SlideShare a Scribd company logo
¶z `ª I gvSvwi G›UvicÖvBR (GmGgB) 
FY bxwZgvjv I Kg©m~wP 
evsjv‡`k e¨vsK 
cÖavb Kvh©vjq 
GmGgB GÛ †¯úkvj †cÖvMÖvgm& wefvM, 
wØZxq msjMoex feb, 25 Zjv 
evsjv‡`k e¨vsK, cÖavb Kvh©vjq, XvKv | 
†dvb t 7165322 
W. †gvt †Mvjvg gy¯—vdv, gnve¨e¯’vcK, gy`ªY I cÖKvkbv wefvM 
evsjv‡`k e¨vsK, cÖavb Kvh©vjq, XvKv KZ…©K cÖKvwkZ 
†dvb t 7110211, 7120951 
B-†gBj t golam.mustafa@bb.org.bd 
I‡qemvBU : www.bangladeshbank.org.bd 
www.bangladesh-bank.org 
†mªvZ G¨vWfvU©vBwRs, XvKv †_‡K gyw`ªZ 
wWwcwc-03-2010-2000
¶z`ª I gvSvwi G›UvicÖvBR (GmGgB) 
FY bxwZgvjv I Kg©m~wP 
GmGgB GÛ †¯úkvj †cÖvMÖvgm& wefvM 
evsjv‡`k e¨vsK 
cÖavb Kvh©vjq, XvKv
m~wPcÎ 
μwgK bs welqe¯‘ c„ôv b¤^i 
1 f~wgKv 5 
2 GmGgB Lv‡Zi Dboeq‡b evsjv‡`k e¨vsK KZ„©K M„nxZ c`‡¶cmg~n 5 
3 GmGgB Gi msÁv 7 
3.1 ¯§j G›UvicÖvBR Gi msÁv 7 
3.2 wgwWqvg G›UvicÖvBR Gi msÁv 7 
4 GmGgB F‡Yi j¶¨gvÎv 7 
5 Gwiqv G‡cÖvP c×wZi e¨envi 8 
6 K¬v÷vi †W‡fjc‡g›U cwjwm 8 
7 GmGgB Lv‡Z A_©vqb 9 
8 ¶z`ª D‡`¨v³v‡`i AMÖvwaKvi 9 
9 wkí (g¨vbyd¨vKPvwis) I mvwf©m Lv‡Z cybtA_©vq‡b AMÖvwaKvi 9 
10 bvix D‡`¨v³v‡`i R‡b¨ we‡kl Kg©m~wP 9 
10.1 cÖK„Z bvix D‡`¨v³v wPwýZKiY 10 
11 RvgvbZ 10 
12 Av‡e`bcÎ MÖnY I we‡ePbv 11 
13 †MÖm wcwiqW 11 
14 FYMÖnxZvi †hvM¨Zv 11 
15 GmGgB F‡Yi my` 11 
16 FY weZi‡Yi †¶‡Î AvDU‡mvwm©s Gi e¨envi 12 
17 cÖwk¶Y Kg©m~wP 12 
18 GmGgB FY Kvh©μg gwbUwis 12 
19 GmGgB FY weZiYKv‡j MÖvn‡Ki †gvevBj b¤^i kvLv ch©v‡q msi¶Y 16 
20 Z‡_¨i mnRjf¨Zv 16 
21 cÖ‡Yv`bv 16 
22 GmGgB mvwf©m †m›Uvi 17 
23 GmGgB Gi D‡j-L‡hvM¨ LvZmg~n 17 
24 KwZcq aviYvi (terms) msw¶ß e¨vL¨v 17 
ms‡hvRbxmg~n 19
ms‡hvRbxmg~n 
ms‡hvRbx wk‡ivbvg c„ôv b¤^i 
K GmGgB Lv‡Z FY weZi‡Yi j¶¨gvÎv 20 
L nvjKv cÖ‡KŠkj wkí K¬v÷vi 21 
M Dc‡RjvwfwËK GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 22 
N GmGgB FY msμvš— Z_¨ weeiYx QK (cybtA_©vqb e¨ZxZ) 49 
O GmGgB FY msμvš— Z_¨ weeiYx QK (cybtA_©vqb FY) 50 
P GmGgB mvwf©m †m›Uvi msμvš— Z_¨vw` 51 
Q GmGgB Gi D‡j-L‡hvM¨ LvZmg~n 63
5 
1. f~wgKv t 
evsjv‡`‡ki g‡Zv Dboeqbkxj †`‡ki mvwe©K A_©‰bwZK Dboeq‡b ¶z`ª I gvSvwi 
G›UvicÖvBR¸‡jvi D‡j-L‡hvM¨ f~wgKv Ab¯^xKvh©| G LvZwU kÖgNb (labor intensive) Ges 
Drcv`b mgqKvj (gestation period) ¯^í nIqvq RvZxq Avq e„w× I Kg©ms¯’vb m„wó‡Z `ª“Z 
Ae`vb ivL‡Z m¶g| mnmªvã Dboeqb j¶¨mg~n (MDGs) we‡kl K‡i Pig `vwi`ª¨ I ¶zav wbg~©j 
Kiv Ges bvix cyi“‡li mgZv I bvixi ¶gZvq‡b G LvZ e¨vcK f~wgKv ivL‡Z m¶g| Gwkqvi 
‡ekwKQz mg„×kvjx †`‡ki A_©‰bwZK Dboeq‡b GmGgB LvZ ¸i“Z¡c~Y© f~wgKv cvjb Ki‡Q, 
GQvov Avgv‡`i cÖwZ‡ekx †`k¸‡jvI GmGgB Gi Ici e¨vcK ¸i“Z¡v‡ivc Ki‡Q| Zv‡`i 
`„wó‡Z GmGgB n‡”Q ‘employment generating machine’ Ges †m Kvi‡YB A_©‰bwZK cÖe„w× 
AR©b, Avq ‰elg¨ Kwg‡q Avbv, `vwi`ª¨ we‡gvPb cÖf„wZ j¶¨ AR©‡bi nvwZqvi wn‡m‡e Zviv ¶z`ª 
I gvSvwi wk‡íi Dboeqb‡K †e‡Q wb‡q‡Q| eZ©gvb miKviI GmGgB Lv‡Zi Dboeqb‡K wkívq‡bi 
PvwjKv kw³ wn‡m‡e MÖnY K‡i G LvZ‡K AMÖvwaKvi LvZ wn‡m‡e wPwýZ K‡i‡Q| 
2. GmGgB Lv‡Zi Dboeq‡b evsjv‡`k e¨vsK KZ„©K M„nxZ c`‡¶cmg~n t 
evsjv‡`k e¨vsK ¶z`ª I gvSvwi G›UvicÖvBR¸‡jvi weKvk I m¤úªmvi‡Yi j‡¶¨ 
B‡Zvg‡a¨ †ek wKQy ¯‹xg I Kg©m~wP MÖnY K‡i‡Q| GmGgB Lv‡Zi Dboeq‡bi j‡¶¨ evsjv‡`k 
e¨vsK, AvBwWG I GwWwe Znwej n‡Z myj‡f A_©vr cybtA_©vqb ¯‹x‡g A_©vqb Kiv n‡”Q| 
GQvov, mnR k‡Z© AwaK cÖvwZôvwbK Avw_©K myweav wbwðZ Ki‡Z evsjv‡`k e¨vsK KZ©„K 
GmGgB Lv‡Zi Rb¨ e¨vsK¸‡jv‡Z ‘dedicated deskÕ Pvjy, GmGgB mvwf©m †m›Uvi †Lvjv, bvix 
D‡`¨v³v‡`i R‡b¨ we‡kl myweav cÖeZ©bmn eûgyLx c`‡¶c MÖnY Kiv n‡q‡Q| wKš‘, ev¯—eZv 
n‡”Q G Lv‡Z Kvw•¶Z Dboeqb nqwb| 
ˆewk¦K g›`vi †cÖ¶vc‡U cwiewZ©Z cwiw¯’wZ‡Z cÖe„w× cÖwμqvq †`‡ki Rb‡Mvôxi me 
†kÖYxi Aš—f©yw³ (inclusiveness) we¯—„Z Kivi cÖ‡qvR‡b G hveZ evRvi e¨e¯’vi AcÖZyj bRi 
cvIqv LvZ¸‡jv, we‡kl K‡i K„wl Ges ¶z`ª I gvSvwi D‡`¨v‡Mi †¶‡Î AwaK FY m¤úªmvi‡Yi 
cÖ‡qvRb Abyf~Z n‡”Q| m½ZKvi‡Y, GmGgB Lv‡Zi AwaKZi Dboeq‡bi j‡¶¨ B‡Zvg‡a¨ 
evsjv‡`k e¨vs‡Ki cÖavb Kvh©vj‡q ÔGmGgB I †¯úkvj †cÖvMÖvgm& wefvMÕ bv‡g GKwU bZyb 
wefvM †Lvjv n‡q‡Q, hv m¤ú~Y©fv‡e GmGgB Lv‡Zi Dboeq‡b bxwZ wba©viY, gwbUwis I Znwej 
mieivn Ki‡e Ges D‡`¨v³v MVb I Dboeqb Kg©m~wP‡Z mnvqZvKvixi f~wgKv cvjb Ki‡e |
G wefvM KZ„©K e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvbmg~‡ni Abymi‡Yi R‡b¨ M„nxZ/M„nxZe¨ Kg©m~wP wbæiƒc t 
 GmGgB LvZ‡K A_©‰bwZK Dboeq‡bi Ab¨Zg G‡RÛv we‡ePbvq 2010 mvj †_‡K cÖgev‡ii 
g‡Zv e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvbmg~n KZ©„K GmGgB FY weZi‡Yi wb‡`©wkZ j¶¨gvÎv 
(indicative target) wba©viY Kiv n‡q‡Q| wba©vwiZ G j¶¨gvÎv Abyhvqx ¶z`ª, gvSvwi I 
gwnjv D‡`¨v³vwfwËK GmGgB FY weZiY Ki‡Z n‡e| 
 e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb¸‡jv G †¶‡Î Gwiqv G‡cÖvP wfwˇZ Zv‡`i wb‡`©wkZ j¶¨gvÎv‡K 
kvLvIqvix, †RjvIqvix Ges LvZIqvix wefvRbc~e©K Zv c„_K c„_Kfv‡e AR©‡bi cÖ‡Póv 
MÖnY Ki‡e| 
 ¶z`ª I gvSvwi D‡`¨v³v‡`i myweav‡_© cÖwZwU e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvb G Lv‡Z A_©vq‡b Avjv`v 
e¨emvwqK †KŠkj (business strategy) †bqvmn FY gÄywi cÖwμqv `ª“Z I mnRxKiYv‡_© 
`wjjvw` m¤úv`‡b h_vm¤¢e ¯^í AvbyôvwbKZv AbymiY Ki‡e| 
 gvSvwi G›UvicÖvB‡Ri †P‡q ¶z`ª D‡`¨v³v‡`i R‡b¨ FY weZi‡Y AMÖvwaKvi w`‡Z n‡e| 
 ¶z`ª D‡`¨v³v Lv‡Z F‡Yi mxgv $ 50,000/- n‡Z $ 50,00,000/- wba©vwiZ _vK‡e| 
 †`‡ki wkí Dboeq‡b bvix D‡`¨v³v‡`i AskMÖnY e„w× Ges AwaK msL¨K bvix D‡`¨v³v‡`i 
e¨emvwqK Kg©KvÊ cwiPvjbvi R‡b¨ FY cÖvwß wbwðZ Ki‡Z bvix D‡`¨v³v‡`i GmGgB FY 
weZi‡Y AMÖvwaKvi w`‡Z n‡e| 
 ¶z`ª I gvSvwi gwnjv wkí D‡`¨v³v‡`i mKj ai‡bi FY Av‡e`bcÎmg~n e¨vsK/Avw_©K 
cÖwZôvb m‡e©v”P AMÖvwaKvi wfwˇZ MÖnY I wb®úwË Ki‡e Ges Av‡e`b cÖvwßi ZvwiL n‡Z 
GKwU †hŠw³K mg‡qi g‡a¨ A_©vqbKvix cÖwZôvb KZ©„K Zv wb®úwË Ki‡Z n‡e| 
 cÖwZwU e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb Avewk¨Kfv‡e ¯^Zš¿ ‘Women Entrepreneur’s dedicated 
desk’ ¯’vcb I Zv‡Z cÖ‡qvRbxq Dchy³ Rbej wb‡qvM K‡i Zv‡`i‡K GmGgB Lv‡Z 
A_©vq‡b mnvqK I cÖ‡qvRbxq cÖwk¶‡Yi e¨e¯’v MÖnY Ges D³ ‘dedicated desk’ Gi cÖavb 
wn‡m‡e m¤¢e n‡j Ôbvix Kg©KZ©vÕ wb‡qvM Ki‡e| GB Kg©m~wP Rvwii `yB gv‡mi g‡a¨ 
kvLvIqvix ‘Women Entrepreneur’s dedicated desk’ Gi ZvwjKv G wefv‡M †cÖiY Ki‡Z 
n‡e| 
 evsjv‡`k e¨vs‡Ki cybtA_©vqb ¯‹x‡gi AvIZvq e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb¸‡jv gwnjv 
D‡`¨v³v‡`i e¨w³MZ M¨vivw›U‡K RvgvbZ wn‡m‡e we‡ePbv K‡i 25.00 (cuwPk) j¶ UvKv 
ch©š— cÖ`Ë FY myweav mnvqK RvgvbZ e¨wZ‡i‡K cÖ`vb Ki‡Z cvi‡e| G †¶‡Î MÖ“c 
RvgvbZ ev mvgvwRK RvgvbZ MÖn‡Yi welqwU e¨vsK we‡ePbv Ki‡e| 
 GmGgB Lv‡Z FY weZi‡Yi j¶¨gvÎv AR©‡bi mdjZv‡K mswk-ó e¨vs‡Ki bZyb kvLv †Lvjvi 
†¶‡Î Ab¨Zg BwZevPK gvcKvwV wn‡m‡e we‡ePbv Kiv n‡e| D‡j-L¨, GmGgB I K„wli 
b¨vq A_©bxwZi AMÖvwaKvi Lv‡Zi A_©vq‡b e¨vsK¸‡jv‡K AwaKZi m¤ú„³ Kivi j‡¶¨ 
2010 mvj †_‡K ÔGmGgB mvwf©m †m›UviÕ Gi cwie‡Z© ÔGmGgB/K„wl kvLvÕ bv‡g 
e¨vsK¸‡jv‡K jvB‡mÝ Bmy¨ Kiv n‡e| 
6
GmGgB F‡Yi Ici e¨vsKmg~n wb‡RivB mswk-ó LvZ/DcLv‡Z F‡Yi my‡`i nvi wba©viY 
Ki‡e| Z‡e, ¶z`ª I gvSvwi D‡`¨v³v ch©v‡q cÖ‡hvR¨ GmGgB F‡Yi Dc-LvZIqvix my‡`i 
nvi mswk-ó e¨vsK¸‡jv AbwZwej‡¤^ evsjv‡`k e¨vsK‡K AewnZ Ki‡e| e¨vsK †i‡U M„nxZ 
cybtA_©vqbK„Z Znwej MÖvnK ch©v‡q (bvix D‡`¨v³vi †¶‡Î) e¨vsK †iU + 5% my` nv‡i 
weZiY wbwðZ Ki‡Z n‡e| 
 D‡`¨v³v‡`i cÖwk¶‡Yi e¨e¯’v Ki‡Z n‡e| 
LvZ f~wg I BgviZ e¨ZxZ ¯’vqx m¤ú‡`i 
K) †mev LvZ 50,000-50,00,000 25 Rb 
L) e¨emv LvZ 50,000-50,00,000 25 Rb 
M) wkí LvZ 50,000-1,50,00,000 50 Rb 
LvZ f~wg I BgviZ e¨ZxZ ¯’vqx m¤ú‡`i 
K) †mev LvZ 50,00,000-10,00,00,000 50 Rb 
L) e¨emv LvZ 50,00,000-10,00,00,000 50 Rb 
M) wkí LvZ 1,50,00,000-20,00,00,000 150 Rb 
7 
3. GmGgB Gi msÁv t 
¶z`ª I gvSvwi D‡`¨v‡Mi eZ©gvb cÖPwjZ msÁvwU †eUvi weR‡bm †dvivg KZ©„K mycvwikK…Z Ges 
miKv‡ii wkí gš¿Yvjq I evsjv‡`k e¨vsK Zv Awfboe msÁv wn‡m‡e Pvjy K‡i‡Q| wb‡æ ¶z`ª I gvSvwi 
D‡`¨v‡Mi msÁvi wbqvgK¸‡jv †`qv nÕj t 
3.1. ¯§j G›UvicÖvB‡Ri msÁv t 
¯§j G›UvicÖvBR ej‡Z Ggb cÖwZôvb‡K eySv‡e hv †Kvb cvewjK wjwg‡UW †Kv¤úvbx bq 
Ges wb‡æv³ wbqvgK¸‡jv c~iY K‡i t 
μwgK 
bs 
cwigvY 
3.2. wgwWqvg G›UvicÖvB‡Ri msÁv t 
Kg©iZ †jvKej (Ab~aŸ©) 
gvSvwi G›UvicÖvBR ej‡Z Ggb cÖwZôvb‡K eySv‡e hv †Kvb cvewjK wjwg‡UW †Kv¤úvbx 
bq Ges wb‡æv³ wbqvgK¸‡jv c~iY K‡i t 
μwgK 
bs 
4. GmGgB F‡Yi j¶¨gvÎv t 
cwigvY 
Kg©iZ †jvKej (Ab~aŸ©) 
GmGgB LvZ‡K A_©‰bwZK Dboeq‡bi Ab¨Zg G‡RÛv we‡ePbvq 2010 mvj †_‡K cÖgev‡ii 
g‡Zv e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvbmg~n KZ©„K me©‡gvU 23,995 (†ZBk nvRvi bqkZ cuPvbeŸB) †KvwU 
UvKvi GmGgB FY weZi‡Yi j¶¨gvÎv wba©viY Kiv n‡q‡Q| wba©vwiZ G j¶¨gvÎv Abyhvqx ¶y`ª, gvSvwi 
I gwnjv D‡`¨v³vwfwËK GmGgB FY weZiY Ki‡Z n‡e| fwel¨‡Z e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvbmg~n‡K 
Zv‡`i ¶z`ª I gvSvwi D‡`¨v³vwfwËK LvZIqvix Ges AÂj Ges kvLvIqvix j¶¨gvÎv cÖYqbc~e©K G 
wefv‡M Ges evsjv‡`k e¨vs‡Ki mswk-ó kvLv Awd‡m †cÖiY Ki‡Z n‡e|
e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvbmg~n KZ©„K wba©vwiZ GmGgB F‡Yi j¶¨gvÎvi we¯—vwiZ weeiY ms‡hvRbx ÔKÕ 
†Z mwboe‡ek Kiv n‡jv | 
8 
5. Gwiqv G‡cÖvP c×wZi e¨envi t 
K„wl F‡Yi g‡Zv GmGgB Lv‡Zi R‡b¨I area approach c×wZ e¨envi Kiv n‡e| AÂjwfwËK 
wkí Drcv`b, wk‡íi aib A_©vr †h GjvKv †h wk‡íi R‡b¨ weL¨vZ ev †fŠ‡MvwjK Kvi‡Y †h GjvKvq †h 
wkí M‡o D‡V‡Q, †m GjvKvi e¨vsK kvLv¸‡jv H wkí¸‡jv‡K ¸i“Z¡ w`‡q Area approach c×wZ‡Z 
GmGgB FY weZiY Ki‡e| GmGgB Lv‡Z A_©vq‡bi R‡b¨ cluster-based approach e¨vsK¸‡jvi ¯^-¯^ 
Lv‡Z SuywK we‡k-lY Ges wbweo gwbUwis Gi †¶‡Î mnvqK n‡e| G j‡¶¨, AvBGdwm-GmBwWGd KZ©„K 
wPwýZ nvjKv cÖ‡KŠkj Gi cluster (ms‡hvRbx ÔLÕ) Ges evsjv‡`k e¨vs‡Ki kvLv Awdm¸‡jv KZ„©K 
(¯’vbxq e¨vsKvi‡`i mv‡_ Av‡jvPbvc~e©K) cÖYxZ Dc‡RjvIqvix GmGgB Gi m¤¢vebvgq LvZ¸‡jvi 
ZvwjKv GZ`m‡½ mshy³ Kiv n‡jv (ms‡hvRbx ÔMÕ)| 
6. K¬v÷vi †W‡fjc‡g›U cwjwm t 
GmGgB Lv‡Zi weKv‡k e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvb¸‡jv cluster development policy MÖnY K‡i 
evsjv‡`k e¨vsK‡K AewnZ Ki‡e| G ai‡bi cwjwm MÖn‡Yi †¶‡Î Ab¨ e¨vsK¸‡jvi mn‡hvwMZv A_ev 
Ab¨ e¨vsK Ges Avw_©K cÖwZôvb¸‡jvi mn‡hvwMZv A_ev Ab¨ e¨vsK, Avw_©K cÖwZôvb Ges 
GbwRI¸‡jvi mnvqZv †bqv †h‡Z cv‡i| cluster development policy MÖn‡Yi D‡Ïk¨ n‡jv we`¨gvb 
cluster ¸‡jv‡K kw³kvjxKiY, we‡kl we‡kl †¶‡Î bZyb bZyb cluster Dboeqb, cÖhyw³MZ DboewZ I 
cÖmv‡ii gva¨‡g †UKmB I cÖwZ‡hvwMZvg~jK myweavi Dboeqb, D‡`¨v³v‡`i `¶Zvi Dboeqb, FY SuywK 
n«vmKiY, Ges mvgwMÖKfv‡e †cÖvWv± †W‡fjc‡g›U n‡Z ïi“ K‡i †cÖvWv± gv‡K©wUs ev wecY‡b mnvqZv 
Kiv| 
cluster development †KŠkj wbæiƒc n‡Z cv‡i t 
- cluster wPwýZKiY; 
- cluster development KwgwU MVb; 
- base-line survey I diagnostic study cwiPvjbv; 
- Kg©cš’v wba©viY; 
- Kg©cš’v ev¯—evqb; 
- ch©v‡jvPbv I cwiex¶Y (review and monitoring)|
9 
7. GmGgB Lv‡Z A_©vqb t 
GmGgB Lv‡Zi Dboeq‡bi Rb¨ A_©vq‡bi my‡hvM (access to finance) LyeB ¸i“Z¡c~Y©| A‡bK 
mgq D‡`¨v³viv D”P my` nv‡ii mgm¨v Zy‡j a‡ib| wbtm‡›`‡n GwU ¸i“Z¡c~Y© mgm¨v| Z‡e my‡`i nv‡ii 
†P‡q A_©vq‡bi cÖvc¨Zv Ges cwigvY AwaKZi ¸i“Z¡c~Y©| †m Kvi‡YB GmGgB Lv‡Zi FY‡K Av‡iv 
mnRjf¨ Kivi cÖ‡Póvq evsjv‡`k e¨vsK A½xKvive×| 
GmGgB Lv‡Zi Dboeq‡bi j‡¶¨ evsjv‡`k e¨vsK, AvBwWG I GwWwe Znwej n‡Z myj‡f A_©vr 
cybtA_©vqb ¯‹x‡g A_©vqb Kiv n‡”Q| D³ wZbwU N~Y©vqgvb (revolving fund) Znwej †_‡K 
31.12.2009 ZvwiL ch©š— me©‡gvU 918 †KvwU UvKvi wecix‡Z wW‡m¤^i 2009 ch©š— 14,122wU 
D‡`¨v³v cÖwZôvb‡K 1432.00 †KvwU UvKv cybtA_©vqb myweav cÖ`vb Kiv n‡q‡Q| GQvov, bZyb K‡i 
GwWwe †_‡K cÖvße¨ A‡_©i m‡½ Av‡iv A_© †hvM K‡i evsjv‡`k e¨vsK KZ„©K 660 †KvwU UvKvi GKwU 
ewa©Z cybtA_©vqb Kg©m~wP Lye wkMwMiB Pvjy Kiv n‡e| 
8. ¶z`ª D‡`¨v³v‡`i AMÖvwaKvi t 
†`‡k GmGgB D‡`¨vM/D‡`¨v³vi g‡a¨ ¶z`ª D‡`¨v‡MiB Kg©ms¯’vb m„wó/†eKviZ¡ jvNe I 
A_©‰bwZK cÖe„w× AR©‡bi m¤¢vebv †ewk| G †cÖw¶‡Z e¨vsK¸‡jv KZ©„K GmGgB Lv‡Z weZi‡Yi j‡¶¨ 
w¯’ixK…Z j¶¨gvÎvi Ab~¨b 40% ¶z`ª D‡`¨v³v‡`i Rb¨ wba©viY Ki‡Z n‡e Ges Aewkó A_© gvSvwi 
D‡`¨v³v‡`i Rb¨ e¨envi Ki‡Z n‡e| 
9. wkí (g¨vbyd¨vKPvwis) I mvwf©m Lv‡Z cybtA_©vq‡b AMÖvwaKvi t 
evsjv‡`k e¨vs‡Ki cybtA_©vqb Kg©m~wPi AvIZvq e¨emv Lv‡Zi †P‡q wkí I mvwf©m Lv‡Z 
AMÖvwaKvi cÖ`vb Kiv n‡”Q| wkí I mvwf©m Lv‡Z cybtA_©vqb `vwei 100% cybtA_©vqb Kiv n‡q 
_v‡K| Kg©ms¯’vb I Drcv`b e„wׇZ mnvqK cwi‡ek m„wói j‡¶¨ G bxwZgvjv Ae¨vnZ _vK‡e| 
10. bvix D‡`¨v³v‡`i R‡b¨ we‡kl Kg©m~wP t 
evsjv‡`‡ki †gvU RbmsL¨vi cÖvq 50 kZvskB bvix| RbmsL¨vi G KvVv‡gvi Kvi‡Y †UKmB 
A_©‰bwZK cÖe„w×i R‡b¨ A_©bxwZi g~j †mªv‡Z bvix‡`i AskMÖnY GKvš—fv‡eB Acwinvh©| †`‡ki `vwi`ª¨ 
n«vmKi‡Yi j¶¨gvÎv AR©‡bi mv‡_I welqwU A½vw½fv‡e RwoZ| wKš‘ cÖvwZôvwbK A_©‰bwZK Lv‡Z 
bvix‡`i AskMÖn‡Yi gvÎv GLbI AcÖZyj Ges bvix D‡`¨v³v‡`i nvi cyi“l‡`i Zyjbvq GLbI A‡bK 
Kg| A_©bxwZi g~j‡mªv‡Z bvix‡`i AskMÖn‡Y †ek wKQy evav weivRgvb i‡q‡Q| A_P, Avgv‡`i bvix 
mgv‡Ri wbôv, Awfwb‡ek, D™¢veb kw³ I kªg wbcyYZv Avgv‡`i‡K wew¯§Z K‡i| we‡kl K‡i gvB‡μv 
†μwWU Kvh©μg I †cvkvK wk‡í bvix‡`i Ae¨vnZ AskMÖnY wkívq‡b cÖf~Z f~wgKv ivL‡Q| GKBfv‡e 
evsjv‡`‡ki A_©bxwZi weKv‡k bvix D‡`¨v³v‡`i‡K GmGgB Lv‡Z AwaKZi AskMÖnY Acwinvh©|
¶z`ª I gvSvwi D‡`¨v‡M (GmGgB) bvix D‡`¨v³v‡`i R‡b¨ mnRk‡Z© AwaK cÖvwZôvwbK I 
Avw_©K myweav wbwðZ Ki‡Z evsjv‡`k e¨vsK B‡Zvg‡a¨ †ekwKQy c`‡¶c I e¨vsK/Avw_©K 
cÖwZôvbmg~‡ni R‡b¨ AbymiYxq bxwZgvjv Rvwi K‡i‡Q| †hgb t 
K) †`‡ki wkí Dboeqb‡K mylg I msMwVZ Kivi j‡¶¨ GmGgB Lv‡Z gwnjv D‡`¨v³v‡`i 
R‡b¨ mnR k‡Z© AwaKZi cÖvwZôvwbK FY myweav wbwðZ Ki‡Z evsjv‡`k e¨vsK KZ„©K 
cybtA_©vqb ¯‹x‡gi mgy`q A‡_©i b~¨bZg 15% eivÏ ivLv n‡q‡Q| 
L) G FY cÖvwßi †¶‡Î bvix D‡`¨v³v‡`i R‡b¨ e¨vsK †iU (eZ©gv‡b 5%) + 5% A_©vr 
10 
10% my` nvi cÖ‡hvR¨ n‡e| 
M) ¶y`ª I gvSvwi gwnjv D‡`¨v³v‡`i mKj ai‡bi FY Av‡e`bcÎ e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvb 
