc praca jedynie nad pojedynczą sferą – czy to zawodową (przywracanie
nawyku pracy, zwiększenie kwalifikacji zawodowych, dostęp do rynku pracy), czy mieszkaniową
(umiejętność zdobycia i utrzymania mieszkania, zyskanie tożsamości mieszkańca), czy jakąkolwiek
inną (psychologiczną, zdrowotną, socjalno-bytową czy społeczną), ale inkluzja osób bezdomnych
w ramach integracji społecznej poprzez oddziaływanie na wielu płaszczyznach. Jedyny i pełen sukces
w działaniach (re)integracyjnych, nakierowanych na włączenie do społeczeństwa można osiągnąć
oddziałując jednocześnie i harmonijnie na wszystkie sfery życia osoby bezdomnej i postrzegając ją
wielopłaszczyznowo i wielowymiarowo. Bezdomność, bowiem, to coś znacznie więcej, niż tylko
wykluczenie z rynku pracy i rynku mieszkaniowego. Wymaga ona eliminowania zmultiplikowanych
barier i rodzi potrzebę stosowania zmultiplikowanych rozwiązań, stosowanych w ramach długotrwałego,
przemyślanego procesu, angażującego wiele narzędzi. W przypadku (re)integracji osób bezdomnych
wszelkie proste, jednorazowe i doraźne rozwiązania, z góry skazane są na niepowodzenie.
CO TO ZNACZY „WYJŚĆ” Z BEZDOMNOŚCI – CZYLI PYTANIE
CZY STAWIAMY SOBIE WŁAŚCIWE CELE?
Dużą część rozważań poświęciliśmy rozstrzyganiu, czym jest wychodzenie z bezdomności. Na
zakończenie warto postawić ostatnie pytanie: co tak naprawdę kryje się pod pojęciem „wyjście”
z bezdomności? Czy pod pojęciem „wyjście” z bezdomności kryje się wyprowadzenie się osoby
bezdomnej ze schroniska, wynajęcie przez nią mieszkania, czy też uznajemy, że osoba bezdomna,
„wyszła” z bezdomności w momencie, kiedy otrzymała prawo do własnego lokalu? Wśród osób
pracujących z osobami bezdomnymi w naszym kraju nie ma jednoznacznie przyjętej i stosowanej
definicji „wyjścia” z bezdomności. Część Ośrodków Pomocy Społecznej wykreśla osoby z ewidencji
bezdomnych już w momencie wynajęcia sobie przez nie mieszkania bądź pokoju, inne czekają na
nabycie przez osobę prawa do lokalu mieszkalnego. Kolejne praktykują zasadę, że osoba przestaje
być bezdomna, jeżeli przestaje korzystać z systemu pomocy skierowanego do osób bezdomnych i przez
kilka lat utrzymuje ten stan. Podobnie jest z pracownikami placówek dla osób bezdomnych. Wielu
z nich uważa, że osoba „wyszła” z bezdomności, jeżeli opuściła placówkę i przez dłuższy okres czasu
z niej nie korzysta. Jednocześnie zdecydowana większość placówek dla osób bezdomnych nie prowadzi
ewidencji i nie monitoruje osób wychodzących z bezdomności.
Również wśród samych osób bezdomnych nie ma jednomyślności w rozumieniu pojęcia „wyjść”
z bezdomności. Niektóre z nich uważają, że przestają być bezdomne, kiedy są w stanie, bez
korzystania z systemu pomocy, wynajmować sobie mieszkanie bądź pokój (cały czas jednak
pozostając bez meldunku). Inne zaś mają tendencję do ujmowania historii swojej bezdomności bardzo
holistycznie, włączając do niej okresy, czasem nawet kilkuletnie, mieszkania „kątem” u znajomych czy
25. 25
wynajmowania mieszkania28
. Również doświadczenia programów (re)integracyjnych potwierdzają,
że samo wyprowadzenie się z placówki dla osób bezdomnych czy z działek, wynajęcie pokoju,
mieszkania, czy korzystanie z mieszkania treningowego nie sprawia, że osoba przestaje być bezdomna.
