3. Fəlsəfə-varlığın,insan təfəkkürünün və idrak prosesinin
tabe olduğu ən ümumi qanunauyğunluqlar haqqında
elmdir. Fəlsəfə sözünün yunan əsli "philosophia"-dır və iki
ayrı sözdür. "Philio"-sevgi mənasını verər. "Sophia" isə
müdriklik, bilik deməkdir.
4. Bfəlsəfənin başladığı tarix olaraq
milad öncəsi VI yüz illiyi deyilər.
Budda, konfutsi və fales bu əsrdə
yaşamışdır. Fales (mö.624 – 546)
özünə filosof demirdi, amma
sonradan ilk filosof sayıldı.
Qautama budda (mö. 563-483)
hələ də qərbdə təsiri davam edən,
daha çox müdrikliklə xatırlanan
bir bilgindir. Konfutsi (mö.551 –
479) isə əhəmiyyəti sonradan
aydın olan bir düşünürdür.
Üçünün eyni anda yaşadığı bu
zaman başlanğıc qəbul edilsə də,
sonradan fəlsəfə adını alan bu
müdriklik hərəkəti daha köhnələrə
uzanmaqdadır
5. Fəlsəfə, kantın dediyi kimi boş
zamanı olan yunanlar
tərəfindənmi icad edilmişdir?
Bəlkə sistematik olması
yunanlılardandır, ancaq
müdriklik, sorğulama, maraq
etmə insanın köhnə
zamanlarına qədər çatar.
Aristotelin dediyi kimi: “insan
təbii olaraq bilmək istər”
fəlsəfədə təbii bir yan
olmalıdır. Bir şey fəlsəfəyə
səbəb olmuşdur.
6. Fəlsəfə nəyə reaksiya göstərmişdir? Filosof, müdrik, alim deyilən kəslərin xüsusiyyətləri
nələrdir? Filosoflara baxdığımızda, izdihamların arxasına düşdüyü gündəlik
həvəslərdən və maddi zövqlərdən təmizlənmiş, xilas olmuş kəslər görərik. Ehtiras
yalnız sorğulamalarında vardır. Əksəriyyətin və kütlənin etdiyini, yaşamaq üçün yox
etməyi etməzlər. Şərq alimlərinin çoxu bir canlını incidərəm deyə bir yerə getməz, bəzi
paxlalı və tərəvəzlər xaric bir şey belə yeməzdilər. Qərbdə da filosofluq, xalqa
məsləhətçilik edən, dolanışığını müəllimlik və ya sadə işlərdən qarşılayan adama
bərabər gəlirdi. Tarix boyunca bənzər xüsusiyyətlər yaraşdırılmış, yaşanmışdır. Bir şey
daha yaraşdırılar – qarşı çıxmaq.
7. Fəlsəfənin cəmiyyətdə rolu onun funksiyalarında
ifadə olunur. İdraki (qnoseoloji) funksiyanı
yerinə yetirərək fəlsəfə təbiət, cəmiyyət və
təfəkkürün mahiyyətınin və
qanunauyğunluqlarının dərk edilməsinə kömək
edir. Müasir təbiətşünaslıq və ictimai elmlərlə sıx
əlaqədə fəlsəfi dünya-görüşnə yiyələnmiş insan,
dünyanın təbiı-elmi mənzərəsini mənimsəyir,
ətrafında baş verən çoxsaylı təbii və ictimai
hadisələrin mahiyyəti və səbəbləri haqqında elmi-
obyektiv nəticələrə gələ bilir, onların inkişaf
qanunauyğunluqlarını dərk edir, cəmiyyətdə
düzgün həyat proqramı tutur. Gerçəklik
haqqında əldə etdiyi müxtəlif biliyi nəzəri sistem
halında ümumiləşdirir, dünyagörüşü faktına
çevirir.
8. Fəlsəfə - bəşər tarixini nəzəri ümumiləşdirdiyindən, müasir və gələcək insan fəaliyyətini
elmi cəhətdən əsaslandırdığından ümumbəşəri məzmun daşıyır. Fəlsəfə - bəşəri dəyərlərə
istinad edir və özü də bu dəyərlərin başlıca nümunələrindən biridir. Fəlsəfə heç də təkcə
keçmişə və indiyə deyil, həm də gələcək haqqında mükəmməl ideya və prinsiplər
müəyyən etməyə - qabaqgörənliyə imkan verir. Qabaqgörənlik baxımından fəlsəfi
dünyagörüşü şəxsiyyətə sosial-siyasi hadisələrin inkişaf ehtimalını düzgün
qiymətləndirmək, inkişaf meylinin zəruri əlaqələrini tapmaq, aydın elmi mövqedən çıxış
etmək, dərin intuisiya, zəngin təfəkkür və boyük həyati təcrübə əsasında hadisələri
qabaqlamaq və gələcəyin modelini yaratmaq imkanı verir.