m‡e©v”P AMÖvwaKvi wfwˇZ MÖnY I wb®úwË Ki‡e| 
N) A_©vqbKvix e¨vsK I Avw©©K cÖwZôvb¸‡jv bvix D‡`¨v³v‡`i myweavw`i wel‡q mKj cÖKvi 
cÖPvi gva¨‡g cÖPv‡ii cÖ‡qvRbxq e¨e¯’v MÖnY Ki‡e| 
O) cybtA_©vqb Znwe‡ji wecix‡Z FYMÖnxZv bvix n‡j ev FYMÖnxZv cÖwZôv‡bi gvwjKvbv 
msL¨vMwiô Ask bvix D‡`¨v³vi n‡j e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb¸‡jv ïaygvÎ e¨w³MZ 
Rvgvb‡Zi wecix‡Z m‡e©v”P 25.00 (cuwPk) j¶ UvKv ch©š— FY myweav cÖ`vb Ki‡Z 
cvi‡e| 
P) A_©vqbKvix e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvbmg~n Zv‡`i wbe©vwPZ kvLvmg~‡n bvix D‡`¨v³v‡`i Rb¨ 
we‡kl civgk© I †mev †K›`ª ¯’vcb Ki‡e Ges bvix D‡`¨v³v‡`i mv‡_ †mev-evÜe AvPiY 
wbwðZ Ki‡e| 
10.1. cÖK„Z bvix D‡`¨v³v wPwýZKiY t 
cÖK„Z bvix D‡`¨v³v wPwýZ Kivi R‡b¨ evsjv‡`k ¶z`ª I KywUi wkí K‡c©v‡ikb 
(wewmK), GmGgB dvD‡Ûkb, Ab¨vb¨ †ckvRxex msMVb †hgb, n¨vÛjyg/n¨vwÛμ¨vdUm 
G‡mvwm‡qkb/gwnjv mwgwZ, wewfboe bvix D‡`¨v³v msMVb †hgb, evsjv‡`k DBg¨vb †P¤^vi 
Ae Kgvm© GÛ BÛvw÷«R (BWCCI)/PÆMÖvg DBg¨vb †P¤^vi Ae Kgvm© GÛ 
BÛvw÷ªR/DBg¨vb G›Uvi‡cÖbvm© G‡mvwm‡qkb Ae evsjv‡`k (WEAB)/evsjv‡`k 
†nvgIqvK©vm© DBg¨vb G‡mvwm‡qkb (BHWA)/b¨vkbvj G‡mvwm‡qkb Ae ¯§j GÛ K‡UR 
BÛvw÷«R Ae evsjv‡`k (NASCIB) BZ¨vw` cÖwZôv‡bi mn‡hvwMZv MÖnY Kiv †h‡Z cv‡i| 
11. RvgvbZ (collateral) t 
GmGgB F‡Yi cÖmv‡i ¶z`ª D‡`¨v³v‡`i Rvgvb‡Zi Afve‡K Ab¨Zg evav wn‡m‡e MY¨ Kiv nq| 
K„wl F‡Yi †¶‡Î eM©vPvlx‡`i‡K RvgvbZwenxb FY cÖ`vb ïi“ n‡q‡Q| GmGgB Gi †¶‡Î we‡klZ 
¶z`ª I bvix D‡`¨v³v‡`i †¶‡Î RvgvbZwenxb (collateral free) FY cÖ`v‡bi †¶‡Î e¨w³MZ 
M¨vivw›U‡K RvgvbZ wn‡m‡e we‡ePbv K‡i 25.00 (cuwPk) j¶ UvKv ch©š— cÖ‡`q FY myweav mnvqK
RvgvbZ e¨wZ‡i‡K cÖ`v‡bi wel‡q e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvbmg~n we‡ePbv Ki‡Z cvi‡e| cÖ‡qvRb‡ev‡a 
mswk-ó Drcvw`Z cY¨ I hš¿vsk `vqeÜK (Products  Machinery Hypothecation) Gi wecix‡Z 
FY cÖ`vb Kiv hv‡e| Z‡e, 25.00 (cuwPk) j¶ UvKvi †ewk FY cÖ`v‡bi †¶‡Î RvgvbZ MÖn‡Yi 
welqwU e¨vsK/A_©vqbKvix cÖwZôvbmg~n wb‡RivB e¨vsK-MÖvnK m¤ú‡K©i wfwˇZ wba©viY Ki‡e| 
MÖvnK/D‡`¨v³v evQvB Gi †¶‡Î e¨vsK Aek¨B Zvi wbR¯^ due diligence c×wZi cÖ‡qvM Ki‡e| G 
†¶‡Î †K›`ªxq e¨vs‡Ki MvBWjvBb¸‡jv‡K b~¨bZg wb‡`©kbv we‡ePbv K‡i e¨vsK¸‡jv Zv‡`i wbR¯^ 
we¯—„Z FY bxwZgvjv ˆZwi Ki‡e Ges Zv G wefvM‡K AewnZ Ki‡e| G ai‡bi bxwZgvjv cÖYq‡bi 
†¶‡Î MÖ“c RvgvbZ ev mvgvwRK RvgvbZ MÖn‡Yi welqwU we‡ePbv Kiv †h‡Z cv‡i| 
11 
12. Av‡e`bcÎ MÖnY I we‡ePbv t 
mswk-ó e¨vsK kvLv wba©vwiZ FY wbqgvPvi Abyhvqx Av‡e`bKvixi evwl©K cÖ‡qvRbxq GmGgB FY 
GKKvjxb gÄyi Ki‡e| G j‡¶¨ mswk-ó kvLvmg~n ¶y`ª I gvSvwi D‡`¨v³v‡`i evwl©K cY¨ Drcv`b 
cwiKíbvmn Av‡e`bcÎ MÖnY Ki‡e| cÖ‡qvRb‡ev‡a, cieZ©x‡Z D‡`¨v³v‡`i evwl©K Drcv`b 
cwiKíbvi hyw³hy³ cwieZ©‡bi my‡hvM †`qv hv‡e| 
13. †MÖm wcwiqW t 
GmGgB Lv‡Zi FY cwi‡kv‡ai †¶‡Î D‡`¨v³vMY cÖvqkB †MÖm wcwiqW Kg e‡j Awf‡hvM 
K‡ib| e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb¸‡jv FY bxwZgvjv cÖYq‡bi mgq cÖ‡hvR¨‡¶‡Î GmGgB Lv‡Z 
hyw³m½Z †MÖm wcwiqW cÖ`v‡bi welqwU we‡ePbv Ki‡e| 
14. FYMÖnxZvi †hvM¨Zv t 
¶y`ª I gvSvwi G›UvicÖvBR Lv‡Z mivmwi wb‡qvwRZ cÖK„Z D‡`¨v³vMY GmGgB FY cÖvwßi †hvM¨ 
e‡j we‡ewPZ n‡eb| mvaviYfv‡e †Ljvwc FY MÖnxZvMY bZyb FY cvevi †hvM¨ e‡j we‡ewPZ n‡eb bv| 
15. GmGgB F‡Yi my` t 
¶y`ª I gvSvwi F‡Yi Ici e¨vsKmg~n wb‡RivB mswk-ó LvZ/DcLv‡Z F‡Yi my‡`i nvi wba©viY 
Ki‡e| ¶y`ª D‡`¨v³v‡`i †¶‡Î e¨vsK¸‡jvi cwiPvjb e¨q †ewk| m½ZKvi‡Y G Lv‡Z my‡`i nvi 
wKQyUv †ewk n‡e| Z‡e Zv †hb mnbxq ch©v‡q _v‡K †m e¨vcv‡i e¨vsK¸‡jv‡K wb‡`©k †`qv hv‡”Q| 
evsjv‡`k e¨vsK KZ©„K e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb‡K e¨vsK †i‡U (eZ©gv‡b 5 kZvsk) GmGgB Lv‡Z 
cybtA_©vqb myweav cÖ`vb Kiv n‡q _v‡K| e¨vsK †i‡U M„nxZ Znwej MÖvnK ch©v‡q (gwnjv D‡`¨v³v‡`i 
†¶‡Î) e¨vsK †iU + 5 kZvsk my` nv‡i weZiY wbwðZ Ki‡Z n‡e |
16. FY weZi‡Yi †¶‡Î AvDU‡mvwm©s Gi e¨envi t 
e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvbmg~n FYMÖnxZv wbe©vPb, FY weZiY Z`viwK, Av`vq, FY MÖnxZv‡`i‡K 
DØy×KiY, cÖwk¶Y BZ¨vw`i R‡b¨ †emiKvwi ms¯’v/†emiKvwi †¯^”Qv‡mex ms¯’v (NGO)/AvZ¥-mnvqK 
MÖ“c (Self-Help Group) mg~‡ni mnvqZv MÖnY Ki‡Z cv‡i| 
12 
17. cÖwk¶Y Kg©m~wP t 
evsjv‡`‡k GmGgB LvZ weKv‡ki †¶‡Î Pvwn`v (demand) I mieivn (supply) Dfq w`‡KB 
mgm¨v i‡q‡Q| Z‡e, mieivn w`‡Ki mgm¨v¸‡jv †gvKv‡ejvq GmGgB Lv‡Z cybtA_©vq‡bi R‡b¨ wZbwU 
¯‹xg Pvjy i‡q‡Q Ges PjwZ eQ‡i e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb¸‡jvI GmGgB Lv‡Z FY weZi‡Yi wbR¯^ 
j¶¨gvÎv wba©viY K‡i‡Q| Pvwn`v w`‡Ki we`¨gvb wewfboe mgm¨vi g‡a¨ i‡q‡Q D‡`¨v³v‡`i Drcvw`Z 
cY¨ wecY‡b mgm¨v, `¶Zv I c‡Y¨i ¸YMZ gvb Dboeq‡b D‡`¨v³vM‡Yi mg¨K aviYv bv _vKv, GmGgB 
F‡Yi WvUv‡eBR bv _vKv BZ¨vw`| G mKj mgm¨vi mgvav‡b Avgv‡`i‡K cÖK„Z D‡`¨v³v †kªYx M‡o 
†Zvjvi j‡¶¨ ¶y`ª I gvSvwi D‡`¨v³v‡`i Drcvw`Z cY¨ wecY‡b evwYR¨ †gjv (trade fairs), †μZv-mieivnKvix 
mgš^q (buyer-supplier matching) mva‡bi e¨e¯’vKiY; c‡Y¨i ¸YMZgvb Dboeq‡bi 
R‡b¨ Drcvw`Z cY¨ I c¨v‡KR wWRvB‡bi Dboeqb (product and package design and 
development), cÖhyw³MZ Dboeqb m¤úwK©Z Kg©kvjv (technology upgrading workshop), wWRvBb 
I KvwiMwi Z_¨vw` (design and technical information) BZ¨vw` m¤úwK©Z cÖwk¶‡Yi e¨e¯’v Kiv 
GKvš— cÖ‡qvRb| G j‡¶¨ evwYwR¨K e¨vsK Ges Avš—R©vwZK mnvqZv ms¯’v¸‡jv‡K entrepreneurship 
development Gi R‡b¨ cÖwk¶Y Kg©m~wP Av‡qvR‡bi Aby‡iva Kiv n‡e| G ai‡bi D‡`¨v³v MV‡bi 
Kg©m~wP‡Z evsjv‡`k e¨vsKI mnvqZvKvixi f~wgKv cvjb Ki‡e| GQvov, cÖhyw³ I `¶Zvi Dboeqb Ges 
GmGgB gv‡K©wUs Gi Ici BBTA, BIBM, DCCI, FBCCI, NASCIB, BWCCI, SME Foundation Gi 
g‡Zv cÖwZôvb¸‡jv‡K cÖ‡qvRbxq cÖwk¶Y Kg©m~wP MÖnY Ki‡Z Aby‡iva Kiv n‡e| e¨vsK I Avw_©K 
cÖwZôvb¸‡jv G ai‡bi cÖwk¶Y Kg©m~wP ev¯—evq‡bi AMÖMwZ m¤úwK©Z Z_¨vw` Zv‡`i evwl©K cÖwZ‡e`‡b 
Aš—fy©³ Ki‡e| 
18. GmGgB FY Kvh©μg gwbUwis t 
GmGgB Gi †¶‡ÎI K…wl F‡Yi g‡Zv wZb ¯—iwewkó gwbUwis (evsjv‡`k e¨vs‡Ki cÖavb Kvh©vjq 
ch©v‡q, evsjv‡`k e¨vs‡Ki kvLv Awdm ch©v‡q I e¨vsK ch©v‡q gwbUwis) KvVv‡gv M‡o ‡Zvjv n‡e| 
18.1. GmGgB FY gwbUwis Gi D‡Ïk¨ t 
K) mvgwMÖKfv‡e GmGgB FY weZi‡Yi j¶¨gvÎv AR©b; 
L) wkívq‡b LvZwfwËK Dboeqb †hgb-wkí I †mev Lv‡Zi AwaK cÖmvi, bvix D‡`¨v³v‡`i 
msL¨v e„w× I Dboeqb, †RjvwfwËK Kg©ms¯’vb m„wó I `vwi`ª¨ we‡gvPb;
M) ¶y`ª D‡`¨v³viv hv‡Z nqivwbgy³fv‡e cÖ‡qvRbxq cwigvY FY cvq; 
N) e¨vsK¸‡jv bvix D‡`¨v³v‡`i‡K cÖ‡qvRbxq FY cÖ`vb Ki‡Q wKbv †m e¨vcv‡i 
13 
we‡kl `„wó cÖ`vb; 
O) Gwiqv G‡cÖvP Ges K¬v÷viwfwˇZ FY cÖ`v‡bi e¨e¯’v wbwðZKiY; 
P) Zvij¨ msKU †gvKv‡ejvq G Lv‡Z cÖ`Ë F‡Yi m‡š—vlRbK Av`vq; 
Q) Ab¨vb¨ | 
18.2. GmGgB FY gwbUwis c×wZ t 
†K›`«xq e¨vs‡Ki cÖavb Kvh©vj‡q gwbUwis t 
¶y`ª I gvSvwi D‡`¨v³v‡`i ¯^v‡_© M„nxZ GmGgB FY bxwZgvjv ev¯—evq‡b †K›`ªxq 
e¨vs‡Ki gwbUwis Kvh©μg‡K AviI Kvh©Ki Ki‡Z evsjv‡`k e¨vs‡Ki D‡`¨v‡M e¨vcK 
gwbUwis †KŠkj/c×wZ Aej¤^b Kiv n‡”Q| B‡Zvg‡a¨ evsjv‡`k e¨vs‡Ki D‡`¨v‡M 
GmGgB I †¯úkvj †cÖvMÖvgm wefv‡M GKwU ÔGmGgB FY gwbUwis †mjÕ MVb Kiv 
n‡q‡Q| GmGgB FY bxwZgvjvi Afxó j¶¨ AR©‡b D³ †mj gvV ch©v‡q GmGgB FY 
e¨e¯’vcbvi wel‡q e¨vcK gwbUwis Ki‡e| GmGgB FY msμvš— AdmvBU I AbmvBU 
mycviwfkb QvovI D³ †mj GZ`msμvš— Awf‡hv‡Mi e¨vcv‡i Z`š— mv‡c‡¶ cÖ‡qvRbxq 
e¨e¯’v MÖnY Ki‡e| 
Z_¨/weeiYx mieivn t 
evwl©K GmGgB FY Kg©m~wP ev¯—evq‡bi AMÖMwZ ch©v‡jvPbv Kivi R‡b¨ mswk-ó 
e¨vsK/A_©vqbKvix cÖwZôvb evsjv‡`k e¨vs‡Ki Pvwn`v †gvZv‡eK GmGgB FY msμvš— 
wbfy©j Z_¨/weeiYx ˆÎgvwmK wfwˇZ GZ`m‡½ mshy³ QK (ms‡hvRbx ÔNÕ I ÔOÕ) 
Abyhvqx cieZ©x gv‡mi 15 (c‡bi) Zvwi‡Li g‡a¨ mieivn Ki‡e| GQvov, we`¨gvb 
weeiYxmg~n evsjv‡`k e¨vs‡K mieivn Kivi cÖPwjZ e¨e¯’v Ae¨vnZ _vK‡e | 
†K›`«xq e¨vs‡Ki kvLv Awdm ch©v‡q gwbUwis t 
cÖavb Kvh©vj‡qi g‡Zv evsjv‡`k e¨vs‡Ki kvLv Awdm¸‡jv‡ZI GmGgB FY gwbUwis 
†mj MVb Kiv n‡e| D³ †mj ¯^-¯^ GjvKvi AvIZvaxb e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvb¸‡jvi 
GmGgB FY weZiY I Av`vq Kvh©μg wbweofv‡e gwbUwis Gi R‡b¨ Kvh©Ki e¨e¯’v MÖnY 
Ki‡e|
e¨vsK ch©v‡q gwbUwis t 
GmGgB FY bxwZgvjv I FY wbqgvPvi Abyhvqx cÖK„Z D‡`¨v³vivB hv‡Z mgqgZ 
GmGgB FY cvb, FY †c‡Z hv‡Z †Kv‡bv nqivwbi wkKvi n‡Z bv nq Ges GmGgB 
F‡Yi wba©vwiZ j¶¨gvÎv hv‡Z cy‡ivcywi AR©b Kiv m¤¢e nq †m R‡b¨ mswk-ó 
e¨vsKmg~n‡K Kvh©Ki gwbUwis e¨e¯’v wbwðZ Ki‡Z n‡e| G j‡¶¨ ¯^-¯^ e¨vsK gwbUwis 
BDwbU MVb K‡i evsjv‡`k e¨vsK‡K AewnZ Ki‡e| 
e¨vsKmg~‡ni cÖavb Kvh©vj‡q gwbUwis t 
K) e¨emvwqK †KŠkj (Business Strategy) Gi Ask wn‡m‡e GmGgB FY weZi‡Y 
e¨vsK¸‡jvi EaŸ©Zb KZ„©c‡¶i my¯úó iƒcKí I wb‡`©kbv (clear vision and 
direction) _vK‡Z n‡e| 
L) FY cÖ`v‡bi welqwU mvaviYfv‡e FYcÖ`vbKvix e¨vs‡Ki wePvh© welq| FY cÖvwßi 
†hvM¨Zv (credit worthiness) I Ab¨vb¨ welqvejx we‡ePbv K‡iB e¨vsK¸‡jv 
MÖvn‡Ki AbyK~‡j FY gÄyi K‡i _v‡K| cÖPwjZ FY wbqgvPvi †g‡bB GmGgB FY 
gÄywi I weZi‡Y AwaKZi wbôv, `¶Zv I MwZkxjZv Avbq‡b e¨vsK¸‡jv wb‡æv³ 
e¨e¯’vw` MÖnY Ki‡e t 
- GmGgB F‡Yi Av‡e`b dig mnRxKiY; 
- Av‡e`b dig c~iYmn Avbylw½K Kv‡R hv‡Z Kvj‡¶cY bv nq †mR‡b¨ Av‡e`b 
dig MÖn‡Yi mgqB MÖvnK‡K mKj wb‡`©kbv cÖ`vb; 
- mnvqK †Kvb Z‡_¨i cÖ‡qvRb n‡j GKwU gvÎ ˆeV‡KB mKj Z_¨ MÖvnK‡K 
Rvbv‡bv; 
- Av‡e`bcÎ cÖvwßi ci FY gÄywi I weZi‡Yi g‡a¨ mg‡qi e¨eavb †hŠw³KxKiY; 
- Av‡e`bKvix †Ljvwc FYMÖnxZv wKbv Zv wbwðZ nIqvi R‡b¨ e¨vsK/Avw_©K 
cÖwZôvb KZ„©K evsjv‡`k e¨vs‡Ki †μwWU Bbdi‡gkb ey¨‡iv‡Z (wmAvBwe) Z_¨ 
msMÖ‡ni R‡b¨ †hb Kvj‡¶cY bv nq †mR‡b¨ Aby‡ivac‡Î ÒGmGgB, 
AMÖvwaKviÓ wjwLZ mxj cÖ`vb Ki‡e Ges evsjv‡`k e¨vs‡Ki wmAvBwe 
AMÖvwaKvi wfwˇZ (b~¨bZg mg‡qi g‡a¨) FY Z_¨ mieivn Ki‡e; I 
- MÖvn‡Ki †Kvb Awf‡hvM _vK‡j Zv `ª“Z wb®úwËi e¨e¯’vKiY | 
M) GmGgB FY weZiY Kvh©μg gwbUwis, bZyb bZyb c`‡¶c MÖnY Ges gvV ch©v‡q 
D™¢~Z mgm¨vi `ª“Z mgvav‡b c`‡¶c MÖn‡Yi R‡b¨ †Kvi MÖ“c ev †mj _vK‡e| 
14
N) evwl©K/lvb¥vwmK wfwˇZ AbywôZe¨ e¨e¯’vcK‡`i m‡¤§j‡b GmGgB FY msμvš— 
15 
wbw`©ó G‡RÛv _vK‡Z cv‡i| 
O) GmGgB FY weZiY I Av`v‡qi mvd‡j¨i wfwˇZ AvÂwjK/kvLv ch©v‡qi 
Kg©KZ©v‡`i cyi¯‹„Z Kivi e¨e¯’v ivLv †h‡Z cv‡i| 
P) GmGgB F‡Yi m‡½ mswk-ó Kg©KZ©vM‡Yi m¶gZv M‡o (capacity building) 
†Zvjvi R‡b¨ cÖ‡qvRbxq cÖwk¶‡Yi e¨e¯’v Kiv †h‡Z cv‡i| 
Q) AvÂwjK Kvh©vjq I kvLv¸‡jvi Kvh©μg wbweofv‡e cwiex¶‡Yi R‡b¨ AvaywbK Z_¨ 
cÖhyw³ we‡kl K‡i †gvevBj †dvb, B-‡gBj BZ¨vw`i e¨envi wKfv‡e e„w× Kiv hvq 
†m wel‡qI cÖ‡qvRbxq e¨e¯’v MÖnY Ki‡Z n‡e| 
e¨vsKmg~‡ni AvÂwjK Kvh©vj‡q gwbUwis Kvh©μg t 
K) kvLv ch©v‡q GmGgB FY weZiY Kvh©μg myôyfv‡e ev¯—evqb n‡”Q wKbv Zv AvÂwjK 
Kvh©vjq ch©v‡q gwbUi Ki‡Z n‡e| GZ`D‡Ï‡k¨ AvÂwjK Kvh©vj‡q GmGgB FY 
gwbUwis BDwbU MVb Kiv †h‡Z cv‡i| gwbUwis BDwb‡Ui m`m¨e„›` Zv‡`i ¯^-¯^ 
AvIZvaxb GjvKvq mgq mgq Mgb K‡i j¶¨gvÎv Abyhvqx GmGgB FY weZiY 
Kiv n‡”Q wKbv Zv ch©‡e¶Y Ki‡Z cv‡ib| 
L) AvÂwjK Kvh©vjq¸‡jv e¨vs‡Ki EaŸ©Zb KZ„©c¶ I kvLv¸‡jvi g‡a¨ mgš^‡qi 
`vwqZ¡ cvjb Ki‡e| 
M) wbqwgZ gwbUwis Gi R‡b¨ e¨vsK¸‡jvi AvÂwjK Kvh©vjq/gwbUwis BDwb‡Ui 
Kg©KZ©vMY Zv‡`i Aaxb kvLvmg~‡ni Kg©KZ©v‡`i wb‡q mgq mgq mfv Ki‡eb, 
GmGgB FY MÖn‡Y”QyK D‡`¨v³vMY FY MÖnYKv‡j hv‡Z Ah_v nqivwbi wkKvi bv 
nb †m wel‡q mgq mgq kvLv ch©v‡q Mgb K‡i Z`viwK Ki‡Z cv‡ib, GmGgB 
FY msμvš— †Kvb Awf‡hvM AewnZ n‡q _vK‡j Zv Zvr¶wYKfv‡e wb®úwË 
Ki‡eb, kvLv‡K cÖ‡qvRbxq w`K-wb‡`©kbv Ges kvLvi we`¨gvb mgm¨vmg~n 
mgvav‡b mnvqZv Ki‡eb| 
e¨vsK kvLv ch©v‡q M„nxZe¨ Kvh©μg t 
GmGgB FY weZiY Kg©m~wPi wmsnfvM mvdj¨ wbf©i Ki‡Q e¨vsK kvLv¸‡jvi mvd‡j¨i 
(performance) Ici| d‡j kvLv¸‡jv‡K GmGgB FY gÄywi I weZi‡Yi †¶‡Î 
MwZkxj f~wgKv cvjb Ki‡Z n‡e| GmGgB FY weZiY I Av`v‡qi †¶‡Î e¨vsK 
kvLv¸‡jv wbæiƒc Kvh©μg m¤úv`b Ki‡e t 
K) kvLv e¨e¯’vcKMY KZ©„K gvV ch©v‡q GmGgB F‡Yi Pvwn`v I FY weZi‡Yi scope 
g~j¨vqb/wba©viY| G‡¶‡Î ¯’vbxq m¤¢vebvgq LvZmg~‡n FY weZi‡Yi e¨e¯’vKiY;
L) cÖ‡Z¨K e¨vsK kvLv n‡Z ¶y`ª bvix D‡`¨v³v Lv‡Z GmGgB FY cÖ`v‡bi we‡kl 
16 
D‡`¨vM MÖnY; 
M) D`¨gx I mdj ¶y`ª D‡`¨v³vMY‡K Lyu‡R †ei K‡i Zv‡`i‡K FY Kvh©μ‡gi mv‡_ 
m¤ú„³KiY; 
N) GmGgB FY msμvš— cÖ‡qvRbxq/e¨vcK cÖPv‡ii gva¨‡g D‡`¨v³v‡`i DØy×KiY; 
O) AvMÖnx I †hvM¨/cÖK„Z D‡`¨v³vMY‡K mn‡R Ges mgqgZ ¯^”Q cÖwμqvq GmGgB 
FY cÖ`v‡bi e¨e¯’v MÖnY; 
P) weZiYK„Z F‡Yi mبenvi hvPvBKiY; 
Q) GmGgB FY Av`vq Z`viwK †Rvi`viKiY| 
19. GmGgB FY weZiYKv‡j MÖvn‡Ki †gvevBj †dvb b¤^i kvLv ch©v‡q msi¶Y t 
GmGgB FY weZiY Kvh©μ‡g gvVch©v‡q myôz gwbUwis Gi D‡Ï‡k¨ mn‡R †hvMv‡hvM ¯’vc‡bi 
R‡b¨ e¨vs‡Ki kvLv ch©v‡q cÖwZwU FYMÖnxZvi bw_‡Z Zuvi †gvevBj †dvb b¤^i (wbR¯^ †dvb bv _vK‡j 
wbKU¯’ †Kvb cÖwZ‡ekx ev AvZ¥x‡qi †gvevBj b¤^i Aby‡iv‡a D‡j-Lc~e©K) msi¶Y Ki‡Z n‡e| Giƒc 
mKj GmGgB FYMÖnxZvi †dvb b¤^‡ii WvB‡i±ixI kvLv ch©v‡q msi¶Y Kiv †h‡Z cv‡i| 
20. Z‡_¨i mnRjf¨Zv t 
e¨vsK¸‡jv KZ©„K GmGgB Lv‡Z cÖ`Ë FY myweavi we¯—vwiZ Z_¨ Zv‡`i I‡qemvBU I cÖ‡Z¨K 
kvLvq Rbmvavi‡Yi mn‡R `„wó‡MvPi nq Ggb ¯’v‡b cÖ`k©b (display) Ki‡Z n‡e| e¨vsK¸‡jv GmGgB 
Gi Ici LvZwfwËK (wkí/cY¨) FY cÖev‡ni cwimsL¨vb, Zv‡`i †Ljvwci nvi n«vm, Kg©ms¯’vb m„wói 
cwimsL¨vb BZ¨vw` Z_¨ msi¶Y Ki‡e| Giƒc Z_¨ miKvi KZ©„K M„nxZ we`¨gvb GmGgB bxwZgvjvi 
Kvh©KvwiZv cwigv‡c mnvqK f~wgKv cvjb Ki‡e Ges GKB mv‡_ fwel¨‡Z M„nxZe¨ GmGgB bxwZgvjv 
cÖYq‡b wbqvgK wn‡m‡e mnvqZv Ki‡e| 
21. cÖ‡Yv`bv t 
kni GjvKvq GmGgB FY †K›`ªxf~Z bv K‡i MÖvgxY GjvKvq GmGgB Lv‡Z A_©vqb m¤cÖmvwiZ 
Kiv Ges mvgwMÖKfv‡e GmGgB Lv‡Z FY weZi‡Yi j¶¨gvÎv AR©‡b mdjZv‡K mswk-ó e¨vs‡Ki bZyb 
kvLv †Lvjv, Aby‡gvw`Z wWjvi kvLv I we‡`‡k G·‡PÄ nvDR †Lvjvi †¶‡Î Ab¨Zg BwZevPK gvcKvwV 
wn‡m‡e we‡ePbv Kiv n‡e|
17 
22. GmGgB mvwf©m †m›Uvi t 
GmGgB MÖvnK‡`i AwaKZi myweav cÖ`v‡bi j‡¶¨ G ch©š— e¨vsK¸‡jvi (†emiKvwi I we‡`kx) 
210wU GmGgB mvwf©m †m›Uvi Zv‡`i Kvh©μg ïi“ K‡i‡Q| GZ`wel‡q GKwU ZvwjKv mshy³ Kiv 
n‡jv (ms‡hvRbx ÔPÕ)| D‡j-L¨, GmGgB I K„wl Lv‡Zi A_©vq‡b e¨vsK¸‡jv‡K AwaKZi m¤ú„³ Kivi 
j‡¶¨ G eQi (2010) †_‡K ÔGmGgB mvwf©m †m›UviÕ Gi cwie‡Z© ÔGmGgB/K„wl kvLvÕ bv‡g 