Wręcz przeciwnie, wymaga ona ciągłego, często jeszcze bardziej różnorodnego wsparcia. Powrót
do społeczeństwa angażuje bowiem osobę we wszystkich wymiarach: nie tylko psychologicznym czy
zawodowym ale również zdrowotnym, mieszkaniowym, socjalno-bytowym oraz społecznym.
Warto również zaznaczyć, że pojęcie „wyjścia” z bezdomności nie wiąże się tylko i wyłącznie
z zajmowaną przez osobę przestrzenią, ale również ze stabilnością pobytu w niej. Doświadczenia
w pracy z osobami bezdomnymi wskazują nie tylko na dużą labilność i niestabilność pozostawania
przez osoby bezdomne w różnych przestrzeniach, ale i krótkotrwałość wychodzenia z niej. Badacze
podkreślają, iż osoby mieszkające w hotelach czy tymczasowych miejscach zamieszkania mogą
szybko wrócić „na ulicę”, jeżeli nie poradzą sobie z czynnikami, leżącymi u podstaw ich bezdomności.
W obliczu posiadania długoterminowego miejsca zamieszkania, część osób bezdomnych będzie miała
trudności z uzyskaniem nawet niewielkiego wynagrodzenia, a przy małej wiedzy i umiejętnościach, jak
żyć samemu i małej osobistej sieci znajomych, odwrotnie do oczekiwań, perspektywa posiadania miejsca
do zamieszkania doprowadzi je do izolacji i samotności29
. Sama zmiana przestrzeni, w przypadku osób
doświadczających bezdomności o niczym nie decyduje. Dla większości osób bezdomnych momenty
wynajmowania mieszkania czy pokoju, są bardziej epizodami „posiadania domu w bezdomności”, niż
właściwym „wyjściem” z niej. Jednocześnie o wiele więcej opracowań przygotowanych przez osoby
pracujące z osobami bezdomnymi, czy też badań naukowych, prowadzonych jest nad pozostawaniem
w bezdomności niż wychodzeniem z niej. Unikatowych danych na temat zjawiska rzeczywistego
i trwałego wyjścia z bezdomności dostarcza Aleksander Pindral30
. Szukając czynników zwiększających
szanse na wyjście z bezdomności, prowadził on badania wśród osób, które z bezdomności wyszły
w sposób pełny i trwały, czyli w myśl rozumienia autora, przeszły cały proces demarginalizacji –
ograniczyły zasięg lub zmniejszyły głębokość własnego marginesu społecznego, bądź doświadczyły
jego zanikania. Badaniami objął osoby w przeszłości bezdomne, które po okresie pobytu w stacjonarnej
placówce pomocy uniezależniły się mieszkaniowo. Za uniezależnienie mieszkaniowe uznał taki stan
rzeczy, zgodnie z którym osoba nabyła uprawnienia do legalnego i swobodnego dysponowania
lokalem, spełniającym normy lokalu mieszkalnego – był on przeznaczony i przystosowany do stałego
pobytu ludzi. Autor podzielił proces wychodzenia z bezdomności – demarginalizacji, na cztery etapy.
Poziom niezależności mieszkaniowej od placówki był zaledwie pierwszym poziomem – punktem wyjścia
do myślenia o osobie w kategoriach osoby, która wyszła z bezdomności. Poza tym poziomem, wyróżnił
jeszcze następne: drugi etap – samodzielność życiową, trzeci – nową tożsamość społeczną oraz
czwarty – pełne uczestnictwo społeczne. Praca ta podkreśla złożoność całego procesu wychodzenia
z bezdomności i rzuca nowe światło na sposób jego rozumienia – wykraczającego poza pojęcie samej
kategorii przestrzennej, jej stabilności czy okresu w niej pozostawania. Wyniki te ukazują, że „wyjście”
28
DĘBSKA-CENIAN,A.,RETOWSKI,S(2008).CHARAKTERYSTYKAPSYCHOLOGICZNAOSÓBBEZDOMNYCHAUSYTUOWANIEPRZESTRZENNO-
INSTYTUCJONALNE [W:] M. DĘBSKI, S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK:
WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI
29
CLAPHAM, D. (2003). PATHWAYS APPROACHES TO HOMELESSNESS RESEARCH, JOURNAL OF COMMUNITY & APPLIED SOCIAL
PSYCHOLOGY, VOL. 13, S. 119-127
30
PINDRAL, A (2006). UWARUNKOWANIA PROCESU DEMARGINALIZACJI OSÓB BEZDOMNYCH W POLSCE. RAPORT: HTTP://WWW.