9. Fəlsəifənin tənqidi funksiyası da vardır. Belə ki, o bütün əvvəlki mədəni irsi, mifoloji,
dini təsəvvürləri, tarixi-fəlsəfi təlimləri tənqidi təhlil edib, yaradıcı qiymətləndirməyə,
mürəkkəb fəlsəfi problemlərin müasir həllini verməyə çalışmışdır. Bu baxımdan, istər
fəlsəfə tarixindən, istərsə də müasir elmi-tədqiqat ədəbiyyatlarında fəlsəfənin müxtəlif
tərifləri verilir. Onların hamısında, xüsusilə XIX-XX əsrlər dövründə fəlsəfəyə varlıq və
idrakın ən ümumi qanunauyğunluqları, insanın dünyaya münasibətlərinin ən ümumi
prinsipləri haqqında elm kimi tərif verilmişdir.
10. Platonun 2400 il əvvəl dediyi kimi
“filosofların iqtidarı” heç mümkün
olmamışdır. Çünki tətbiqə keçəcək bir şey
yoxdur. Zorla fəlsəfə olmaz. İnsanlar olan
yaxşılıqdan də soyuyarlar. Sokrat kimi
“doğurtma üsulu” tətbiq olunur.
Sokrat bazarda xalqa söhbət edir, fəlsəfə
edirdi. Cavabları vermək yerinə müzakirə,
insanlara ip ucları verərək özləri üçün kəşf
təmin edirdi. Beləliklə, filosof həm özünə,
insanlığa fayda təmin edirdi, həm də
ətrafdakı bütün varlıq aləminə fərqli baxış
bucaqlarından yaxınlaşa bilirdi
11. Elmlər sistemində
fəlsəfənin başlıca vəzifəsi
ondan ibarətdir ki, o, bir
çox elm sahələrinin
nailiyətlərini
ümumiləşdirərək, təbiəti,
cəmiyyəti, insanı öyrənən
elmlərin bir növ
inteqrasiya vasitəsi kimi
çıxış edir.
12. Fəlsəfə özündə 5 tədqiqat və mülahizə sahəsini birləşdirir:
Məntiq Etika
Estetik
a
Siyasətş
ünaslıq
Metofi
ka
13. MƏNTIQ NƏDIR?
• Məntiq -təfəkkürdə və tədqiqatda ideal metodlar haqqında təlimdir.
Müşahidə və intrespeksiya, deduksiya və induksiya, hipotez və
eksperiment, analiz və sintez-bütün bunlar məntiqin başa düşmək
və əldə əsas tumaq istədiyi insan fəaliyyətinin formalarıdır. Məntiq
bizim çoxumuz üçün darıxdırıcı təlimdir və təfəkkür tarixində bu
vaxta qədər baş verən böyük hadisələr insanın təfəkkür və tədqiqat
metodlarını mütamadi olaraq yaxşılaşdırmaqdadır.
14. ESTETIKA,ETIKA
VƏ
SIYASƏTŞÜNASLIQ
HAQQINDA
• Estetika -ideal forma və yaxud gözəllik haqqında təlimdir;
bu-sənətin fəlsəfəsidir.
Etika -ideal davranış haqqında təlimdir; Sokrat deyirdi ki, ən
yüksək bilik, xeyir və şər, həyatın hikməti haqqında bilikdir.
Siyasətşünaslıq -cəmiyyətin ideal bir qaydada
təşkilatlanması haqqında təlimdir. (bu, bəzilərinin düşündüyü
kimi işğal etmə və hakimiyyəti qoruyub saxlama sənəti və
elmi deyildir); monarxiya, aristokratiya, domekratiya,
sosializm, anarxizm, feminizm-bütün bunlar siyasi
fəlsəfənin, necə deyərlər, personajlarıdır.