e¨vsK¸‡jv‡K jvB‡mÝ Bmy¨ Kiv n‡”Q| 
23. GmGgB Gi D‡j-L‡hvM¨ LvZmg~n t 
GmGgB Gi D‡j-L‡hvM¨ LvZmg~‡ni GKwU ZvwjKv GZ`m‡½ mshy³ Kiv n‡jv (ms‡hvRbx 
ÔQÕ)| 
24. KwZcq aviYvi (term) msw¶ß e¨vL¨v t 
K¬v÷vi t 
K¬v÷vi A_© n‡”Q cvi¯úwiK m¤úK©hy³, cwic~iK cY¨ ev †mev Drcv`b/mieiv‡n wb‡qvwRZ 
cÖwZôvbmg~‡ni †fŠ‡MvwjK GjvKv/cY¨ ev †mevwfwËK mgwó| (A cluster may be defined as 
a local agglomeration of enterprises (mainly SMEs but often also including some 
large enterprises), which are producing and selling a range of related and 
complimentary products and/or services.) D`vniY¯^iƒc XvKvi nvRvixevM GjvKvi Pvgov 
I PvgovRvZ cY¨ Drcv`bKvix cÖwZôvb¸‡jvi mgwó‡K PvgovRvZ c‡Y¨i K¬v÷vi wn‡m‡e 
AwfwnZ Kiv nq| K¬v÷vi wPwýZKi‡Y wewfboe d¨v±i we‡ePbv Kiv n‡q _v‡K| †hgbt- 
†fŠ‡MvwjK GjvKv, cY¨ ev †mev BZ¨vw`| 
mvgvwRK RvgvbZ t 
mvgvwRK RvgvbZ ej‡Z FY`vbKvix cÖwZôvb I FYMÖnxZvi g‡a¨ m¤úvw`Z Pzw³i AvIZvq 
M„nxZ F‡Yi Av`vq myi¶vi j‡¶¨ (Dfq c‡¶i wbKU MÖnY‡hvM¨) mvgvwRK †Kvb 
cÖwZôvb/ms¯’vi A½xKvibvgv‡K eySvq| D`vniY¯^iƒc, †Kvb e¨w³ KZ©„K M„nxZ F‡Yi wecix‡Z 
mswk-ó e¨emvqx msMVb (†P¤^vi Ae Kgvm© GÛ BÛvw÷ª/G‡mvwm‡qkb) KZ©„K RvgvbZ wn‡m‡e 
cÖ`Ë m¤ú`/A½xKvibvgv Gi welqwU‡K mvgvwRK RvgvbZ wn‡m‡e AwfwnZ Kiv †h‡Z cv‡i| 
MÖ“c RvgvbZ t 
MÖ“cwfwËK FY cÖ`v‡bi †¶‡Î MÖ“‡ci Aš—f©y³ †Kvb m`m¨ KZ©„K M„nxZ F‡Yi wecix‡Z mswk-ó 
MÖ“c KZ©„K mvgwóKfv‡e cÖ`Ë RvgvbZ‡K MÖ“c RvgvbZ ejv n‡q _v‡K| Av`k©MZfv‡e G
A½xKvibvgvi cÖ‡qvMB †ewk| G †¶‡Î MÖ“‡ci †Kvb m`m¨ †Ljvwc n‡j cy‡iv MÖ“c‡K †Ljvwc 
wn‡m‡e wPwýZ Kiv nq Ges FY MÖn‡Yi myweav †_‡K ewÂZ n‡q _v‡K| Gi d‡j MÖ“c m`m¨‡`i 
Pv‡ci gy‡L †Ljvwc m`m¨ FY cwi‡kv‡a eva¨ nq| 
bvix D‡`¨v³v t 
bvix D‡`¨v³v ej‡Z e¨emv‡q wb‡qvwRZ †Kvb bvix hw` ¯^bv‡g †Kvb e¨emvqx cÖwZôvb 
cwiPvjbvq wb‡qvwRZ _v‡Kb Z‡e Zv‡K bvix/gwnjv D‡`¨v³v wn‡m‡e AwfwnZ Kiv †h‡Z cv‡i| 
GB †kªYxi D‡`¨v³v‡`i GmGgB FY cÖ`v‡b AMÖvwaKvi I we‡kl myweav (¯^í my`) cÖ`vb Kiv 
†h‡Z cv‡i| D‡j-L¨, †Kvb cÖwZôv‡b †Kvb bvix D‡`¨v³vi gvwjKvbvi Ask kZKiv 50 fv‡Mi 
AwaK n‡j H cÖwZôvb‡K bvix D‡`¨v³v cwiPvwjZ cÖwZôvb wn‡m‡e MY¨ Ki‡Z n‡e Ges we‡kl 
myweavi AvIZvq FY cÖ`vb Kiv hv‡e| 
FY/wewb‡qvM t 
†`‡k e¨emviZ Bmjvgx e¨vsK¸‡jv KZ©„K GmGgB A_©vq‡b wewb‡qvM gva¨g e¨eüZ nq| †m 
Kvi‡Y GmGgB A_©vq‡b FY kãwUi cvkvcvwk Bmjvgx e¨vsK¸‡jv KZ©„K AbymiYK…Z wewb‡qvM 
gva¨gwU‡KI eySv‡e| 
18
ms‡hvRbxmg~n 
19
GmGgB Lv‡Z FY weZi‡Yi j¶¨gvÎv 
ms‡hvRbx ÔKÕ 
μwgK bs e¨vsK I Avw_©K cÖwZôv‡bi bvg wba©vwiZ j¶¨gvÎv 
1 ivó«xq gvwjKvbvaxb e¨vsK 3,897 
2 we‡klvwqZ e¨vsK 600 
3 †emiKvwi evwYwR¨K e¨vsK 17,478 
4 we‡`kx e¨vsK 707 
5 bb-e¨vsK Avw_©K cÖwZôvb 1,313 
20 
me©‡gvU t 23,995
nvjKv cÖ‡KŠkj wkí K¬v÷vi1 
XvKv AÂjt 
μwgK bs Ae¯’vb cY¨ 
1 jvjevM, Bmjvgcyi, †ZRMuvI, XvKv c-vw÷K cY¨vw` 
2 jvjevM, Bmjvgcyi, XvKv wcwfwm cvBc 
3 eskvj, XvKv ivevi cY¨vw` 
4 eskvj, XvKv evBmvB‡Kj Ges c¨vWK¨vem 
5 bevecyi, XvKv †gwkb Uyj g¨vbyd¨vKPvwis 
6 k¨vgcyi, †Wgiv, †cv¯—‡Mvjv, bvivqYMÄ, MvRxcyi †ivwjs wgj 
7 k¨vgcyi, †Wgiv, XvKv Kvw÷s BDwbUm/dvDwÛ«m 
8 k¨vgcyi, †Wgiv, †KivbxMÄ, XvKv bvUm GÛ †evëm 
9 †cv¯—‡Mvjv, XvKv †gUvj †KvwUs 
10 Bswjk †ivW, XvKv ÷xj AvmevecÎ 
11 bevecyi, XvKv ˆe`y¨wZK hš¿vsk (accessories) 
12 U½x, bvivqYMÄ, MvRxcyi m`i d¨vb 
13 bevecyi, XvKv nvév wdwUsm 
14 U½x, MvRxcyi m`i, bvivqYMÄ Bbmy‡j‡UW Zvi 
15 †ZRMuvI, †Wgiv, MvRxcyi m`i ZviRvZ cY¨vw` 
16 †KivbxMÄ, cvMjv, †avjvBcvi RvnvR wbg©vY I †givgZ 
17 bevecyi, †avjvBLvj hvbevnb hš¿vsk,wU‡bi †KŠUv Ges wU‡bi ˆZRmcÎ 
18 Bmjvgcyi, †ZRMvu I, XvKv c-vw÷K K‡›UBbvim 
19 wUcymyjZvb †ivW, †avjvBLvj, XvKv U«vÝdigvim 
20 k¨vgcyi, XvKv nvW©Iq¨vi mvgMÖx, †Wvi †evëm, wnb‡Rm 
21 RyivBb, †avjvBLvj, k¨vgcyi, XvKv K„wl I †W«wRs cv¤úm 
22 ebMÖvg, bevecyi, XvKv K‡¤úÖmim 
23 wUcy myjZvb †ivW, XvKv M„n¯’vjx DcKiYvw`, ˆe`y¨wZK Bw¯¿ 
24 bevecyi, wUcy myjZvb †ivW, XvKv dvibv‡mm 
25 bevecyi, XvKv wWw÷«weDkb e· 
26 bevecyi, XvKv I‡qjwWs hš¿vw` 
27 wgicyi, m`iNvU, XvKv AviGgwR †¯úqvim 
1 †ijI‡qgv‡K©U,e¸ov Kvw÷smK¬v÷vi 
2 †ijI‡q gv‡K©U, e¸ov K„wl hš¿vw` I LyPiv hš¿vsk 
3 †ijI‡q gv‡K©U, e¸ov A‡Uv hš¿vsk 
1 Lyjbv †ivW, h‡kvi ev‡mi ewW ˆZwi 
2 Lyjbv †ivW, h‡kvi K„wl hš¿vw` I LyPiv hš¿vsk 
3 Lyjbv †ivW, h‡kvi A‡Uv hš¿vsk 
1 h‡kvi †ivW, weAvBwWwm ÷x‡ji AvmevecÎ 
1 Wvej gywis, †KvZqvjx c-vw÷K `ªe¨vw` 
2 Wvej gywis, †KvZqvjx ivevi hš¿vsk 
3 Wvej gywis, †KvZqvjx wi-‡ivwjs wgjm 
21 
ms‡hvRbx ÔLÕ 
e¸ov AÂjt 
h‡kvi AÂjt 
Lyjbv AÂjt 
PÆMÖvg AÂj t 
1 AvBGdwm-GmBwWGd mv‡f© - 2007
Dc‡RjvwfwËK GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n2 
†Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
e›`i Mv‡g©›Um SyU †_‡K Zyjv cÖ‡mwms, Kv‡Vi e¨emv, PvD‡ji e¨emv, 
wbg©vY I nvW©Iq¨vi mvgMÖxi e¨emv| 
†mvbviMuvI wjPy evMvb, gywj euv‡ki e¨emv, wdwjs †÷kb, PvD‡ji e¨emv, 
nvW©Iq¨vi, gyw` e¨emv| 
iƒcMÄ Rvg`vwb, †¯úvU©m †bU, †U·UvBj, myZv I Kvc‡oi e¨emv, wdwjs 
†÷kb, grm¨ Pvl| 
AvovBnvRvi cvIqvi jyg, †U·UvBj, myZv I Kvc‡oi e¨emv| 
22 
ms‡hvRbx ÔMÕ 
XvKv AÂj t 
μwgK bs 
1 biwms`x 
biwms`x m`i 
grm¨ Lvgvi, wdk wdW, †cvwëª Lvevi, d¬¨vU wbg©vY I c-U μq-weμq, 
cvIqvi jyg, Kb÷ªvKkb dvg© cwiPvjbv I nvjKv 
BwÄwbqvwis IqvK©kc cwiPvjbv| 
cjvk Kb÷ªvKkb dvg© cwiPvjbv, nvjKv BwÄwbqvwis IqvK©kc 
cwiPvjbv, Rbkw³ ißvwb I cÖwk¶Y †K›`ª cwiPvjbv, grm¨ 
Lvgvi, grm¨ wdW, †cvwëª Lvgvi/†cvwëª wdW μq-weμq| 
wkecyi myZv Drcv`b, Rbkw³ Dboeq‡b cÖwk¶Y †K›`ª cwiPvjbv, mewR 
Drcv`b msi¶Y I μq-weμq| 
†ejv‡ev exR Drcv`b cÖwμqvKiY I msi¶Y, cvURvZ cY¨ Drcv`b, 
†cvwëª Lvgvi/†cvwë« wdW μq-weμq, mewR Drcv`b msi¶Y I 
μq-weμq Ges nvjKv BwÄwbqvwis IqvK©kc cwiPvjbv| 
ivqcyiv ZuvZ wkí, KvwiMwi cÖwk¶Y Bbw÷wUDU cwiPvjbv, grm¨ Lvgvi, 
wdk wdW, †cvwë« Lvgvi/†cvwë« wdW μq-weμq| 
g‡bvni`x ivBm wgj cwiPvjbv I nvjKv BwÄwbqvwis IqvK©kc cwiPvjbv| 
2 bvivqYMÄ bvivqYMÄ m`i Mv‡g©›Um, bxU, †nvwmqvix, is, myZv, Kvc‡oi e¨emv, iW, BU, 
wm‡g›U I wbg©vY mvgMÖxi e¨emv, dvwb©Pv‡ii e¨emv, †nv‡Uj I 
†i÷y‡i›U| 
3 gvwbKMÄ gvwbKMÄ m`i ¶z`ª e¨emv, †cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl, ¶y`ª KywUi wkí| 
wkevjq †cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl| 
wNIi †cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl, ¶z`ª KywUi wkí | 
2 evsjv‡`k e¨vs‡Ki wewfboe kvLv Awdm KZ©„K (e¨vsK I Avw_©K cÖwZôv‡bi mnvqZvq cÖ¯‘ZK…Z) Kv‡Ri myweav‡_© Dc‡RjvwfwËK 
m¤¢vebvgq Lv‡Zi ZvwjKv cÖ¯‘Z Kiv n‡q‡Q| gvVch©v‡qi ev¯—eZv I cÖK…Z cwiw¯’wZi Av‡jv‡K e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvb¸‡jv ¯^xq 
we‡ePbvq GmGgB FY cÖ`v‡bi Rb¨ G ZvwjKv ewnf©‚Z bZzb bZzb †¶Î/LvZ wPwýZ Ki‡Z cv‡i|
†Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
wmivRw`Lvb cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, †÷kbvix, 
Avmevec‡Îi †`vKvb, †cvwë« Lvgvi, †cvwë« wdW, ¶z`ª e¨emv| 
kªxbMi wdwks †bU I myZv Drcv`b, KywUi wkí, n¯— wkí| 
†jŠnRs Uy¨wi÷ ¯úU I wi‡mvU©, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, 
nvW©Iq¨vi, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, grm¨ e¨emv cwiPvjbvi 
R‡b¨ wecYb Kvh©μg| 
U½xevwo WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` 
†`vKvb, nvW©Iq¨vi, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki 
†`vKvb, ¶z`ª e¨emv| 
MRvwiqv †cvwë« dv‡g© Drcvw`Z cY¨ wecYb Kvh©μg, Avjy evRviRvZKiY, 
cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, 
†÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, †WBix I †cvwë« dvg©| 
23 
μwgK bs 
†`ŠjZcyi 
†cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl| 
mvUywiqv ¶z`ª e¨emv, †cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl| 
wm½vBi †cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl, ¶z`ª KywUi wkí| 
nwiivgcyi ¶z`ª e¨emv, ‡cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl | 
4 gywÝMÄ gywÝMÄ m`i wdwks †bU I myZv Drcv`b, AvmevecÎ ˆZwi, Ry‡qjvix, 
WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` 
†`vKvb, nvW©Iq¨vi, †÷kbvix, Avmevec‡Îi †`vKvb, †cvwë« 
Lvgvi, †cvwë« wdW, ¶z`ª e¨emv| 
5 MvRxcyi MvRxcyi m`i AvmevecÎ ˆZwi, ‡cvwëª wkí, bvm©vix, c-vw÷K cY¨ Drcv`b, 
Mvwo/A‡Uvwi·vi LyPiv hš¿vsk I miÄvgvw` Drcv`b, 
WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, nvievj wU«U‡g›U GÛ weDwU cvj©vi, 
we‡bv`b cvK©, Uy¨wi÷ ¯úU I wi‡mvU©, AvevwmK †nv‡Uj, cvBKvwi 
I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, 
cÖmvabx, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| 
kªxcyi AvmevecÎ ˆZwi, c-vw÷K cY¨ Drcv`b, Mvwo/A‡Uvwi·vi LyPiv 
hš¿vsk I miÄvgvw` Drcv`b, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, 
nvievj wU«U‡g›U GÛ weDwU cvj©vi, we‡bv`b cvK©, Uy¨wi÷ ¯úU I 
wi‡mvU©, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, †cvwëª 
wkí, bvm©vix, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb, Avmevec‡Îi 
†`vKvb| 
Kvwjqv‰Ki AvmevecÎ ˆZwi, c-vw÷K cY¨ Drcv`b, Mvwo/A‡Uvwi·vi LyPiv 
hš¿vsk I miÄvgvw` Drcv`b, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †cvwëª wkí, 
bvm©vix, wK¬wbK, nvievj wU«U‡g›U GÛ weDwU cvj©vi, we‡bv`b 
cvK©, Uy¨wi÷ ¯úU I wi‡mvU©, AvevwmK †nv‡Uj, cvBKvwi I LyPiv 
†`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, 
†i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb |
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
KvwjMÄ AvmevecÎ ˆZwi, †cvwëª wkí, bvm©vix, c-vw÷K cY¨ Drcv`b, 
Mvwo/A‡Uvwi·vi LyPiv hš¿vsk I miÄvgvw` Drcv`b, cvBKvwi I 
LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, 
cÖmvabx, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| 
Kvcvwmqv AvmevecÎ ˆZwi, c-vw÷K cY¨ Drcv`b, Mvwo/A‡Uvwi·vi LyPiv 
hš¿vsk I miÄvgvw` Drcv`b, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` 
†`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, 
Jl‡ai †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| 
6 Rvgvjcyi Rvgvjcyi m`i n¯— I Kvi“ wkí, B‡jKUªwb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ 
ˆZwi (KvV I ÷xj), Mvwo/A‡Uvwi·vi LyPiv hš¿vsk I miÄvgvw`, 
U‡g‡Uv I Avjy cÖwμqvRvZKiY, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, 
Jlavw`/e¨w³MZ cwi”QboeZv, AvevwmK †nv‡Uj, cvBKvwi I LyPiv 
†`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi| 
eKkxMÄ AvmevecÎ ‰Zwi I wecYb, nvievj cY¨ Drcv`b, e¨w³MZ 
cwi”QboeZv, B‡jKUªwb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, WvqvMbw÷K †m›Uvi, 
wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj 
†÷vi, nvW©Iq¨vi, †i÷y‡i›U| 
†`IqvbMÄ AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, nvievj cY¨ Drcv`b, B‡jKU«wb· I 
ˆe`y¨wZK mvgMÖx, e¨w³MZ cwi”QboeZv, WvqvMbw÷K †m›Uvi, 
wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj 
†÷vi, nvW©Iq¨vi, †i÷y‡i›U| 
Bmjvgcyi AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, nvievj cY¨ Drcv`b, B‡jKU«wb· I 
ˆe`y¨wZK mvgMÖx, e¨w³MZ cwi”QboeZv, WvqvMbw÷K †m›Uvi, 
wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj 
†÷vi, nvW©Iq¨vi, †i÷y‡i›U I Jl‡ai †`vKvb| 
†gjv›`n AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, nvievj cY¨ Drcv`b, nvievj 
wU«U‡g›U GÛ weDwU cvj©vi, B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, 
wWRvBb I d¨vkb Iq¨vi, e¨w³MZ cwi”QboeZv, WvqvMbw÷K 
†m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, 
wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb| 
gv`viMÄ AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, nvievj cY¨ Drcv`b, nvievj 
wU«U‡g›U GÛ weDwU cvj©vi, B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, 
wWRvBb I d¨vkb Iq¨vi, e¨w³MZ cwi”QboeZv, WvqvMbw÷K 
†m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, 
wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb| 
mwilvevwo AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, nvievj cY¨ Drcv`b, nvievj 
wU«U‡g›U GÛ weDwU cvj©vi, B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, 
wWRvBb I d¨vkb Iq¨vi, e¨w³MZ cwi”QboeZv, WvqvMbw÷K 
†m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, 
wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb| 
24
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
7 Uv½vBj Uv½vBj m`i ZuvZ wkí, wWRvBb I d¨vkb Iq¨vi, wgwó ‰Zwi I wecYb, wcÖw›Us 
†cÖm, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, nvievj wU«U‡g›U GÛ weDwU 
cvj©vi, AvevwmK †nv‡Uj, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, 
wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, 
Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| 
†`j`yqvi ZuvZ wkí, wWRvBb I d¨vkb Iq¨vi, wcÖw›Us †cÖm, WvqvMbw÷K 
†m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, 
wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, 
Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| 
fyTvcyi WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` 
†`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, 
†÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, 
Avmevec‡Îi †`vKvb| 
†Mvcvjcyi Pvgovi e¨emv, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv 
†`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, 
†i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, 
Avmevec‡Îi †`vKvb| 
gaycyi WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` 
†`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, 
†÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, 
Avmevec‡Îi †`vKvb| 
abevwo cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, 
nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi 
†cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| 
KvwjnvZx ZuvZ wkí, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv 