BEZDOMNOSC.EDU.PL/CONTENT/VIEW/42/42
26. 26
z bezdomności to coś znacznie więcej niż uzyskanie prawa do lokalu. Celem nadrzędnym staje się pełne
uczestnictwo społeczne. Żeby tak wymagający cel osiągnąć, należy do zagadnienia procesu wychodzenia
z bezdomności podchodzić maksymalnie szeroko – oddziałując na liczne, kompleksowo rozumiane sfery
życia człowieka. Podejście to potwierdza, że samo nabycie przez osobą bezdomną prawa do lokalu (co
i tak jest już nie małym osiągnięciem!) stanowi tylko punkt wyjścia do rzeczywistego i pełnego włączania
takiej osoby do społeczeństwa. Pokazuje, jak złożony i wielopoziomowy jest to proces. Szczególnie, że,
jak wskazują dalsze analizy, nie wszystkim osobom, które uzyskały prawo do lokalu, udaje się pokonać
następne etapy eliminowania życia na marginesie społeczeństwa. Poziom niezależności mieszkaniowej
osiągnęło 100% osób z próby badawczej, ale spośród nich już zaledwie mniej niż połowa (44%)
przeszła wyższe poziomy społecznej inkluzji. Na poziomie samodzielności życiowej zatrzymała się
znacząca część wszystkich osób badanych (24% z 44 %), natomiast jeszcze mniejsza część (20% z 44 %
badanych) znalazła się na poziomie uzyskania nowej tożsamości społecznej. Ostatecznie, tylko bardzo
niewielka część (z tych 20% jedynie 16%) osiągnęła poziom pełnego uczestnictwa społecznego.
W świetle prezentacji powyższych wyników, jako autorzy niniejszego podręcznika, czujemy się również
zobowiązani określić, jak rozumiemy pojęcie „wyjścia z bezdomności”, tym bardziej, że stanowi ono
oś centralną, prezentowanego modelu pracy z osobami bezdomnymi. I tak, „wyjście z bezdomności”,
nazywane w tym podręczniku również „samodzielnością życiową” rozumiane jest, jako pełne(!)
włączenie osoby do życia społecznego poprzez uzyskanie stabilnych zmian we wszystkich, kluczowych
dla (re)integracji sferach jej życia i wyeliminowanie tych czynników, które wcześniej prowadziły do
jej bezdomności. Oznacza to więc osiągniecie takiego stanu, w którym osoba uzyskuje formalnie
prawo do mieszkania i w pełni radzi sobie z „rolą mieszkańca” (sfera mieszkaniowa), utożsamia się
ze społeczeństwem i czuje się w pełni jego częścią (sfera społeczna), posiada umiejętność podjęcia
aktywności i utrzymania się na rynku pracy (sfera zawodowa), posiada pełną niezależność finansową,
sprawiającą, że bez pomocy ze strony państwa bądź innych organizacji potrafi się utrzymać (sfera
socjalno-bytowa), ustabilizowała swój stan zdrowotny i dba o polepszenie swojej kondycji fizycznej
(sfera zdrowotna), a także rozwiązała swoje problemy natury psychologicznej i problem uzależnienia
(sfera psychologiczna). Co ważne, nie zatrzymała się na poziomie, z którego „weszła” w bezdomność,
ale jest w stanie nieustannie dbać o swój wszechstronny rozwój, widzi jego zasadność i rozumie potrzebę
oraz konieczność stawiania czoła własnym problemom życiowym. W tym rozumieniu, pojawiające
się w podręczniku hasło „samodzielność życiowa” oznacza stan pełnej demarginalizacji (jednak nie
w rozumieniu wydzielania czterech poszczególnych jej etapów, jak to miało miejsce we wcześniej
przytaczanych badaniach, a bardziej zachodzenia zmian we wszystkich sześciu sferach życiowych
osoby – choć cel w obu przypadkach jest taki sam).