15. METOFIZIKA NƏDIR?
• Metafizika -hər bir şeyin “son reallığ”-ı haqqında təlimdir. Bu, fəlsəfənin
digər formalarından fərqli olaraq heç də real olanın ideal işığında
nizama salınmasından ibarət olmadığı üçün bir sıra çətinliklərə gətirib
çıxarır. Metafizika, materiyanın real və son təbiətinin tədqiqi olmaqla
antologiyadır; ruhun və son təbiətinin tətbiqi olmaqla isə fəlsəfi
psixologiyadır; qavrayış və idrak prosesləri zamanı materiyanın və
ruhun qarşılıqlı münasibətlərinin real və son təbiətini öyrənərkən isə
epistemologiyadır (yunanca, mənası: idrak nəzəriyyəsi).
16. Antik fəlsəfə» anlayışı altında
qədim yunanıstanda və qədim
romada yaranan fəlsəfə nəzərdə
tutulur. Yunan fəlsəfəsi yunan
mifologiyasının təsiri altında
formalaşmışdır. Yunan
mifologiyası isə, öz növbəsində,
homerin «iliada» və «odisseya»,
hesiodun (e.Ə. VIII– VII əsrlər)
epik əsərlərində öz əksini
tapmışdır.
17. Əgər yunan– roma fəlsəfəsini inkişaf
mərhələlərinə bölsək, aşağıdakı mənzərə alına
bilər.
Milet
məktəbi
Pifaqor
məktəbi
Ellinizim
18. MILET MƏKTƏBI HAQQINDA
• Həmin məktəbin fəlsəfi təsəvvürləri çox şeydə Homer və
Hesiodun qədim görüşlərinə əsaslanırdı. Bununla yanaşı,
Milet məktəbi ilk elmi (mifoloji yox) təfəkkür cəhdi hesab
olunur. Qədim Yunanıstanda fəlsəfi inkişafın bu
mərhələsinə Heraklit, Eleya məktəbi (b.er.əv. VI– V əsrlər) də
daxil edilir.
19. PIFAQOR MƏKTƏBI HAQQINDA
• İkncisi, yunan fəlsəfəsinin bu
mərhələsi böyük filosofların, o
cümlədən görkəmli mütəfəkkirlər
Sokrat, Platon, Aristotel, atomistlər
məktəbi (Levkipp,
Demokrit), Pifaqor
məktəbi, sofistlər (Protaqor,
Gorgiy) və s. adlarla bağlıdır.
20. ELLINIZIM MƏKTƏBI HAQQINDA.
• Üçüncüsü, ellinizm mərhələsi adlanır. Bu dövr
yunan quldarlıq cəmiyyətinin tənəzzülü ilə
əlaqədardır. Nəticədə Yunanıstan parçalanır, bir
sıra əyalətlər müstəqillik əldə edir. Lakin bu da
çox uzun sürmür. Yunanıstan və
əyalətləri Makedoniyalı İskəndərin
imperiyasının tərkibinə daxil edilir. İşğalçı
İskəndərin ölümündən sonra isə cəmiyyətin
bütün sahələrində böhran güclənməyə başladı.
21. • yer. əvvəl IV– III əsrlərdə fəlsəfədə üç böyük cərəyan yaranıb inkişaf etmişdir.
Bunlar: skeptisizm, epikurçuluq və stoisizm idi.
III– II əsrlərdə Qədim Romanın ictimai və mənəvi inkişafında müəyyən dəyişikliklər
baş vermişdir. Roma cəmiyyətində yunan mədəniyyəti və fəlsəfəsinə meyllər
güclənmişdir. Həmin dövrdə Romada çoxlu yunan alimi, filosofu fəaliyyət göstərir,
öz spesifikliyi ilə stoisizm və epikurçuluq inkişaf etməyə başlayır. Lukretsi Karın
materializmi inkişaf edir. Bununla yanaşı, Romanın işğal etdiyi qədim dövlətlər və
xalqların istismarı nəticəsində burada çox saylı adamların parazitləşməsi elementləri
yaranır. cəmiyyətdə olan bu böhran, demək olar ki, bütün təbəqələri əhatə edirdi və
bu da, öz növbəsində, şəxsi mövcudluğun katastrofuna gətirib çıxarırdı. Nəticədə
dinə və mistikaya meyl güclənirdi. Zamanın tələblərinə cavab verən fəlsəfə dinə
çevrilir, xristianlıq həmin prosesdə körpü rolunu oynayır.
23. DIQQƏTINIZƏ GÖRƏ TƏŞƏKKÜR
EDIRIK
•Dünyanı dərk etmək üçün elm,
dünyanı duymaq üçün poeziya
var. Fəlsəfə isə duyğulu idrak və
poetik səviyyəyə qalxmış
elmdir. (Əbu Turxan)