†`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, 
†i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, 
Avmevec‡Îi †`vKvb| 
NvUvBj K„wl hš¿cvwZ ‰Zwi I wecYb, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, 
cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, 
nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ‰Zwi 
†cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| 
bvMicyi WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` 
†`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, 
†÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ‰Zwi †cvkv‡Ki †`vKvb, 
Avmevec‡Îi †`vKvb| 
wgR©vcyi WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` 
†`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, 
†÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, 
Avmevec‡Îi †`vKvb| 
25
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
evmvBj BUfvUv, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, 
gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, 
†÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, 
Avmevec‡Îi †`vKvb| 
mwLcyi WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` 
†`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, 
†÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, 
Avmevec‡Îi †`vKvb| 
8 †b·Kvbv †b·Kvbv m`i euvk I †eZ wkí, Ry‡qjvix, nvjKv BwÄwbqvwis, †mjyb I weDwU 
cvj©vi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, jvB‡eªix, cv`yKv wkí, †eKvix, 
Kv‡Vi AvmevecÎ, †j` †gwkb, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| 
AvUcvov †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, jvB‡eªix, KivZ Kj I 
gyw` †`vKvb| 
evinvUv †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, jvB‡eªix, KivZ Kj I gyw` 
†`vKvb| 
†K›`yqv †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| 
`yM©vcyi †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| 
KjgvKv›`v PvDj Kj, eidKj, †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, KivZ 
Kj I gyw` †`vKvb| 
LvwjqvRyix †bŠKv ˆZwi, gvQ aivi Rvj ˆZwi, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| 
†gvnbMÄ kxZj cvwU, WvqvMbw÷K †m›Uvi, d¨v±ix, †eKvix, Kv‡Vi 
dvwb©Pvi, †j` †gwkb, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| 
g`b PvDj Kj, eidKj, †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, KivZ 
Kj I gyw` †`vKvb| 
c~e©ajv PvDj Kj, eidKj, †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, 
jvB‡eªix, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| 
9 wK‡kviMÄ wK‡kviMÄ m`i MÖvgxY ¶z`ª e¨emv, grm¨ Lvgvi, avb gvovB Kj BZ¨vw`| 
AóMÖvg MÖvgxY ¶z`ª e¨emv| 
evwRZcyi MÖvgxY ¶z`ª« e¨emv, KvV e¨emv, Kv‡Vi AvmevecÎ, ivBm wgj BZ¨vw`| 
ˆfie MÖvgxY ¶z`ª e¨emv, wbg©vY mvgMÖx ivmvqwbK mvi, grm¨ AvoZ, 
RyZv I PvgovRvZ cY¨ cÖ¯‘Z BZ¨vw`| 
†nv‡mbcyi MÖvgxY ¶z`ª e¨emv, grm¨ Lvgvi BZ¨vw`| 
BUbv MÖvgxY ¶z`ª e¨emv| 
KwigMÄ MÖvgxY ¶z`ª e¨emv| 
KywjqviPi ¶z`ª e¨emv, gv‡Qi AvoZ, ïuUwK gvQ msi¶Y I Kjv Pvl 
BZ¨vw`| 
KwUqv`x ¶z`ª e¨emv, mewR Drcv`b I Kjv Pvl BZ¨vw`| 
26
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
wgVvgBb MÖvgxY ¶z`ª e¨emv| 
wbKjx MÖvgxY ¶z`ª e¨emv| 
cvKyw›`qv MÖvgxY ¶z`ª e¨emv, nuvm-gyiwMi Lvgvi, mewR Drcv`b I Mevw` 
cïi Lvgvi BZ¨vw`| 
ZvovBj MÖvgxY ¶z`ª e¨emv, mewR Drcv`b I Kjv Pvl BZ¨vw`| 
10 †kicyi †kicyi m`i PvDj Kj, AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv 
e¨emv, gyw` †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, mvaviY e¨emv| 
bvwjZvevwo PvDj Kj, AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv 
e¨emv, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi 
†cvkv‡Ki †`vKvb, mvaviY e¨emv| 
kªxe`©x PvDj Kj, AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv 
e¨emv, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi 
†cvkv‡Ki †`vKvb, mvaviY e¨emv| 
bKjv PvDj Kj, AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv 
e¨emv, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi 
†cvkv‡Ki †`vKvb, mvaviY e¨emv| 
wSbvBMvZx PvDj Kj, AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv 
e¨emv, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi 
†cvkv‡Ki †`vKvb, mvaviY e¨emv| 
11 gqgbwmsn gqgbwmsn m`i ¯^v¯’¨ †mev Ges WvqvMbw÷K, Kv‡Vi e¨emv, B‡jKU«wb· Ges 
ˆe`y¨wZK mvgMÖx, Jl‡ai †`vKvb| 
fvjyKv B‡jKU«wb·, ˆe`y¨wZK mvgMÖx, ebvqb, AvmevecÎ ˆZwi, †cvkvK 
†avevDov B‡jKU«wb· Ges ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ ˆZwi, †MÖvmvix kc| 
27 
ˆZwi| 
gy³vMvQv B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ ˆZwi, cvBKvwi I 
LyPiv †`vKvb, wgwó ˆZwi I wecYb| 
dyjevwoqv B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ ˆZwi, †÷kbvix| 
MdiMuvI B‡jKU«wb· Ges ˆe`y¨wZK mvgMÖx, ¯^v¯’¨ †mev Ges WvqvMbw÷K, 
nvW©Iq¨vi| 
†MŠixcyi B‡jKU«wb· Ges ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ ˆZwi, Jl‡ai †`vKvb| 
nvjyqvNvU B‡jKU«wb· Ges ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ ˆZwi, Kqjv, ˆZwi 
†cvkv‡Ki †`vKvb| 
Ck¦iMÄ B‡jKU«wb· Ges ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ ˆZwi, nvW©Iq¨vi, 
Jl‡ai †`vKvb| 
bv›`vBj †MÖvmvix kc, nvW©Iq¨vi, †÷kbvix, B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx| 
dyjcyi Avmevec‡Îi †`vKvb, cÖmvabx, Jl‡ai †`vKvb, B‡jKU«wb· I 
ˆe`y¨wZK mvgMÖx| 
wÎkvj AvmevecÎ ˆZwi, nvW©Iq¨vi, †÷kbvix, B‡jKU«wb·, †MÖvmvix kc|
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
12 dwi`cyi dwi`cyi m`i ˆe`y¨wZK mvgMÖx, Ry‡qjvix, wcÖw›Us †cÖm, ¯^v¯’¨ †mev I 
WvqvMbw÷K, AvmevecÎ ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, 
nvW©Iq¨vi mvgMÖx, †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I gwbnvwi †`vKvb, 
cvU e¨emv, gywo-wPuov ˆZwi wgj, gvwUi ˆZwi ˆZRmcÎ BZ¨vw`| 
Pif`ªvmb AvmevecÎ ˆZwi, cÖmvabx, mvB‡Kj f¨vb ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv 
†`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I gwbnvwi †`vKvb, grm¨ 
Pvl, gvwUi ˆZwi ˆZRmcÎ BZ¨vw`| 
†evqvjgvix AvmevecÎ ˆZwi, Ry‡qjvix, Jlavw`/cÖmvabx, cvBKvix I LyPiv 
†`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I gwbnvwi †`vKvb, grm¨ 
Pvl I cvU e¨emv, cvU I cvURvZ c‡Y¨i KywUi wkí BZ¨vw`| 
fv½v AvmevecÎ ˆZwi, mvB‡Kj f¨vb ˆZwi, QvZv ˆZwii KviLvbv, 
cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I 
gwbnvwi †`vKvb, grm¨ Pvl, cvU e¨emv BZ¨vw`| 
mvj_v cvU e¨emv, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, AvmevecÎ ˆZwi, grm¨ 
Pvl BZ¨vw`| 
bMiKv›`v AvmevecÎ ˆZwi, Ry‡qjvix, mvB‡Kj f¨vb ˆZwi, cvBKvwi I 
LyPiv †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I gwbnvwi †`vKvb, 
grm¨ Pvl, cvU e¨emv, cvU I cvURvZ c‡Y¨i KywUi wkí BZ¨vw`| 
AvjdvWv½v AvmevecÎ ˆZwi, cÖmvabx, mvB‡Kj f¨vb ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv 
†`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I gwbnvwi †`vKvb, grm¨ 
Pvl BZ¨vw`| 
gayLvjx AvmevecÎ ˆZwi, cÖmvabx, mvB‡Kj f¨vb ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv 
†`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I gwbnvwi †`vKvb, grm¨ 
Pvl, cvU e¨emv BZ¨vw`| 
28 
13 ivRevox ivRevox m`i 
cvskv 
evwjqvKvw›` 
†Mvqvj›` 
14 eªvþYevwoqv eªvþbevwoqv m`i 
ivBm wgj, nvW©Iq¨vi mvgMÖx, we¯‹zU d¨v±ix, AvmevecÎ ˆZwi, 
n¨vwÛμvdU, bKkxKuv_v, evwUK wcÖ›U I GgeªqWvix, A‡Uv-wi·v| 
nvW©Iq¨vi, av‡bi PvZvj, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, AvmevecÎ 
ˆZwi, †cvwëª dvg©, Kjv I gay Pvl| 
av‡bi PvZvj, nvW©Iq¨vi mvgMÖx, BUfvUv, AvmevecÎ ˆZwi, 
A‡qj wgj, cvU e¨emv| 
grm¨ Pvl, grm¨ n¨vPvix, bvm©vix, gyiwMi ev”Pv Drcv`b, av‡bi 
PvZvj, we¯‹zU d¨v±ix, AvmevecÎ ˆZwi| 
wcÖw›Us †cÖm, nvjKv cÖ‡KŠkj, AvmevecÎ ˆZwi, †eKvix, RyZv 
ˆZwi KviLvbv, dzW cÖ‡mwms, †cvwëª, †WBix GÛ wdk dxW, gkjv 
¸uovKiY, wgwó ˆZwi, †QvU KvU©b, †UBjvwis, †gwk‡b wPuov I gywo 
ˆZwi, weªK wdì| LyPiv I cvBKvwi †`vKvb, gkjv RvZxq c‡Y¨i 
c¨v‡KUKiY I wecYb, WªvM nvDR, WvqvMbw÷K †m›Uvi, 
Kw¤úDUvi †Uªwbs ¯‹zj, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUi, 
†gvevBj †dvb GK‡mmwiR, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, 
Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷z‡i›U, cwi‡ek 
evÜe ˆe`y¨wZK †QvU cwienb, mvBevi K¨v‡d, wngvMvi|
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, 
wgwó ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, WªvM 
nvDR, mvBevi K¨v‡d, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, wWwRUvj 
Kvjvi j¨ve, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †Kvì 
†÷v‡iR| 
nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, 
wgwó ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, WªvM 
nvDR, mvBevi K¨v‡d, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, †dvb-d¨v·, 
mvBevi K¨v‡d, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †Kvì 
†÷v‡iR| 
bexbMi nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, 
wgwó ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, WªvM 
nvDR, mvBevi K¨v‡d, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, †dvb-d¨v·, 
mvBevi K¨v‡d, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †Kvì 
†÷v‡iR| 
evÃvivgcyi nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, 
wgwó ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, WªvM 
nvDR, mvBevi K¨v‡d, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, †dvb-d¨v·, 
mvBevi K¨v‡d, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †Kvì 
†÷v‡iR| 
AvïMÄ nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, 
wgwó ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, WªvM nvDR, 
mvBevi K¨v‡d, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, †dvb-d¨v·, mvBevi 
K¨v‡d, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †Kvì †÷v‡iR| 
bvwQibMi nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, 
wgwó ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, WªvM nvDR, 
mvBevi K¨v‡d, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, †dvb-d¨v·, mvBevi 
K¨v‡d, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †Kvì †÷v‡iR| 
29 
AvLvDov 
Kmev 
15 XvKv †KivbxMÄ 
B‡jKwUªK cvUm© ˆZwi, Wvwqs d¨v±ix, RvnvR wbg©vY, †WBix dvg©, 
†cvwëª, iW, wm‡g›U, †XD wUb, wbg©vY mvgMÖxi e¨emv BZ¨vw`| 
mvfvi B‡jKwUªK, Mv‡g©›Um e¨vKIqvW© wjs‡KR BÛvw÷ªR, nvW©Iq¨vi 
e¨emv, weDwU cvj©vi, K…wl c‡Y¨i e¨emv, K…wl I B‡jKwUªK 
hš¿cvwZ ˆZwii KviLvbv, cY¨ cwien‡bi †bŠhvb ˆZwi, †cvwëª 
Lvgvi, hš¿cvwZ BZ¨vw`| 
avgivB PvjKj, K…wl cY¨ wecYb, †cvwëª, †WBix, cY¨ cwien‡bi 
†bŠhvb ˆZwi BZ¨vw`| 
beveMÄ B‡jKUªwb·, iW, wm‡g›U, AvmevecÎ, †XDwUb I wbg©vY mvgMÖxi 
e¨emv, grm¨ Pvl, myZv I ZuvZ wkí BZ¨vw`| 
†`vnvi myZv I ZuvZ wkí, RvnvR wbg©vY wkí, cÖevmx kÖwgK‡`i cÖwk¶Y 
cÖwZôvb, grm¨ Pvl, nvW©Iq¨vi e¨emv BZ¨vw`|
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
16 PÆMÖvg PÆMÖvg m`i wcÖw›Us †cÖm, nvjKv cÖ‡KŠkj, dvwb©Pvi, eidKj, wgé GÛ †WBix 
dvg©, wkc †eªwKs evB †cÖvWv±, †eKvix, eywUKm, RyZv ˆZwi KviLvbv, 
dyW cÖ‡mwms, †cvwë«, †WBix GÛ wdk dxW, U¨vbvix, Mnbv ˆZwi, 
U«jvi I †QvU hvÎxevnx †bŠhvb ˆZwi, mdUIq¨vi ˆZwi, mvaviY I 
d¨vk‡bej †gvgevwZ ˆZwi, Kvco KvPv mvevb, gkjv ¸uovKiY, 
Av‡qvWvBRW jeY ˆZwi, wgwó ˆZwi, †QvU KvU©b, †j‡ej ˆZwi I 
†QvU wcÖw›Us I c¨v‡KwRs, Uvqvi wimvBwK¬s, †UBjvwis, †gwk‡b wPuov 
I gywo ˆZwi, c-vw÷K †Ljbv ˆZwi| †gvevBj †dvb G‡·mwiR, 
wmGbwR wdwjs, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, gkjv 
RvZxq c‡Y¨i c¨v‡KUKiY I wecYb| Kj †m›Uvi, WvqvMbw÷K 
†m›Uvi, wK¬wbK, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, †mjyb, 
wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, AvBGmwc mvwf©m 
†cÖvfvBWvi, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR 
msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, cwi‡ek evÜe ˆe`y¨wZK 
cwienb, †QvU cwienb, B‡›Uwiqi GÛ G·Uvibvj †W‡Kv‡ikb, 
KwgDwbwU †m›Uvi, mvBevi K¨v‡d| 
nvUnvRvix K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, dvwb©Pvi ˆZwi, †gvevBj †dvb 
GK‡mmwiR, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gkjv RvZxq c‡Y¨i 
c¨v‡KUKiY I wecYb, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U| 
dwUKQwo H 
ivDRvb H 
iv½ywbqv H 
cwUqv cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, WvqMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, Kw¤úDUvi 
†U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej 
Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR| 
Av‡bvqviv K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, †UBjvwis, †eKvix, cvBKvwi I 
LyPiv †`vKvb, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U| 
euvkLvjx K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, wdwks †evU ˆZwi, †UBjvwis, 
†eKvix, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, WvqMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj 
GÛ †i÷y‡i›U| 
†evqvjLvjx K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, dvwb©Pvi ˆZwi, †UBjvwis, †eKvix| 
wgimivB K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, dvwb©Pvi ˆZwi, ivBmwgj, c-v‡›Ukb, 
†UBjvwis, †eKvix, K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, wK¬wbK, 
†Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I 
wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U| 
mxZvKyÛ K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, wkc †eªwKs evB †cÖvWv±m, nvjKv 
cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, †eKvix, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †Rbv‡iUi Gi 
gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ 
†i÷y‡i›U| 
30 
PÆMÖvg AÂj t
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
m›Øxc K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, wdwks †evU I hvÎxevnx †bŠhvb 
ˆZwi, †UBjvwis, †eKvix, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj GÛ 
†i÷y‡i›U, W«vM-nvDR| 
†jvnvMvov K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, †eKvix, †UBjvwis, WvqvMbw÷K 
†m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, W«vM-nvDR| 
mvZKvwbqv K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, †eKvix, †UBjvwis, WvqvMbw÷K 
†m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, W«vM-nvDR| 
P›`bvBk K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, †eKvix, †UBjvwis, WvqvMbw÷K 
†m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, W«vM-nvDR| 
17 K·evRvi K·evRvi m`i n¨vPvix, wdk cÖ‡mwms, W«vB wdk cÖ‡mwms, jeY cÖ‡mwms, gvki“g, 
nvjKv cÖ‡KŠkj, U«jvi I †QvU hvÎxevnx †bŠhvb ˆZwi, wcÖw›Us 
†cÖm, †UBjvwis, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, kvgyK I 
wSby‡Ki Mnbv ˆZwi, eidKj, †eKvix, †gvevBj †dvb G‡·mwiR, 
WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, 
wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g 
we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ 
†i÷y‡i›U, †QvU G¨vwgDR‡g›U cvK©, W«vM nvDR, mvBevi K¨v‡d| 
ivgy W«vB wdk cÖ‡mwms, gvki“g, nvjKv cÖ‡KŠkj, †eKvix, cvBKvwi I 
LyPiv †`vKvb| 
†UKbvd n¨vPvix, wdk cÖ‡mwms, W«vB wdk cÖ‡mwms, gvki“g, nvjKv 
cÖ‡KŠkj, eidKj, †eKvix, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, 
WvqvMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U| 
DwLqv H 
g‡nkLvjx wdk cÖ‡mwms, W«vB wdk cÖ‡mwms, gvki“g, eidKj, cvBKvwi I 
LyPiv †`vKvb| 
KyZyew`qv wdk cÖ‡mwms, W«vB wdk cÖ‡mwms, gvki“g, eidKj, cvBKvwi I LyPiv 
†`vKvb, †mvjvi cvIqvi, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY| 
PKwiqv wdk cÖ‡mwms, W«vB wdk cÖ‡mwms, gvki“g, eidKj, nvjKv 
cÖ‡KŠkj, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj 
GÛ †i÷y‡i›U| 
†cKyqv nvjKv cÖ‡KŠkj, Uªjvi I †QvU hvÎxevnx †bŠhvb, cvBKvwi I 
LyPiv †`vKvb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U | 
18 ev›`ievb m`i nvjKv cÖ‡KŠkj, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, m-wgj, dyW 
cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi AvmevecÎ I Ab¨vb¨ mvgMÖx, euvk I 
†e‡Zi mvgMÖx, gvki“g, eywUKm, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv 
†`vKvb, †mvjvi cvIqvi, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, 
†mjyb, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi 
gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ 
†i÷y‡i›U, K‡UR| 
31
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
jvgv Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, 
c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi| 
19 LvMovQwo m`i nvjKv cÖ‡KŠkj, m-wgj, dyW cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi 
AvmevecÎ I Ab¨vb¨ mvgMÖx, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, Avw`evmx 
n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, eywUKm, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I 
LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU 
cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi 
gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ 
†i÷y‡i›U, wm‡bgv GÛ G¨vwgDR‡g›U cvK©| 
ivgMo m-wgj, dyW cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi Avmeve I Ab¨vb¨ 
mvgMÖx, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, Avw`evmx n¯— wkí I †Kvgi ZuvZ, 
gvki“g, eywUKm, c-v‡›Ukb| cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi 
cvIqvi, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, †Rbv‡iUi 
Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, wm‡bgv GÛ 
G¨vwgDR‡g›U cvK©| 
gvwUiv½v K„wl hš¿cvwZ ˆZwi, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, 
euvk I †e‡Zi mvgMÖx, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †mvjvi cvIqvi, 
cvBKvwi I LyPiv †`vKvb| 
gnvjQwo K„wl hš¿cvwZ ˆZwi, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, 
euvk I †e‡Zi mvgMÖx, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv 
†`vKvb, †mvjvi cvIqvi| 
32 
i“gv H 
Avjx K`g H 
bvB¶sQwo H 
†ivqvsQwo H 
LvbwP H 
cvbQwo H 
`xwNbvjv H 
gvwbKQwo H 
j¶xQwo H 
20 iv½vgvwU m`i nvjKv cÖ‡KŠkj, m-wgj, dyW cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi 
AvmevecÎ I Ab¨vb¨ mvgMÖx, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, Avw`evmx 
n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, eywUKm, hvÎxevnx I ch©UK‡`i 
R‡b¨ †bŠhvb ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, 
†gvevBj †dvb G‡·mwiR, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, 
wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g 
we`y¨r weZiY, Lv`¨ I exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ 
†i÷y‡i›U, KwgDwbwU †m›Uvi, wm‡bgv GÛ G¨vwgDR‡g›U cvK©, 
ch©Ub K‡UR|
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
KvDLvjx Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, 
cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, †gvevBj †dvb 
G‡·mwiR, ¯’vbxq cwienb| 
KvßvB nvjKv cÖ‡KŠkj, m-wgj, dyW cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi AvmevecÎ 
I Ab¨vb¨ mvgMÖx, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi 
ZuvZ, gvki“g, eywUKm, hvÎxevnx I ch©UK‡`i R‡b¨ †bŠhvb ˆZwi, 
cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, †gvevBj †dvb 
G‡·mwiR, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi 
j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ 
I exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, KwgDwbwU †m›Uvi, 
wm‡bgv GÛ G¨vwgDR‡g›U cvK©, ch©Ub K‡UR| 
wejvBQwo nvjKv cÖ‡KŠkj, m-wgj, dyW cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi 
AvmevecÎ I Ab¨vb¨ mvgMÖx, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, Avw`evmx 
n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, eywUKm, hvÎxevnx I ch©UK‡`i 
R‡b¨ †bŠhvb ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, 
†gvevBj †dvb G‡·mwiR, ¯’vbxq cwienb| 
21 †dbx m`i nvjKv cÖ‡KŠkj, c-vw÷K †Ljbv, †UBjvwis, †eKvix, c-v‡›Ukb, 
cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †gvevBj †dvb G‡·mwiR wecYb, 
†mvjvi cvIqvi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, weDwU cvj©vi, 
wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g 
we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj I †i÷y‡i›U, 
W«vM nvDR, mvBevi K¨v‡d, cwi‡ek-evÜe †QvU ˆe`y¨wZK 
ciïivg m-wgj, dyW cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi Avmeve I Ab¨vb¨ mvgMÖx, 
33 
RyivQwo H 
ivR¯’wj H 
bvwbqviPi H 
evNvBPwo H 
H 
H 
eiKj 
js`y 
QvMjbvBqv H 
H 
H 
†mvbvMvRx 
`vMbfyuTv 
euvk I †e‡Zi mvgMÖx, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, 
eywUKm, c-v‡›Ukb| cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, 
Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g 
we`y¨r weZiY, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, wm‡bgv GÛ G¨vwgDR‡g›U cvK©| 
dyjMvRx K„wl hš¿cvwZ ˆZwi, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, 
euvk I †e‡Zi mvgMÖx, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv 
†`vKvb, †mvjvi cvIqvi|
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
22 †bvqvLvjx myavivg K„wl hš¿cvwZ, nvjKv cÖ‡KŠkj, c-vw÷K mvgMÖx, †UBjvwis, 
†eKvix, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †gvevBj †dvb 
GK‡mmwiR wecYb, †mvjvi cvIqvi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, 
wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, 
†Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I 
wecYb, †nv‡Uj I †i÷y‡i›U, W«vM nvDR, mvBevi K¨v‡d, 
cwi‡ek-evÜe †QvU ˆe`y¨wZK cwienb| 
†Kv¤úvbxMÄ K„wl hš¿cvwZ, nvjKv cÖ‡KŠkj, c-vw÷K mvgMÖx, †UBjvwis, 
†eKvix, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †gvevBj †dvb 
GK‡mmwiR wecYb, †mvjvi cvIqvi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, 
wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, 
†Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I 
wecYb, †nv‡Uj I †i÷y‡i›U, W«vM nvDR, mvBevi K¨v‡d, 
cwi‡ek-evÜe †QvU ˆe`y¨wZK cwienb| 
nvwZqv K„wl hš¿cvwZ, nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I 
LyPiv †`vKvb, †gvevBj †dvb G‡·mwiR wecYb, †mvjvi cvIqvi, 
d‡Uv ÷ywWI, W«vM nvDR| 
PvUwLj nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, 
†mvjvi cvIqvi| 
†eMgMÄ K„wl hš¿cvwZ ˆZwi, nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, †eKvix, 
c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, 
WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU 
cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r 
weZiY, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, W«vM nvDR, mvBevi K¨v‡d| 
34 
†mbevM H 
23 j¶xcyi m`i K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, mqvweb Pvl, nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, 
†eKvix, c-v‡›Ukb, †mvjvi cvIqvi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, 
weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, †Rbv‡iU‡ii gva¨‡g we`y¨r 
weZiY BZ¨vw`| 
ivgMÄ nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, †eKvix, c-v‡›Ukb, †mvjvi cvIqvi, 
weDwU cvj©vi, d‡Uv ÷zwWI, †Rbv‡iU‡ii gva¨‡g we`y¨r weZiY 
BZ¨vw`| 
ivqcyiv nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, †eKvix, c-v‡›Ukb, gwiP/gkjv 
cÖwμqvKiY, †mvjvi cvIqvi, weDwU cvj©vi, d‡Uv ÷zwWI, 
†Rbv‡iU‡ii gva¨‡g we`y¨r weZiY BZ¨vw`| 
ivgMwZ nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, †eKvix, c-v‡›Ukb, †mvjvi cvIqvi, 
WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi 
j¨ve, †Rbv‡iU‡ii gva¨‡g we`y¨r weZiY BZ¨vw`|
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
24 Kywgj-v Kywgj-v m`i Lvw` wkí, Lvw`i ˆZwi wewfboe mvgMÖx wecYb, wgwó ˆZwi, wcÖw›Us 
†cÖm, nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, †eKvix, evwUKm/eywUKm, RyZv 
ˆZwi, dyW cÖ‡mwms, †cvwë«, †WBix GÛ wdk dxW, mvaviY I 
d¨vk‡bej †gvgevwZ ˆZwi, gmjv ¸uovKiY, †QvU wcÖw›Us I 
c¨v‡KwRs, †UBjvwis, †gwk‡b gywo I wPuov ˆZwi, weªK wdì, 
c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †gvevBj †dvb G‡·mwiR 
wecYb, †mvjvi cvIqvi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, Kw¤úDUvi 
†U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej 
Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR 
msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, W«vM nvDR, mvBevi 
K¨v‡d, cwi‡ek-evÜe †QvU ˆe`y¨wZK cwienb, B‡›Uwiqi GÛ 
G·Uvibvj †W‡Kv‡ikb, KwgDwbwU †m›Uvi, †Kvì †÷v‡iR| 
eywoPs nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, ebvqb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, 
†mvjvi cvIqvi, mvBevi K¨v‡d, mewR Drcv`b I msi¶Y, Avjy 
msi¶YvMvi| 
25 Puv`cyi m`i wcÖw›Us †cÖm, nvjKv cÖ‡KŠkj, dvwb©Pvi, wgé GÛ †WBix dvg©, 
†eKvix, evwUKm/eywUKm, RyZv ˆZwi KviLvbv, dyW cÖ‡mwms, 
†cvwë«, †WBix GÛ wdk wdW, ‡gvgevwZ ˆZwi, gmjv ¸uovKiY, 
wgwó ˆZwi, †QvU KvU©b, †j‡ej ˆZwi, †QvU wcÖw›Us I c¨v‡KwRs, 
†UBjvwis, †gwk‡b gywo I wPuov ˆZwi, eidKj, c-v‡›Ukb, 
cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gkjv RvZxq c‡Y¨i c¨v‡KUKiY I 
wecYb, W«vM nvDR, †gvevBj †dvb G‡·mwiR, WvqvMbw÷K 
†m›Uvi, wK¬wbK, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, wWwRUvj 
Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r 
weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, 
cwi‡ek-evÜe †QvU ˆe`y¨wZK cwienb, KwgDwbwU †m›Uvi, 
mvBevi K¨v‡d, †Kvì †÷v‡iR| 
35 
eªvþYevwoqv H 
ei“ov H 
jvKmvg H 
†PŠÏMÖvg H 
jv½j‡KvU H 
†`exØvi H 
Pvw›`bv H 
gyiv`bMi H 
`vD`Kvw›` H 
†nvgbv H 
†KvZqvjx H 
gZje (`w¶Y) nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, LyPiv I cvBKvwi †`vKvb, 
W«vM nvDR, †gvevBj †dvb G‡·mwiR|
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
Lyjbv AÂj t 
gZje (DËi) H 
KPyqv nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, LyPiv I cvBKvwi †`vKvb, 
W«vM nvDR, †gvevBj †dvb G‡·mwiR| 
nvRxMÄ 
dwi`MÄ 
nvBgPi H 
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
26 Lyjbv ewUqvNvUv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), n¨vPvix, bvm©vix, gyiwMi ev”Pv 
Drcv`b, PvZvj e¨emv, †mvjvi c¨v‡bj, †gvevBj †mU I wewfboe 
hš¿vs‡ki e¨emv| 
27 mvZ¶xiv mvZ¶xiv m`i Avg Pvl I †U«wWs, cyivZb †jvnv-j°o (¯OE¨vc) I Ry‡qjvix 
36 
kvnvivw¯— H 
H 
H 
cvBKMvQv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), n¨vPvix, bvm©vix, PvZvj e¨emv, 
†mvjvi c¨v‡bj| 
`v‡Kvc grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), n¨vPvix, †cvwë« Lvgvi, PvZvj 
e¨emv| 
Kqiv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ)| 
Wygywiqv bvm©vix, gyiwMi ev”Pv Drcv`b, PvZvj e¨emv, grm¨ Pvl (wPswo I 
mv`v gvQ), bvm©vix, wewfboe cÖKvi dyj Pvl, †cvwë« Lvgvi| 
dyjZjv bvm©vix, PvZvj e¨emv, grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ)| 
†`ŠjZcyi ivBm wgj, nvW©Iqvi mvgMÖx, †gwWwmb, we¯‹yU d¨v±ix, grm¨ Pvl 
(wPswo I mv`v gvQ), I †U«W| 
†ZiLv`v grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi, PvZvj e¨emv| 
iƒcmv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), grm¨ †U«W, †mvjvi c¨v‡bj, 
†gvevBj †mU I wewfboe hš¿vsk| 
e¨emv| 
Kjv‡ivqv Avg Pvl I †U«wWs, wewfboe cÖKvi dyj Pvl, ißvwb‡hvM¨ gvwUi Uvwj, 