Spojrzenie na wychodzenie z bezdomności przez pryzmat standardów (re)integracji jest perspektywą
osób, które prowadzą pracę z ludźmi bezdomnymi, zorientowaną na konkretny cel, jakim jest pełne
uczestnictwo w życiu społecznym Z tej perspektywy kluczowe nie jest wydzielanie poszczególnych
etapów, ale obserwowanie zmian zachodzących w konkretnych sferach życia osoby podlegającej
wpływom (re)integracji, przy czym ilość i stabilność tych zmian oraz ilość sfer, których dotyczą staje się
miernikiem sukcesu. Warto również wskazać, że cytowane wcześniej wyniki umożliwiają retrospektywne
spojrzenie na zagadnienie wychodzenia z bezdomności z perspektywy tych, którym się udało z niej
27. 27
wyjść. Trzeba mieć jednak świadomość, że nie wszyscy badacze, czy przede wszystkim pracownicy
sektora pomocowego, mają takie szczęście. Bardzo wiele osób bezdomnych nieustanie przesuwa się
bowiem, jak po osi kontinuum, od wejścia w bezdomność (i licznych dróg, które do niej prowadzą31
) do
samodzielności życiowej, rozumianej jako pełne uczestnictwo w życiu społecznym. Osób pomiędzy tymi
dwiema skrajnymi kategoriami continuum jest jednak najwięcej i wszystkie one wymagają adekwatnej
pomocy. W związku z tym, ważne, żeby patrzeć na (re)integrację, jak na proces, który można zarówno
zaczynać wiele razy, jak i powtarzać wielokrotnie. Osoba bezdomna potrzebuje wsparcia i adekwatnej
pomocy na każdym z etapów odzyskiwania samodzielności życiowej i błędem jest założenie, że jeżeli
nie wystarczył jej czas oddziaływania danego programu (re)integracyjnego, albo jeżeli już żyje w swoim
mieszkaniu, to jesteśmy zwolnieni z obowiązku pomocy jej. W pracy z osobami wykluczonym, warto
mieć pokorę, co do trudności i czasochłonności zmian, jakie muszą zajść w osobie bezdomnej, a często
i w samym systemie pomocy, aby osoba mogła wyjść z bezdomności. Wielokrotnie potrzeba nie jednego
a kilku, jak nie kilkunastu programów (re)integracyjnych, a czasami nawet i to jest niewystarczające.
Kwintesencja tych myśli zawarta jest także w prezentowanym w podręczniku standardzie etycznym.
PODSUMOWANIE
Oczywiście stan pełnego uczestnictwa w życiu społecznym jest bardzo idealnym założeniem, dla wielu
osób trudnym do osiągnięcia. Nawet jeżeli podejrzewamy, że jakaś osoba bezdomna nie będzie w stanie
tak wymagającego celu uzyskać, należy prowadzić z nią pracę (re)integracyjną. Być może niektóre grupy
osób bezdomnych, patrząc zupełnie obiektywnie (ze względu na wiek, niepełnosprawność, poziom
zadłużeń, itd.) potrzebują tylko pomocy związanej z codziennym funkcjonowaniem i podtrzymaniem
tego stanu. Otwarte pozostaje jednak pytanie, czy ktokolwiek ma prawo decydować, z którymi osobami
warto podejmować pracę nakierowaną na inkluzję, a które należy w stanie bezdomności utrzymać.
(Re)integracja nie może być przywilejem – jest celem dla wszystkich. Każdy człowiek zasługuje bowiem na
to, aby z bezdomności wyjść, a nie w niej żyć i umierać. Programy, modele, strategie i polityka społeczna
powinny być tak skonstruowane, aby nikogo wielokrotnie nie wykluczać (pierwszym wykluczeniem jest
wykluczenie ze społeczeństwa, kolejnym – z udziału w działaniach (re)integracyjnych).
Wszystkie te rozważania skłaniają do refleksji, jakie, jako realizatorzy programów i pracy nakierowanej
na wyprowadzenie osób z bezdomności, stawiamy sobie cele, co rozumiemy pod pojęciem „wyjścia”
z bezdomności i ile sfer oddziaływania w wychodzeniu z bezdomności, bądź też inaczej, w procesie
demarginalizacji, bierzemy pod uwagę w swoich przedsięwzięciach. Prowokują one również do
stawiania pytań o to, w jaki sposób oddziaływać na osobę bezdomną i jak konstruować system pomocy,
aby mogła ona dokonać zmian w kluczowych sferach swojego życia, świadczących o trwałym „wyjściu”
z bezdomności i pełnym włączeniu do społeczeństwa. Wierzymy, że podręcznik ten będzie w tym
temacie pomocą, źródłem praktycznych wskazówek i inspiracji.
ALEKSANDRA DĘBSKA-CENIAN
Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności
31
WIĘCEJ NA TEN TEMAT W: DĘBSKA-CENIAN, A., RETOWSKI, S (2008). BEZPOŚREDNIE I POŚREDNIE PRZYCZYNY BEZDOMNOŚCI,
W RETROSPEKTYWNEJ OCENIE OSÓB BEZDOMNYCH – W POSZUKIWANIU KONSEKWENCJI PSYCHOLOGICZNYCH [W:] M. DĘBSKI,
S. RETOWSKI (RED) PSYCHOSPOŁECZNY PROFIL OSÓB BEZDOMNYCH W TRÓJMIEŚCIE. GDAŃSK: WYDAWCA UNIWERSYTET GDAŃSKI
28.
29. 29
POLITYKA SPOŁECZNA A STANDARDY USŁUG
W ZWALCZANIU BEZDOMNOŚCI
Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności od niemal dziesięciu lat pracuje nad standardami
i modelami pracy z ludźmi bezdomnymi. Praca ta wynika z założenia, że jednym z koniecznych elementów
budowania spójnego systemu polityki społecznej wobec problematyki bezdomności jest tworzenie
adekwatnych do potrzeb i zasobów - standardów i modeli. Na przestrzeni tych lat Pomorskie Forum
zajmowało się wyspecjalizowaniem i sprofesjonalizowaniem działań placówek zapewniających schronienie
ludziom bezdomnym – od ogrzewalni, poprzez noclegownie, schroniska, domy dla bezdomnych, po
mieszkania wspierane. Praca nad modelami ewaluowała i obejmowała coraz bardziej rozległe obszary,
uwzględniające między innymi pracę socjalną, edukację i aktywizację zawodową, uliczną pracę socjalną
zwaną streetworkingiem, asystowanie osobie bezdomnej oraz monitorowanie. W perspektywie tychże
doświadczeń, z biegiem czasu uznaliśmy, że wyżej wymienione standardy należałoby uzupełnić także
o to, czego dotychczas nie werbalizowaliśmy, a co wydawało się nam podłożem wszystkich myśli
o procesie wychodzenia z bezdomności. Do zbioru standardów dołączyliśmy więc również standard
etyczny, odgrywający niebagatelną rolę w realizacji pracy z ludźmi bezdomnymi. Wydaje się, że
w obszarze (re)integracji społecznej i zawodowej zajmuje on równie istotne miejsce, co profesjonalna
wiedza i doświadczenie kadry wpierającej proces włączania ludzi bezdomnych do społeczeństwa.
Celem niniejszego artykułu, stanowiącego swoisty przedsionek do prezentacji poszczególnych standardów,
jest ukazanie zagadnienia standaryzacji usług w zwalczaniu bezdomności w kontekście całej polityki
społecznej. Stąd prezentowane poniżej treści podporządkowane zostały rozważaniom na temat tego, czym
w ogóle są standardy. Poświęcone zostały także polityce społecznej wobec bezdomności, w tym narzędziom
do tworzenia Zintegrowanych Strategii Zwalczania Bezdomności, a także systemowi rozwiązywania
problemu bezdomności i łagodzenia jej skutków. Proponowane standardy ukazano również w kontekście
trzech filarów polityki społecznej, którymi w odniesieniu do problematyki bezdomności są Prewencja,
Interwencja i Integracja. Wprowadzającą w temat wizualizację zagadnienia powiązania pomiędzy
standardami, modelami, strategią a polityką społeczną prezentuje poniższy diagram.