g‡bv‡m· †Zjvwcqv I cvsMvm gvQ Pvl| 
Zvjv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), Avjy Pvl, wngvMvi I †MvWvDb| 
†`envUv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), n¨vPvix, †mvjvi c¨v‡bj, †gvevBj 
†mU I wewfboe hš¿vs‡ki e¨emv| 
Avkvïwb wPswo Pvl, nvjKv BwÄwbqvwis IqvK©kc| 
KvwjMÄ wPswo Pvl, wewfboe ¶y`ª e¨emv| 
k¨vgbMi wPswo Pvl, wewfboe ¶y`ª e¨emv|
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
28 ev‡MinvU ev‡MinvU m`i grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †nv‡Uj e¨emv, grm¨ I Lv`¨ 
cÖwμqvKiY| 
†gvj-vnvU grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi I cv‡bi eiR| 
dwKinvU H 
wPZjgvix grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi, grm¨ Lv`¨ 
cÖwμqvKiY| 
ivgcvj grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi, dvwb©Pvi wkí| 
KPyqv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi| 
†gv‡ojMÄ grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi, Kjv Pvl| 
gsjv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi, grm¨ Lv`¨ 
cÖwμqvKiY| 
kib‡Lvjv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi| 
29 h‡kvi h‡kvi m`i gUi cvU©m, bKkx Kuv_v, ZuvZ, n¨vwÛμ¨vdUm, gU‡ii ewW ˆZwi, 
BwÄwbqvwis IqvK©kc, nvW©Iq¨vi, n¨vPvix, †m‡W U‡g‡Uv Pvl, 
PvZvj e¨emv| 
AfqbMi m-wgj, dvwb©Pvi wkí, mvi †U«wWs, wm‡g›U †U«wWs, `jMZfv‡e 
grm¨ Pvl (Rjve× fe`n GjvKvq), †gvevBj †mU I wewfboe 
hš¿vs‡ki e¨emv| 
evNvicvov PvZvj e¨emv| 
kvk©v PvZvj e¨emv, dyj, Kjv I †cu‡c Pvl| 
wSKiMvQv dyj Pvl, PvZvj e¨emv| 
gwbivgcyi PvZvj e¨emv, †gvevBj †mU I wewfboe hš¿vs‡ki e¨emv| 
†Kkecyi PvZvj e¨emv, wgwói †`vKvb| 
†PŠMvQv PvZvj e¨emv, †gvevBj †mU I wewfboe hš¿vs‡ki e¨emv| 
30 wSbvB`n wSbvB`n m`i Kjv, fyÆv, ZvgvK, AvL Pvl, †mvjvi c¨v‡bj I PvZvj e¨emv| 
g‡nkcyi AvL, gïi, Kjv Pvl I PvZvj e¨emv| 
†KvUPuv`cyi AvL Pvl I PvZvj e¨emv| 
KvwjMÄ AvL Pvl I wewfboe cÖKvi Kyj Pvl| 
nwiYvKyÛy AvL Pvl, cvb Pvl, †mvjvi c¨v‡bj I PvZvj e¨emv| 
ˆkjKycv †cuqvR, imyb, ZvgvK, njy`, gwiP Pvl| 
31 gv¸iv gv¸iv m`i cvU †U«wWs, PvZvj e¨emv| 
kªxcyi cvU †U«wWs, mewR Pvl, K„wl hš¿cvwZi e¨emv| 
†gvnv¤§`cyi cvU †U«wWs, gwiP, wewfboe cÖKvi dyj Pvl, Mvfx cvjb| 
kvwjLv cvU †U«wWs, mewR Pvl, Mvfx cvjb| 
37
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
32 bovBj bovBj m`i wgwb U«vK μq, KywUi wkí, wPswo Pvl, †cvwëª dvg©| 
†jvnvMov wgwb U«vK μq, †mvjvi c¨v‡bj| 
Kvwjqv cv‡bi eiR, Kvco I RyZvi e¨emv| 
33 †MvcvjMÄ †MvcvjMÄ m`i †cvwë« dvg©, mv`v gvQ Pvl| 
ivRkvnx AÂj t 
†KvUvjxcvov †cvwë« dvg©, †mvjvi c¨v‡bj| 
Uy½xcvov AvL Pvl, ¶z`ª e¨emv| 
Kvwkqvbx cvIqvi wUjvi μq, †cvwë« dvg©, †mvjvi c¨v‡bj| 
†gvK‡m`cyi cvU, mv`v gvQ Pvl, ¶z`ª e¨emv| 
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
34 ivRkvnx m`i I ivRcvov ¸wU‡cvKvi Pvl I †ikg Drcv`b, wWRvBb I d¨vkbIq¨vi, 
AvmevecÎ ˆZwi, Ry‡qjvix, d‡UvMÖvdx, wcÖw›Us, †÷kbvix, dyW 
cÖ‡mwms, grm¨ cÖwμqvRvZKiY, wUmy¨ KvjPv‡ii gva¨‡g Avjy Pvl, 
÷«‡ewi I †÷wfqv Pvl, mdUIq¨vi wkí, g„rwkí, dyj Pvl, i“ivj 
U«v݇cvU©, K¤^j ˆZwi, ZviKvUv ˆZwi, jvBU BwÄwbqvwis, cv‡Ui 
e¯—v ˆZwi, K„wl cÖ‡KŠkj, weªK wdì, U«v±i, cvURvZ `ªe¨, †QvU 
cvUKj, gvki“g Pvl, wimvBwK¬s wkí, wRAvB cvBc cÖ¯‘Z 
KviLvbv, nvDRIq¨vi, mv‡ii e¨emv, c¨v‡KwRs KviLvbv, 
wgVvcvwb‡Z wPswoPvl, `y»RvZ Lv`¨ ˆZwi, is ˆZwi, †gUvj 
BwÄwbqvwis, ¶z`ª e¨emv, Ily‡ai †`vKvb, †MÖvmvixkc, ˆZwi 
†cvkv‡Ki †`vKvb, PvgovRvZ mvgMÖx, ¯^v¯’¨‡mev I WvqvMbw÷K, 
`y» cÖwμqvRvZKiY, cïLv`¨ ˆZwi KviLvbv, wPuov Kj, djRvZ 
Lv`¨ cÖ¯‘ZKiY, dj cÖwμqvRvZKiY, msi¶Y I evRviRvZKiY, 
gmjv cÖwμqvRvZKiY, Rym, R¨vg, †Rwj, U‡g‡Uv mm, AvPvi 
BZ¨vw` ˆZwi I evRviRvZKiY, eid Kj ¯’vcb, nvievj/‡flR 
cÖmvabx ˆZwi, G¨vcvU©‡g›U ˆZwi, c-vw÷K wkí| 
cev bvm©vix, Pvi‡Kvj ˆZwi, †eKvix, †μvKvwiR, †WBix I †cvwë« 
wkí, †ikg wkí, K„wl I †mP hš¿cvwZ, wPuov I gywo ˆZwi, †Zj I 
Wvj wgj, mv‡ii e¨emv| 
evNv L‡qi ˆZwi, Avg cÖwμqvRvZKiY, gmjv cÖwμqvRvZKiY, 
evDKyj, Av‡cj Kyj, ¸o ˆZwi, wPuov I gywo ˆZwi, PvDj Kj, 
mv‡ii e¨emv| 
evMgviv AvjyexR Drcv`b, evD Kyj/Av‡cj Kyj, mv‡ii e¨emv, gmjv 
cÖwμqvRvZKiY, K„wl I †mP hš¿cvwZ, wPuov I gywo ˆZwi, PvDj 
Kj, grm¨ Pvl| 
†gvnbcyi AvjyexR Drcv`b (wUmy¨ KvjPvi), BUfvUv, cvb Drcv`b, 
†μvKvwiR mvgMÖx, wgVv cvwb‡Z wPswo Drcv`b, avb PvD‡ji 
e¨emv, gyw` I fywl gv‡ji e¨emv, mv‡ii e¨emv| 
38
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
`~M©vcyi AvjyexR Drcv`b (wUmy¨ KvjPvi), PvDjKj, wm‡g‡›Ui wcjvi 
wbg©vY, mv‡ii e¨emv| 
cywVqv wm‡g‡›Ui wcjvi ˆZwi, Wvj fv½v‡bvi Kj, ¸o ˆZwi, B‡jKwU«K 
mvgMÖx weμq| 
PviNvU grm¨ Pvl, wgwb myMvi wgj, njy` cÖ‡mwms, L‡qi ˆZwi, ¸o ˆZwi, 
fywl gv‡ji e¨emv, n¯—wkí, eywUK e¨emv, mv‡ii e¨emv| 
†Mv`vMvox Pvi‡Kvj Drcv`b, cïLv`¨, ¶z`ª e¨emv, PvDjKj, mv‡ii 
35 cvebv m`i wWRvBb I d¨vkbIq¨vi, AvmevecÎ ˆZwi, Ry‡qjvix, d‡UvMÖvdx, 
wcÖw›Us, ¯^v¯’¨, †÷kbvix, Gjwc M¨v‡mi wmwjÛvi, †nvwmqvix, 
I‡qwìs wkí, mv‡ii e¨emv| 
36 †g‡nicyi m`i K„wlRvZ cY¨ ¸`vgRvZKiY, †WBix I †cvwë«, AvmevecÎ ˆZwi, 
evD Kyj, Av‡cj Kyj, bvm©vix, m-wgj, K„wl wfwËK wkí, cïLv`¨, 
mv‡ii e¨emv| 
37 Kywóqv m`i c¨v_jwR, nvjKv BwÄwbqvwis, Z_¨ cÖhyw³, cvg Pvl, KvUjvwi 
wkí, cv‡Ui e¯—v ˆZwi, PvZvj, Avmeve wkí, KywUi wkí, mv‡ii 
e¨emv| 
39 
e¨emv| 
Zv‡bvi mvi I KxUbvkK e¨emv, AvmevecÎ (KvV/÷xj) ˆZwi, K„wl I 
†mP hš¿cvwZ, †Zj I Wvj fv½v‡bvi wgj, mv‡ii e¨emv| 
Ck¦i`x av‡bi PvZvj, AvUv Kj, cvURvZ wkí, wjPy Drcv`b 
evRviRvZKiY, AvmevecÎ ˆZwi, I‡qwìs wkí, †cvwë« wkí, 
mv‡ii e¨emv| 
PvU‡gvni nvW©Iq¨vi, mewR Drcv`b, †cvwë« wkí, AvmevecÎ ˆZwi, 
g„rwkí, c¨v_jwR, grm¨Pvl, evDKyj I Av‡cj Kyj| 
AvUNwiqv grm¨Pvl, cvURvZ wkí, Avmeve wkí, †WBix I †cvwë« wkí, 
mv‡ii e¨emv| 
muvw_qv DboeZRv‡Zi Mvfx cvjb, ZuvZ wkí, †WBix I †cvwë« wkí, 
nvW©Iq¨vi, mv‡ii e¨emv| 
myRvbMi gmjv RvZxq dmj Drcv`b, ZuvZ wkí, †WBix I †cvwë« wkí, 
PvDj Kj, nvW©Iq¨vi, mv‡ii e¨emv| 
fvs¸iv †WBix I †cvwë« wkí, grm¨ Pvl, mv‡ii e¨emv| 
†eov Kvc‡oi e¨emv, Ilya, ZuvZwkí, †WBix I †cvwë« wkí| 
dwi`cyi †WBix I †cvwë« wkí, grm¨ Pvl, ¶z`ª e¨emv, mv‡ii e¨emv| 
Mvsbx dyW cÖ‡mwms, †Mv Lv`¨, †WBix I †cvwë« wkí, cvb Drcv`b, Avjy 
msi¶YvMvi, Wvj fv½v‡bvi Kj, mv‡ii e¨emv| 
gywRebMi †WBix I †cvwë« wkí, Avg cÖwμqvRvZKiY, ¶z`ª e¨emv, ch©Ub 
wkí, mv‡ii e¨emv| 
wgicyi K„wlwfwËK wkí, †WBix I †cvwë« wkí|
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
KygviLvjx ZuvZ wkí, ¶z`ª e¨emv, KywUi wkí, ch©Ub wkí, mv‡ii e¨emv| 
†LvKmv K„wlcY¨ ¸`vgRvZKiY, †WBix I †cvwë« wkí, ¶z`ª e¨emv, mv‡ii 
†fovgviv K„wlcY¨ ¸`vgRvZKiY, ch©Ub wkí, †Kvì †÷v‡iR, mv‡ii e¨emv| 
†`ŠjZcyi grm¨ cÖwμqvRvZKiY, AvmevecÎ ˆZwi, ¶z`ª e¨emv, mv‡ii e¨emv| 
grm¨ Pvl-mv`v gvQ, n¨vPvix, bvm©vix, gyiwMi ev”Pv Drcv`b, 
PvZvj e¨emv, †mvjvi c¨v‡bj, †gvevBj †dvb I wewfboe hš¿vs‡ki 
e¨emv Ges ZuvZ wkí| 
grm¨ Pvl-mv`v gvQ, n¨vPvix, AvL Pvl, ZvgvK Pvl, Kjv, †cu‡c, fyÆv 
Pvl, cv‡bi eiR, avb-Pv‡ji PvZvj e¨emv Ges †gvevBj †dvb e¨emv| 
grm¨ Pvl-mv`v gvQ, n¨vPvix, AvL Pvl, fyÆv Pvl, cv‡bi eiR, 
avb-Pv‡ji PvZvj Ges †gvevBj †dvb e¨emv| 
grm¨ Pvl-mv`v gvQ, wewfboe cÖKvi Kzj Pvl, AvL Pvl, fyÆv Pvl, 
PvZvj e¨emv Ges †gvevBj †dvb e¨emv| 
wkeMÄ dyW cÖ‡mwms (Avg), †ikg, jv¶¨v Pvl, †WBix I †cvwë« wkí, 
KywUi wkí, c¨v_jwR †m›Uvi/wK¬wbK, ¶z`ª e¨emv, mv‡ii e¨emv| 
bv‡Pvj †WBix wkí, PvZvj, ¶z`ª e¨emv, mv‡ii e¨emv| 
†Mvg¯—vcyi dyW cÖ‡mwms (Avg), †ikg, jv¶¨v Drcv`b, †WBix I †cvwë« 
wkí, KywUi wkí, ¶z`ª e¨emv, mv‡ii e¨emv| 
†fvjvnvU Av‡gi Drcv`bce© wiqvwis, Avg cÖwμqvRvZKiY I evRviRvZKiY, 
†ikg, PvDj Kj, †WBix I †cvwë« wkí, mv‡ii e¨emv| 
40 
38 
39 PuvcvB beveMÄ m`i 
G¨vjywgwbqvg †μvKvwiR, U‡g‡Uv cÖ‡mwms, bKkxKuv_v, wcZj wkí, 
ev‡qvM¨vm c-¨v›U, †WBix I †cvwë« wkí, PvDj Kj, Avg cÖwμqvRvZKiY 
I evRviRvZKiY, mv‡ii e¨emv, grm¨ Pvl, Kuvmv wkí| 
PzqvWv½v m`i 
AvjgWv½v 
`vgyiû`v 
Rxeb bMi 
40 bv‡Uvi m`i e¯¿ weZvb, Kjv Drcv`b, `y» cÖwμqvRvZKiY, wgwó e¨emv, 
grm¨ Lv`¨, cïLv`¨, iW wm‡g‡›Ui e¨emv, nvW©Iq¨vi, Ily‡ai 
†`vKvb, ˆZwi †cvkvK, †nv‡Uj-†i‡¯—viuv, PvZvj, dyW cÖ‡mwms, 
B‡jKU«wb·, AvmevecÎ ˆZwi, Pvgov wkí, ¯^v¯’¨ †mev, †eKvix, 
wPbvev`vg, evDKyj, †cqviv, ¸o ˆZwi, c¨v‡KwRs, c¨v_jwR, 
cwienb, Avg/dj cÖwμqvRvZKiY, ev`¨hš¿ ˆZwi, cvi‡U· wkí, 
gvki“g Pvl, B¶z cÖ‡mwms, mv‡ii e¨emv| 
¸i“`vmcyi gmjv RvZxq dmj Drcv`b, grm¨ Pvl, PvgovRvZ wkí, PvDj 
Kj, cvU I cvURvZ `ªe¨ ˆZwi, mv‡ii e¨emv, cï Lv`¨ ˆZwi 
evMvwZcvov Jlwa MvQ Drcv`b, †WBix dvg©, †cvwë« dvg©, grm¨ Pvl, mv‡ii 
e¨emv, cï Lv`¨| 
eovBMÖvg Jlwa MvQ Drcv`b, †WBix dvg©, †cvwë« dvg©, nvjKv cÖ‡KŠkj, 
c¨v_jwR/nvmcvZvj, cï Lv`¨, mv‡ii e¨emv| 
wmsov PvbvPyi, †eªW we¯‹yU, grm¨ Pvl, †WBwi dvg©, Kuvmv wkí, K„wl 
wfwËK wkí, KywUi wkí, n¨vwÛμ¨vdU, mv‡ii e¨emv| 
jvjcyi PvDj Kj, †WBix dvg©, †cvwë« dvg©, k•L wkí, wPwb/¸o wkí, 
mv‡ii e¨emv|
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
41 e¸ov e¸ov m`i nvjKv K„wl hš¿cvwZ, PvZvj e¨emv, avb fv½v‡bv Kj/eqjvi, 
†cvwë«, n¨vPvix, †Kvì †÷v‡iR, eywUK KviLvbv, n¨vwÛμ¨vdU 
(gwnjv D‡`¨v³v), †eªW, we¯‹yU †eKvix/dyW g¨vbyd¨vKPvwis 
d¨v±ix, e¨vUvix, ev‡qvM¨vm c-v›U, bvm©vix, c-vw÷K d¨v±ix, 
RyUwgj, IqvUvi cv¤ú †gwkb G‡·mwiR ˆZwii KviLvbv| 
wkeMÄ av‡bi PvZvj, †cvwë«/n¨vPvix, ¯^qswμq PvjKj, bvm©vix, weªK 
wdì, †Kvì †÷v‡iR, RyUwgj| 
†mvbvZjv av‡bi PvZvj, n¨vPvix, g¨vP d¨v±ix, kxZe¯¿ ˆZwii KviLvbv, 
Kv‡c©›Uvix Uyjm| 
`ycPuvwPqv av‡bi PvZvj, wgkª mvi KviLvbv, kxZe¯¿ ˆZwii KviLvbv, 
Gbv‡gj wkí| 
Kvnvjy PvZvj e¨emv, †cvwë«/n¨vPvix, e¨vM g¨vbyd¨vKPvwis BÛvw÷«R, 
A‡qj wgj, cví GÛ †ccvi BÛvw÷«R| 
MveZjx av‡bi PvZvj| 
mvwiqvKvw›` av‡bi PvZvj, n¨vPvix| 
Av`g`xwN PvZvj e¨emv, kxZe¯¿ ˆZwii KviLvbv| 
aybU ev‡qvM¨vm c-v›U| 
b›`xMÖvg av‡bi PvZvj| 
†kicyi av‡bi PvZvj, bvm©vix (mvDw`qv)| 
42 bIMuv bIMuv m`i PvZvj e¨emv, Pvi‡Kvj KviLvbv, n¨vÛjyg KviLvbv, wPuov, 
gywo/dyW d¨v±ix| 
mvcvnvi av‡bi PvZvj| 
avgyinvU av‡bi PvZvj| 
cZoexZjv av‡bi PvZvj| 
†cvikv av‡bi PvZvj| 
e`jMvQx av‡bi PvZvj| 
gnv‡`ecyi PvZvj e¨emv, Pvi‡Kvj KviLvbv| 
wbqvgZcyi av‡bi PvZvj| 
43 RqcyinvU RqcyinvU m`i PvZvj e¨emv, BwÄwbqvwis IqvK©kc (Kvgvi kvjv), †cvwë« wdW| 
KvjvB PvZvj e¨emv, †cvwë« wdW/†cvwë«, †Kvì †÷v‡iR| 
†¶Zjvj PvZvj e¨emv| 
Av‡°jcyi PvZvj e¨emv, cv_i †K‡U kxjcvUv ˆZwii KviLvbv| 
cuvPwewe PvZvj e¨emv| 
44 MvBevÜv MvBevÜv m`i PvZvj e¨emv| 
my›`iMÄ PvZvj e¨emv| 
mv`yj¨vcyi PvZvj e¨emv| 
cjvkevwo PvZvj e¨emv| 
41 
e¸ov AÂj t
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
†Mvwe›`MÄ nvjKv cÖ‡KŠkj, kxZe¯¿ ˆZwii KviLvbv| 
mvNvUv PvZvj e¨emv| 
45 wmivRMÄ wmivRMÄ m`i ZuvZ wkí, PvZvj e¨emv, w¯úwbs wgj, †cvwë« wdW g¨vbyd¨vKPvwis wgj| 
wm‡jU AÂj t 
dyjQwoNvU PvZvj e¨emv| 
KvRxcyi ZuvZ wkí, PvZvj e¨emv| 
Zvovk PvZvj e¨emv| 
†ejKywP ZuvZ wkí, PvZvj e¨emv| 
†PŠnvwj PvZvj e¨emv| 
kvnRv`cyi PvZvj e¨emv, ZuvZ wkí, †WBix dvg©| 
Dj-vcvov PvZvj e¨emv, ZuvZ wkí, A‡qj wgj| 
KvgviL›` PvZvj e¨emv, dyW g¨vbyd¨vKPvwis wgj, †cvwë« wdW g¨vbyd¨vKPvwis| 
ivqMÄ kxZj cvwU ˆZwii KviLvbv| 
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
46 wm‡jU wm‡jU m`i gwbcyix ZuvZ I n¯— wkí, euvk, †eZ I kxZj cvwU ˆZwi, 
Pvi‡Kvj, B‡jKwU«K mvgMÖx, nvW©Iq¨vi, m¨vwbUvix, wmivwgK, 
UvBjm, gyw` e¨emv, weªK, †c‡Uªvwjqvg `ªe¨vw`i e¨emv, †nv‡Uj 
†i‡¯—viuv, e¯¿ e¨emv, gq`v-wPuov-gywo wgj, eidKj, ˆZRmc‡Îi 
e¨emv, †eKvix, KvV I ÷xj mvgMÖxi e¨emv, B‡jKwU«K cyj, 
we‡bv`b cvK©/we‡bv`b ¯úU, ch©Ub, AvBwU, Pv wkí, †ijI‡q 
w¯-cvi ˆZwi, R¨vg/†Rjx/AvPvi wkí BZ¨vw`| 
`w¶Y myigv wcÖw›Us I c¨v‡KwRs wkí, K„wl hš¿cvwZ, Pv wkí, cyivZb B¯úvZ 
I †jvnvi e¨emv, cyivZb c-vw÷K `ªe¨vw` wimvBwK¬s cÖKí| 
evjvMÄ weªK, gyw` e¨emv, kxZj cvwU Drcv`b, †eZ I n¯— wkí| 
†MvqvBbNvU cv_i I evwji e¨emv, gyw` e¨emv| 
ˆRš—vcyi evwj I cv_‡ii e¨emv, Gjwc M¨vm c-v›U| 
†MvjvcMÄ grm¨ Pvl I cÖwμqvRvZKiY, Gjwc M¨vm c-v›U| 
KvbvBNvU gyw` e¨emv, weªK, KvV, evwj I cv_‡ii e¨emv| 
weqvbxevRvi grm¨ Pvl, KvV e¨emv, bvm©vix, weªK wdì, †nv‡Uj e¨emv, 
KwgDwbwU †m›Uvi, Gjwc M¨vm c-v›U| 
†Kv¤úvbxMÄ cv_i I evwji e¨emv| 
†dÂyMÄ gyw` e¨emv, Lv`¨ `ªe¨vw`i e¨emv| 
wek¦bv_ KvV I ÷xj mvgMÖxi e¨emv, gyw` e¨emv| 
47 †gŠjfx evRvi †gŠjfxevRvi weªK, KvV, gyw` e¨emv, grm¨ Drcv`b, †cvwë«| 
KyjvDov gyw` e¨emv, Pv-evMvb, exR Drcv`b, msi¶Y I wecYb| 
42
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
Ryox dj cÖwμqvRvZKiY, Kgjv Pvl, †ijI‡q w¯-cvi ˆZwi| 
eo‡jLv AvMi Pvl, AvMi evwZ I AvMi wkí, KvV e¨emv, we‡bv`b cvK©| 
kªxg½j AvMi Pvl, AvMi evwZ I AvMi wkí, Pv-evMvb, †jey I Avbvim 
Drcv`b I cÖwμqvRvZKiY, †cvwë«, R¨vg/†Rjx/AvPvi Drcv`b, 
grm¨ Pvl, KvV e¨emv, ch©Ub I we‡bv`b cvK©| 
KgjMÄ gwbcyix ZuvZ wkí, mewR cÖwμqvRvZKiY, ch©Ub, we‡bv`b cvK©| 
ivRbMi exR Drcv`b, msi¶Y I wecYb| 
48 nweMÄ nweMÄ m`i wi‡qj G‡÷U e¨emv, gyw` e¨emv, wmivwgK, Lv`¨ 
cÖwμqvRvZKiY, I‡qwìs KviLvbv, `y» Lvgvi, †iYy †cvbv 
Drcv`b, grm¨ Lvgvi, wdk wdW, cï Lv`¨ ˆZwii KviLvbv, wgkª 
Lvgvi, Lv`¨ cÖwμqvRvZKiY wkí| 
evwbqvPs nuvm-gyiwMi Lvgvi, grm¨ Lvgvi, wdk wdW, †iYy †cvbv Drcv`b, 
wngvMvi, eidKj, grm¨ AvniY-msi¶Y I weZiY, `y» Lvgvi| 
AvR‡gixMÄ nuvm-gyiwMi Lvgvi, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, wdk wdW, †iYy †cvbv 
Drcv`b, wngvMvi, eidKj, grm¨ AvniY-msi¶Y I weZiY| 
Pybvi“NvU `y» Lvgvi, Pv-wkí, n¯— I KywUi wkí, wgkª Lvgvi| 
evûej `y» Lvgvi, Pv-wkí| 
jvLvB nuvm-gyiwMi Lvgvi| 
bexMÄ `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, wdk wdW, †iYy †cvbv Drcv`b, grm¨ 
AvniY-msi¶Y I weZiY| 
gvaecyi Pv-wkí, n¯— I KywUi wkí, wgkª Lvgvi, †Kvì †÷v‡iR| 
49 mybvgMÄ m`i K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv, 