POLITYKA SPOŁECZNA
STRATEGIA
MODELEPOMOCY
STANDARDY
Polityka społeczna w kontekście elementów składowych
30. 30
CZYM SĄ STANDARDY USŁUG I JAKA JEST ICH ROLA
Zwykło się przyjmować, że standardy odnoszą się głównie do przedmiotów (produktów) lub w innych
wypadkach do norm ludzkiego zachowania. Również standaryzacja to przede wszystkim termin
zarezerwowany dla języka technicznego, opisującego pewne powtarzalne cechy wytworów i produktów.
Jednocześnie standard stanowi wspólnie i ogólnie ustalone kryterium, które określa powszechne, zwykle
najprostsze lub najbardziej pożądane cechy jakiegoś wytwarzanego dobra (np. komputera). W technice
standard to „zestaw parametrów, zwykle posiadający nazwę (np. PAL w telewizji), który zapewnia
odpowiedni poziom jakości, bezpieczeństwa, wygody lub zgodności z innymi wytworami techniki”1
.
W ekonomii standardy odgrywają ważną rolę w zachowaniu popytu na pewne dobra, a zejście poniżej
określonego standardu może dyskwalifikować dany produkt. Niekiedy kryteria standardu w tym ujęciu,
są trudne do zdefiniowania i określenia. Istnieje tutaj płynna granica, ustalana zarówno przez grupy
odbiorców i indywidualnych adresatów. Zupełnie inne znaczenie posiadają standardy kulturowe.
Można rozumieć je, jako zbiór obowiązujących norm społecznych (np. politycznych), ustanawiających
kryteria pewnych pożądanych zachowań. Wykroczenie poza lub niespełnianie standardów w wymiarze
kulturowym może wiązać się z wykluczeniem i marginalizacją.
Standardy funkcjonują również w obszarze usług. Stosunkowo rzadko mamy świadomość, że usługi
oferowane przez banki czy też sieci telefonów komórkowych są wysoce wystandaryzowane, a każda
oferta niniejszych podmiotów jest zawsze szczegółowo zaplanowana i opisana językiem procedur.
Polityka społeczna, w jej współczesnym kształcie, składa się w znacznej części ze sfery usług kierowanych
do obywateli. Szczególnie instytucje Unii Europejskiej, używając specyficznego europejskiego żargonu,
zwracają w polityce społecznej uwagę na relację pomiędzy „usługodawcami” a „usługobiorcami”
(zwanymi także użytkownikami usług). W naszych polskich realiach termin pierwszy oznacza instytucje
sektora publicznego i organizacje pozarządowe, które w różnej formie zabezpieczają pomoc ludziom
bezdomnym (m.in. noclegownie, schroniska). Drugi termin odnosi się do samych odbiorców niniejszej
pomocy, czyli do osób doświadczających bezdomności. Ludzie ci są mieszkańcami placówek dla osób
bezdomnych i w języku sektora pomocowego zwykło nazywać się ich „klientami”, „uczestnikami”
czy „podopiecznymi”. Jeśli zatem część polityki społecznej zawiera sferę usług, to można uznać, że
standardy powinny funkcjonować także w polityce ukierunkowanej na rozwiązywanie problemu
bezdomności. Biorąc pod uwagę fakt, że polityka społeczna finansowana jest z „kieszeni” obywateli,
organy odpowiedzialne za jej prowadzenie powinny dbać, aby realizowana ona była profesjonalnie,
racjonalnie i z jak największą dbałością o jej jakość i skuteczność. Ponadto uwzględniając, że znaczna
część zadań w obszarze polityki społecznej jest realizowana drogą zlecania przez organizacje
pozarządowe, a kontrakt pomiędzy usługodawcą a usługobiorcą stał się powszechnie obowiązującym
narzędziem, to standardy wydają się odgrywać kluczową rolę, w zagwarantowaniu wysokiej jakości
świadczonej usług.
Istnieje nurt interpretacji zagadnienia standaryzacji, przyjmujący, że standardy obowiązujące
w polityce społecznej oraz, patrząc w węższej perspektywie, w pomocy społecznej dotyczą głównie
standardów bytowych w placówkach wsparcia. W tym rozumieniu standardy traktowane są, jako
1
HTTP://PL.WIKIPEDIA.ORG/WIKI/STANDARD
31. 31
odnoszące się głównie do zakresu wyposażenia, wielkości przestrzeni oraz warunków sanitarnych
w budynkach, w których przebywają osoby bezdomne. Przez niniejszy pryzmat standardy postrzegane
są przez wielu pracowników szeroko rozumianej pomocy społecznej, co rodzi mnóstwo nieporozumień.