AvBmμxg wkí, grm¨ Lvgvi, n¨vPvix, †QvU-eo Kv‡Vi †bŠKv ˆZwi| 
Zvwnicyi ÷x‡ji †bŠKv ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv, 
AvBmμxg wkí, grm¨ Lvgvi, n¨vPvix| 
RvgvjMÄ evjy e¨emv, grm¨ Lvgvi, n¨vPvix| 
†`vqvivevRvi K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, grm¨ Lvgvi, n¨vPvix| 
wek¦¤¢icyi K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv, 
AvBmμxg wkí, grm¨ Lvgvi, n¨vPvix †QvU-eo Kv‡Vi †bŠKv ˆZwi| 
QvZK K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv, wcÖw›Us †cÖm, 
evjy I Pzbvcv_‡ii e¨emv, wm‡g›U e¨emv, †QvU-eo Kv‡Vi †bŠKv ˆZwi| 
w`ivB K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv| 
RMboev_cyi K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv, wcÖw›Us †cÖm, 
evjy I Pzbvcv_‡ii e¨emv, wm‡g›U e¨emv, †QvU-eo Kv‡Vi †bŠKv ˆZwi| 
aigcvkv K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv, K…wl 
hš¿cvwZ wecbb, AvBmμxg wkí| 
kvj-v grm¨ Pvl I n¨vPvix| 
43
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
50 ewikvj m`i grm¨ cÖwμqvRvZKiY KviLvbv, grm¨ n¨vPvix, K…wlRvZ cY¨ 
Drcv`b dvg©, bvi‡KjRvZ cY¨, PvZvj e¨emv, cvb eiR, BU 
fvUv, c¨v‡KwRs wkí, m¨vwbUvix mvgMÖx wbg©vY, BwÄwbqvwis 
IqvK©kc| 
wnRjv grm¨ Pvl, †cvwë« dvg©, ˆZj wgj, Wv‡ji wgj, Uªjvi wbg©vY| 
†MŠib`x `y»RvZ Lv`¨ cÖwμqvRvZKiY, grm¨ Pvl, PvZvj e¨emv, 
n¯—PvwjZ ZuvZ wkí, †cvwë« dvg©, B‡Ui fvUv, KvMR, euvk I 
†eZwfwËK KzwUi wkí| 
gyjv`x grm¨ Pvl, m¨vwbUvix mvgMÖx wbg©vY, †cvwë« dvg©, ˆZj wgj, Wv‡ji 
51 SvjKvVx m`i grm¨ I wPswo Pvl, †nv‡Uj e¨emv, ¯^Y© wkí| 
52 wc‡ivRcyi m`i Kvgvi I Kygvi wkí, Kvco I RyZvi e¨emv, †gvevBj †dvb, ¯^Y© 
44 
wgj| 
†g‡n›`xMÄ Uªjvi wbg©vY, grm¨ Pvl, m¨vwbUvix mvgMÖx wbg©vY, †cvwë« dvg©, 
ˆZj I Wv‡ji wgj| 
eveyMÄ PvZvj e¨emv, m¨vwbUvix mvgMÖx wbg©vY, BU fvUv, grm¨ Pvl| 
ewikvj AÂj t 
ev‡KiMÄ kxZj cvwU, †nvMjv cvZvi cvwU ˆZwii KzwUi wkí, Kygvi wkí, 
grm¨ I †cvwë« Lvgvi, cvb eiR| 
Av‰MjRvov eqb wkí (†nvMjvi cvZvi cvwU), grm¨ I †cvwë« Lvgvi| 
DwRicyi Kvgvi wkí, Kygvi wkí, cvb eiR, grm¨ I †cvwë« Lvgvi| 
evbvixcvov PvZvj e¨emv, †cqviv I Avgov Drcv`b, AvmevecÎ ˆZwi 
KviLvbv, mewRi Pviv I exR Drcv`b| 
bjwQwU AvmevecÎ, grm¨ I wPswo Pvl, †nv‡Uj e¨emv, ¯^Y© wkí| 
ivRvcyi Kvc‡oi †`vKvb, †UBjvwis, †nv‡Uj e¨emv, ¯^Y© wkí| 
KvVvwjqv †nv‡Uj e¨emv, ¯^Y© wkí, grm¨, Lv`¨ cÖwμqvRvZKiY| 
evDdj g„rwkí| 
wkí| 
KvDLvwj Pvj I Kvc‡oi e¨emv, mycvwi I bvm©vix e¨emv, `y» Lvgvi I 
QvMj Lvgvi| 
wRqvbMi †eKvix, PvZvj, †÷kbvix I Km‡gwUKm e¨emv| 
bvwRicyi grm¨ Pvl, †cvwë« dvg©, †UBjvwis, RyZvi e¨emv, mv‡ii e¨emv| 
gVevwoqv Mv‡g©›Um, †cvwë« dvg©, Pvj I wU‡bi e¨emv, m-wgj, wPswo I mv`v 
gv‡Qi Pvl, wm‡g›U e¨emv| 
†bQvivev` 
(¯^iƒcKvwV) 
†cqvivRvZ cY¨, bvi‡KjRvZ cY¨, AvgovRvZ cY¨, bvm©vix, 
iW I wm‡g›U, Pv‡ji e¨emv, mvi I wK¬wbK, grm¨ Pvl, †cvwë« 
dvg©| 
fvÛvwiqv Pv‡ji e¨emv, Kvc‡oi e¨emv, †cvwë« dvg©, mv`v gvQ Pvl, m-wgj, 
Pv‡ji K‡ji e¨emv|
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
53 ei¸bv m`i †cvwë« dvg©, wK¬wbK, dv‡g©mx, †UBjvwis, wcÖw›Us †cÖm, nvW©Iq¨vi, 
m-wgj, WvqvMbw÷K †m›Uvi| 
†eZvMx gyw` I gwbnvwi †`vKvb, nvW©Iq¨vi, dvwb©Pvi †`vKvb, †eKvix I 
`y» Lvgvi| 
evgbv `y» Lvgvi, †eKvix, †cvwë« Lvgvi| 
AvgZjx wK¬wbK, dv‡g©mx, nvW©Iq¨vi, `y» Lvgvi, †eKvix, †cvwë« Lvevi, 
†UBjvwis, AvmevecÎ, grm¨ Lvgvi| 
cv_iNvUv wK¬wbK, dv‡g©mx, nvW©Iq¨vi, `y» Lvgvi, †cvwë« Lvgvi, AvBm 
c-v›U, grm¨ Lvgvi, grm¨ Pvl I `y» Lvgvi| 
54 cUyqvLvjx m`i wK¬wbK, dv‡g©mx, nvW©Iq¨vi, `y» Lvgvi, †cvwë« Lvgvi, AvBm 
c-v›U, grm¨ I `y» Lvgvi| 
evDdj Avmevec‡Îi †`vKvb, †eKvix, PvZvj, Pv‡ji AvoZ, †UBjvwis, 
`y» Lvgvi| 
MjvwPcv ˆZjexR c-v›U, ïuUwK c-v›U, av‡bi PvZvj, Pv‡ji AvoZ, †eKvix, 
gwbnvwi I gyw` †`vKvb, `y» Lvgvi, wPswo Pvl| 
gxR©vMÄ gyw` I gwbnvwi †`vKvb, dv‡g©mx, nvW©Iq¨vi, Pv‡ji AvoZ| 
Kjvcvov ch©Ub wkí, mvgyw`ªK grm¨ cÖwμqvRvZKiY, ïuUwK c-v›U, `y» 
Lvgvi, PvZvj, Pv‡ji AvoZ, †UBjvwis, wPswo Pvl, AvBm c-v›U, 
euv‡ki cY¨, wdW wgj, †mŠi we`y¨Z I ev‡qvM¨vm| 
`kwgbv Pv‡ji AvoZ, gwbnvix, nvW©Iqvi, †cvwë« dvg©, `y» Lvgvi, 
55 †fvjv m`i BwÄwbqvwis IqvK©kc, gUi cvU©m, †c‡U«vj cv¤ú, nvW©Iq¨vi, 
n¨vPvix, †nv‡Uj e¨emv, Pvj cÖwμqvKiY, gvQ msi¶Y I 
cÖwμqvKiY, bvm©vix, kvKmewR Drcv`b I evRviRvZKiY, 
AvmevecÎ, mycvwi e¨emv| 
45 
PvZvj| 
`ygKx `y» Lvgvi, †eKvix, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi e¨emv| 
†evinvbDwÏb BwÄwbqvwis IqvK©kc, gUi cvU©m, †c‡U«vj cv¤ú, nvW©Iq¨vi, 
n¨vPvix, †nv‡Uj e¨emv, Pvj cÖwμqvKiY, gvQ msi¶Y I 
cÖwμqvKiY, bvm©vix, kvKmewR Drcv`b I evRviRvZKiY| 
ZRygwÏb Uªjvi wbg©vY I †givgZ, nvW©Iq¨vi, n¨vPvix, `y»RvZ cY¨ 
Drcv`b, Pvj cÖwμqvKiY I evRviRvZKiY| 
jvj‡gvnb H 
Pid¨vkb bvm©vix I ebvqb, mycvwii e¨emv, BwÄwbqvwis IqvK©kc, gUi 
cvU©m, †c‡U«vj cv¤ú, nvW©Iq¨vi, n¨vPvix, Pvj cÖwμqvKiY, gvQ 
msi¶Y I cÖwμqvKiY, kvKmewR Drcv`b I evRviRvZKiY| 
†`ŠjZLuv U«jvi wbg©vY I †givgZ, nvW©Iq¨vi, n¨vPvix, bvm©vix, `y»RvZ cY¨ 
Drcv`b, m-wgj, Pvj cÖwμqvKiY|
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
56 kixqZcyi cvjs ˆe`y¨wZK mvgMÖxi e¨emv, B‡Ui fvUv, †cvwë« dvg©, fylv gvj I 
wcZ‡ji e¨emv| 
RvwRiv †cvwë« dvg©, grm¨ Pvl, Kv‡Vi e¨emv, Wvj Pvl, RyZvi e¨emv, 
dvwb©Pvi I Kv‡Vi e¨emv| 
bwoqv cv‡Ui e¨emv, Kv‡Vi e¨emv, gmjv Drcv`b, Wvj Drcv`b, 
m-wgj, fylv gv‡ji e¨emv| 
†f`iMÄ RyZvi e¨emv, Kjv Pvl, cv‡Ui e¨emv, AvL Pvl, ¸‡oi e¨emv, 
Kygvi wkí| 
WvgyW¨v PvZvj e¨emv, ivBm wgj, Kv‡Vi e¨emv, AvL Pvl, ¸‡oi e¨emv, 
UvBjm I m¨vwbUvix e¨emv| 
†MvmvBi nvU cv‡bi eiR, Avjy Pvl, B‡Ui fvUv, ˆZj exR, †cvwë« dvg©, gmjv 
Drcv`b| 
57 gv`vixcyi m`i ¸‡oi e¨emv, KywUi wkí, gmjv Drcv`b| 
KvjwKwb cv‡Ui e¨emv, IqvK©kc, gmjv Drcv`b| 
iv‰Ri `y» Lvgvi, Kygvi wkí, Kv‡Vi e¨emv| 
wkePi Mvfx cvjb, mewR Pvl, gmjv Drcv`b| 
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
58 iscyi m`i n¯—wkí (kZiw ˆZwi), mvevb wkí, wcÖw›Us, c¨v‡KwRs I evBwÛs 
wkí, ivevi Pvl, c-vw÷K mvgMÖx, AvUv I mywR ˆZwi, cvU I 
cvURvZ wkí (PU, myZwj ˆZwi), `y» Lvgvi, ¯^v¯’¨‡mev (wK¬wbK, 
weDwU cvj©vi, wRg‡bwmqvg), e-K, eywUK I GgeªqWvix, †flR I 
nvievj, Km‡gwU· cÖ¯‘ZKvix wkí, BDbvbx I Avqy‡e©`x Jla 
cÖ¯‘ZKvix wkí, ißvwbgyLx PvgovRvZ cY¨, ißvwbgyLx wngvwqZ 
Lv`¨, Kw¤úDUvi mdUIq¨vi I Z_¨ cÖhyw³ wkí, we‡bv`b, ¶z`ª 
cvIqvi c-v›U ¯’vcb BZ¨vw`| 
wgVvcyKyi Avg †_‡K cví ˆZwi, wgj PvZvj, A‡Uv ivBm wgj, mycvwi 
cÖwμqvRvZKiY, K‡¤úv÷ mvi, ¸wU BDwiqv ˆZwi BZ¨vw`| 
cxiMvQv `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, ¯^v¯’¨‡mev, BU fvUv, †eKvix mvgMÖx ˆZwi 
BZ¨vw`| 
cxiMÄ Kjv cÖwμqvRvZKiY, Avjy/mewR msi¶YvMvi, bvm©vix, ebvqb 
BZ¨vw`| 
KvDwbqv n¯—wkí (Uywc ˆZwi), ev‡qv-M¨vm, ZvgvK wkí, cvi‡U·, †bŠhvb 
wkí BZ¨vw`| 
e`iMÄ gywo ˆZwi KviLvbv, avb I Pvj e¨emv, g„r wkí, BU fvUv, ÷xj I 
Kv‡Vi AvmevecÎ, Pvi‡Kvj ˆZwi BZ¨vvw`| 
M½vPov bxjPvl, ÷xj I Kv‡Vi AvmevecÎ, ZuvZ wkí, cvU I cvURvZ 
wkí (PU, myZwj ˆZwi) BZ¨vw`| 
46 
iscyi AÂj t
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
ZvivMÄ BU fvUv, PvZvj, ¶z`ª e¨emv, Pvgov wkí, ÷xj I Kv‡Vi AvmevecÎ| 
59 KywoMÖvg m`i cvU I cvURvZ wkí, wngvMvi, we‡bv`b †K›`« (aijv eªxR 
GjvKvq), ¯^v¯’¨‡mev (wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wRg‡bwmqvg), ¯§j 
cvIqvi c-v›U ¯’vcb BZ¨vw`| 
bv‡Mk¦ix KvV wkí, euvk wkí, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, ¯^v¯’¨ †mev BZ¨vw`| 
dyjevox KvV wkí, euvk wkí, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi BZ¨vw`| 
fyisMvgvix H 
ivRvi nvU jUKb dj cÖwμqvRvZKiY, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi BZ¨vw`| 
Dwjcyi `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi BZ¨vw`| 
wPjgvix †bŠhvb wkí, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, g„r wkí, KywUi wkí (wSbyK 
†_‡K Pzb ˆZwi) BZ¨vw`| 
†iŠgvix †bŠhvb wkí, grm¨ cÖwμqvKiY (ïuUwK) BZ¨vw`| 
Pi ivwRecyi H 
60 jvjgwbinvU m`i Pv wkí, †mP hš¿cvwZ ˆZwi, `y» Lvgvi, mycvwi cÖwμqvKiY, Kjv 
cÖwμqvKiY, †gŠ-gvwQ Pvl I gay Drcv`b, ¯^v¯’¨‡mev (wK¬wbK, 
weDwU cvj©vi, wRg‡bwmqvg), ¯§j cvIqvi c-v›U ¯’vcb BZ¨vw`| 
nvwZevÜv fyÆv cÖwμqvRvZKiY, cï/grm¨/nuvm gyiwMi Lv`¨ ˆZwi, wngvMvi 
¯’vcb BZ¨vw`| 
KvwjMÄ `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, n¨vPvix ¯’vcb BZ¨vw`| 
Avw`Zgvix `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi BZ¨vw`| 
cvUMÖvg fyÆv cÖwμqvRvZKiY, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, cï/grm¨/nuvm-gyiwMi 
Lv`¨ ˆZwiKiY, cv_i msMÖn, cv_i †_‡K Aviwmwm LuywU 
ˆZwi BZ¨vw`| 
61 bxjdvgvix m`i Av`v cÖwμqvRvZKiY, wmivwgK wkí, †cvkvK wkí, ch©Ub wkí, 
100% ißvwbgyLx e¯¿ wkí, ¯^v¯’¨‡mev (wK¬wbK, weDwU cvj©vi, 
wRg‡bwmqvg), ¯§j cvIqvi c-v›U ¯’vcb BZ¨vw`| 
†Wvgvi K„wl wfwËK wkí, ev‡qv-dvwU©jvBRvi, Avjy exR msi¶YvMvi, 
Avjy cÖwμqvRvZKiY BZ¨vw`| 
wK‡kviMÄ Avjy exR msi¶YvMvi, K„wl wfwËK wkí BZ¨vw`| 
RjXvKv K„wl wfwËK wkí, `y» Lvgvi ¯’vcb BZ¨vw`| 
wWgjv grm¨ Lvgvi, K„wl wfwËK wkí ¯’vcb BZ¨vw`| 
ˆmq`cyi ¸wU BDwiqv ˆZwi, BU fvUv, †eKvix wkí, Mv‡g©›Um, hvwš¿K wkí, 
¶z`ª wkí, UvBjm I wmivwgK wkí BZ¨vw`| 
62 w`bvRcyi m`i wjPy I Avg cÖwμqvKiY, myMwÜ Pvj cÖwμqvKiY, PvZvj, Pv‡ji 
eªvb †_‡K †fvR¨ ˆZj ˆZwi, A‡UvivBm wgj, ¯^v¯’¨‡mev (wK¬wbK, 
weDwU cvj©vi, wRg‡bwmqvg), ¯§j cvIqvi c-v›U| 
47
μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 
exiMÄ wgj-PvZvj, bvm©vix, ebvqb BZ¨vw`| 
Kvnv‡ivj avb PvD‡ji e¨emv, A‡UvivBm wgj BZ¨vw`| 
†evPvMÄ Pvi‡Kvj ˆZwi, wPwb wkí, BUfvUv BZ¨vw`| 
weij wjPy cÖwμqvKiY, wgj-PvZvj, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi BZ¨vw`| 
Lvbmvgv avb PvD‡ji e¨emv, K„wlwfwËK wkí ¯’vcb BZ¨vw`| 
dyjevwo K„wlwfwËK ¶z`ª I gvSvwi wkí, avb PvD‡ji e¨emv, nvjKv 
cÖ‡KŠkj hš¿cvwZ ˆZwi BZ¨vw`| 
wPwii e›`i myMwÜ Pvj cÖwμqvKiY, gywo, Pvj cÖ¯‘ZKiY, PvZvj, `y» Lvgvi, 
grm¨ Lvgvi ¯’vcb BZ¨vw`| 
cve©Zxcyi ˆRe mvi, wgkª mvi I ¸wU BDwiqv ˆZwi, bvm©vix, n¯— wkí, nvjKv 
cÖ‡KŠkj hš¿cvwZ I avb PvD‡ji e¨emv, A‡UvivBm wgj BZ¨vw`| 
weivgcyi nuvm, gyiwM I Mevw` cïi R‡b¨ Lv`¨ cÖ¯‘ZKvix wkí, PvZvj, `y» 
I grm¨ Lvgvi ¯’vcb BZ¨vw`| 
nvwKgcyi K„wlwfwËK ¶z`ª I gvSvwi wkí, avb PvD‡ji e¨emv, wngvMvi, 
ˆRe mvi, wgkª mvi I ¸wU BDwiqv ˆZwi KviLvbv ¯’vcb BZ¨vw`| 
beveMÄ exR cÖwμqvRvZKiY, K„wlwfwËK ¶z`ª I gvSvwi wkí I avb 
PvD‡ji e¨emv| 
†NvovNvU avb PvD‡ji e¨emv, K„wlwfwËK ¶z`ª I gvSvwi wkí, exR 
cÖwμqvRvZKiY I msi¶Y, `y» Lvgvi BZ¨vw`| 
63 `y» Lvgvi, K„wlwfwËK ¶z`ª I gvSvwi wkí, PvgovRvZ cY¨, K„wlRvZ 
evwjqvWv½x dj, kvK-mewR I Wvj cÖwμqvKiY, †eªW GÛ we¯‹yU, †mgvB, 
jv”Qv, PvbvPyi cÖ¯‘ZKiY BZ¨vw`| 
ivwbks‰Kj avb-PvD‡ji e¨emv, `y» Lvgvi, gywo I Pvj cÖ¯‘ZKiY BZ¨vw`| 
nwicyi Avg cÖwμqvKiY, `y» Lvgvi, ˆRe mvi, wgkª I ¸wU BDwiqv mvi 
ˆZwi BZ¨vw`| 
cxiMÄ avb-PvD‡ji e¨emv, `y» Lvgvi, gywo, Pvj cÖ¯‘ZKiY, exR 
cÖwμqvRvZKiY BZ¨vw`| 
†`exMÄ wngvMvi, ¸uov gmjv ˆZwi, Avjy †_‡K Lv`¨ cÖwμqvRvZKiY BZ¨vw`| 
Av‡Uvqvix ÷xj I Kv‡Vi AvmevecÎ, avb-PvD‡ji e¨emv, `y» Lvgvi ¯’vcb BZ¨vw`| 
†ev`v exR cÖwμqvRvZKiY I msi¶Y, nuvm, gyiwM I Mevw` cïi R‡b¨ 
Lv`¨ cÖ¯‘ZKvix wkí, `y» Lvgvi, ißvwbgyLx cvURvZ cY¨ 
Drcv`b BZ¨vw`| 
†ZuZywjqv Pv wkí, cv_i D‡Ëvjb I cv_i †_‡K ˆe`y¨wZK wcjvi I 
AeKvVv‡gvMZ `ªe¨vw` cÖ¯‘ZKiY, ch©Ub †K›`ª ¯’vcb BZ¨vw`| 
48 
VvKyiMuvI m`i 
m`i 
cY¨ Drcv`‡b mnvqK hš¿ ˆZwi I ¯§j cvIqvi c-v›U ¯’vcb BZ¨vw`| 
64 cÂMo m`i Pv cÖwμqvRvZKiY, ÷«‡eix Pvl, cwj- cwienb, ¯^v¯’¨ †mev 
(wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wRg), ch©Ub †K›`ª ¯’vcb, cv_i D‡Ëvjb, 
cv_i †_‡K ˆe`y¨wZK wcjvi I AeKvVv‡gvMZ `ªe¨vw` cÖ¯‘ZKiY, 
¯§j cvIqvi c-v›U ¯’vcb BZ¨vw`|
GmGgB FY weZiY m¤úwK©Z ˆÎgvwmK weeiYx (cybtA_©vqb e¨ZxZ) 
e¨vs‡Ki bvg t ................................................................. 
ˆÎgvwm‡Ki bvg t ................................................................. 
mvj t ................................................................. 
49 
ms‡hvRbx ÔNÕ 
(†KvwU UvKvq) 
we‡eP¨ ˆÎgvwm‡K 
weZiYK…Z FY 
we‡eP¨ eQ‡ii ïi“ 
n‡Z we‡eP¨ ˆÎgvwmK 
ch©š— †gvU weZiY 
F‡Yi 
cÖK…wZ 
DcLvZ D‡`¨v³vi 
aib 
eQ‡ii 
j¶¨gvÎv 
msL¨v cwigvY 
j¶¨gvÎvi 
mv‡_ 
weZi‡Yi 
nvi msL¨v cwigvY 
j¶¨gvÎvi 
mv‡_ 
weZi‡Yi nvi 
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 
cyi“l 
gwnjv 
†mev 
Dc‡gvU 
cyi“l 
gwnjv 
e¨emv 
Dc‡gvU 
cyi“l 
gwnjv 
wkí 
Dc‡gvU 
¶z`ª 
†gvU 
cyi“l 
gwnjv 
†mev 
Dc‡gvU 
cyi“l 
gwnjv 
e¨emv 
Dc‡gvU 
cyi“l 
gwnjv 
wkí 
Dc‡gvU 
gvSvwi 
†gvU 
me©‡gvU
GmGgB FY weZiY m¤úwK©Z ˆÎgvwmK weeiYx (cybtA_©vqb) 
e¨vs‡Ki bvg t ................................................................. 
ˆÎgvwm‡Ki bvg t ................................................................. 
mvj t ................................................................. 
50 
ms‡hvRbx ÔOÕ 
(†KvwU UvKvq) 
we‡eP¨ ˆÎgvwm‡K 
weZiYK…Z FY 
we‡eP¨ eQ‡ii ïi“ 
n‡Z we‡eP¨ ˆÎgvwmK 
ch©š— †gvU weZiY 
F‡Yi 
cÖK…wZ 
DcLvZ D‡`¨v³vi 
aib 
eQ‡ii 
j¶¨gvÎv 
msL¨v cwigvY 
j¶¨gvÎvi 
mv‡_ 
weZi‡Yi 
nvi msL¨v cwigvY 
j¶¨gvÎvi 
mv‡_ 
weZi‡Yi nvi 
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 
cyi“l 
gwnjv 
†mev 
Dc‡gvU 
cyi“l 
gwnjv 
e¨emv 
Dc‡gvU 
cyi“l 
gwnjv 
wkí 
Dc‡gvU 
¶z`ª 
†gvU 
cyi“l 
gwnjv 
†mev 
Dc‡gvU 
cyi“l 
gwnjv 
e¨emv 
Dc‡gvU 
cyi“l 
gwnjv 
wkí 
Dc‡gvU 
gvSvwi 
me©‡gvU
Bangladesh SME LOAN policy
Bangladesh SME LOAN policy
Bangladesh SME LOAN policy
Bangladesh SME LOAN policy
Bangladesh SME LOAN policy
Bangladesh SME LOAN policy
Bangladesh SME LOAN policy
Bangladesh SME LOAN policy
Bangladesh SME LOAN policy
Bangladesh SME LOAN policy
Bangladesh SME LOAN policy
Bangladesh SME LOAN policy
Bangladesh SME LOAN policy
Bangladesh SME LOAN policy