Wielu specjalistów pomocy społecznej słysząc o standardach, myśli o odgórnie narzuconych przez
urzędników przepisach, definiujących - głównie od strony technicznej - wybrane usługi lub produkty.
Pojawia się tutaj wyobrażenie, że każde odstępstwo od standardu będzie surowo karane. Tymczasem
standardy mają określać i definiować jakość (!) usług w różnych obszarach np. pracy psychologicznej,
terapeutycznej czy edukacji i aktywizacji zawodowej. Standaryzacja usług służy w pełni realizacji celów
i priorytetów określonej polityki społecznej, nie jest wobec nich nadrzędna, a wręcz, w tym wypadku
pełni funkcję podrzędną, podporządkowaną pewnym paradygmatom. W tym kontekście standardy są
bardziej elastyczne, co wcale nie musi oznaczać, że są mało precyzyjne. Stają się raczej wskazówkami
metodologicznymi, pewnym katalogiem propozycji, niż zbiorem technicznych procedur, które bez
żadnych odstępstw muszą być wdrażane. Standardy mogą definiować zarówno minimalne wymagania
dotyczące określonych usług, jak i precyzować optymalne i najbardziej pożądane wymagania. Na
marginesie należy poczynić tutaj uwagę, że znacznie łatwiej jest wystandaryzować usługę, która
dopiero jest tworzona niż sprecyzować, z wykorzystaniem standardów, już funkcjonujące usługi,
szczególnie, jeśli są one realizowane od wielu lat, mają jakąś tradycję oraz realizowane są przez
wiele różnych podmiotów. Ostatecznie, standardy usług świadczonych ludziom bezdomnym pomagają
również określić zróżnicowanie finansowe ich realizacji. Oczywisty bowiem jest fakt innego poziomu
kosztów w ogrzewalni czy noclegowni, a innych w domu dla bezdomnych. Dzięki precyzyjnemu
zapisowi wymagań, bez większego trudu można określić ramy finansowe dla funkcjonowania danej
usługi. Tutaj także standardy powinny uwzględniać lokalną specyfikę. Generalnie, powinny być one na
tyle elastyczne, aby nie tworzyć identycznego systemu pomocy ludziom bezdomnym w Polsce, a jedynie
spójny, choć jednocześnie różnorodny system wsparcia ludzi bezdomnych. Należy zatem zachować
różnorodność usług oferowanych przez organizacje pozarządowe i jedynie nadać im wspólny profil
i bardziej usystematyzowany kierunek.
POLITYKA SPOŁECZNA WOBEC BEZDOMNOŚCI
Prezentowane w niniejszym podręczniku standardy wpisują się w kontekst szerszej polityki społecznej.
Uwypuklenie tego kontekstu wydaje się o tyle istotne, że pozwala na zrozumienie miejsca i perspektywy
standardów integracji społecznej osób bezdomnych w całej polityce społecznej. Użycie szerszego terminu
polityki społecznej, wychodzącego znacznie poza pojęcie pomocy społecznej, nie jest tutaj przypadkowe.
Wynika ono z przekonania, iż za walkę z bezdomnością odpowiedzialne są różne instrumenty, takie jak
rynek pracy, mieszkalnictwo, służba zdrowia czy wymiar sprawiedliwości i instytucje polityki społecznej.
Pomoc społeczna, w tym kontekście, staje się tylko jednym z nich.
Pojęcie standardów, w szerszym rozumieniu, odnosi się także do pewnej klasyfikacji polityki społecznej,
jaka powinna funkcjonować w odniesieniu do problematyki bezdomności. Temat ten, obecnie bardzo
nośny w Europie, znalazł swoje odzwierciedlenie w materiale wypracowanym przez Europejską
Federację Organizacji Narodowych Pracujących z Ludźmi Bezdomnymi FEANTSA. Zaprezentowany on
został poniżej i opisuje dziesięć wskazówek (metod), według których powinna być tworzona skuteczna
polityka społeczna, z jednej strony zapobiegająca bezdomności, z drugiej strony pozwalająca efektywnie