More Related Content

What's hot

One house one farm
One house one farmOne house one farm
One house one farmSORBOHARA
 
Hsc ict(www.admissionwar.com)
Hsc ict(www.admissionwar.com)Hsc ict(www.admissionwar.com)
Hsc ict(www.admissionwar.com)
ABDULMANNAN332
 
Easy arabic and english language course with bangla for work in middle east
Easy arabic and english language course with bangla for work in middle eastEasy arabic and english language course with bangla for work in middle east
Easy arabic and english language course with bangla for work in middle east
eBook.com.bd (প্রয়োজনীয় বাংলা বই)
 
Vb dot net_hatekhori
Vb dot net_hatekhoriVb dot net_hatekhori
Hsc information technology-book
Hsc information technology-bookHsc information technology-book
Primary math solution (1st phase) by khairul alam
Primary math solution (1st phase) by khairul alamPrimary math solution (1st phase) by khairul alam
Primary math solution (1st phase) by khairul alam
Itmona
 
প্রবৃত্তির অনুসরণ – মুহাম্মদ সালেহ আল মুনাজ্জিদ
প্রবৃত্তির অনুসরণ – মুহাম্মদ সালেহ আল মুনাজ্জিদপ্রবৃত্তির অনুসরণ – মুহাম্মদ সালেহ আল মুনাজ্জিদ
প্রবৃত্তির অনুসরণ – মুহাম্মদ সালেহ আল মুনাজ্জিদ
rasikulindia
 
Photoshop cs hatekhori
Photoshop cs hatekhoriPhotoshop cs hatekhori
Bangladesh Narcotics Control Act 1990 (Bangla)
Bangladesh Narcotics Control Act 1990 (Bangla)Bangladesh Narcotics Control Act 1990 (Bangla)
Bangladesh Narcotics Control Act 1990 (Bangla)
Probir Bidhan
 
Ms excel bangla guide complete tutorial with picture by tanbircox
Ms excel bangla guide complete tutorial with picture by tanbircoxMs excel bangla guide complete tutorial with picture by tanbircox
Ms excel bangla guide complete tutorial with picture by tanbircox
eBook.com.bd (প্রয়োজনীয় বাংলা বই)
 
Kemon hobe primary job ques [www.onlinebcs.com]
Kemon hobe primary job ques [www.onlinebcs.com]Kemon hobe primary job ques [www.onlinebcs.com]
Kemon hobe primary job ques [www.onlinebcs.com]
Itmona
 
Handbook of bangla fruits tanbircox
Handbook of bangla fruits   tanbircoxHandbook of bangla fruits   tanbircox

What's hot (14)

One house one farm
One house one farmOne house one farm
One house one farm
 
Hsc ict(www.admissionwar.com)
Hsc ict(www.admissionwar.com)Hsc ict(www.admissionwar.com)
Hsc ict(www.admissionwar.com)
 
Easy arabic and english language course with bangla for work in middle east
Easy arabic and english language course with bangla for work in middle eastEasy arabic and english language course with bangla for work in middle east
Easy arabic and english language course with bangla for work in middle east
 
Vb dot net_hatekhori
Vb dot net_hatekhoriVb dot net_hatekhori
Vb dot net_hatekhori
 
Hsc information technology-book
Hsc information technology-bookHsc information technology-book
Hsc information technology-book
 
Primary math solution (1st phase) by khairul alam
Primary math solution (1st phase) by khairul alamPrimary math solution (1st phase) by khairul alam
Primary math solution (1st phase) by khairul alam
 
প্রবৃত্তির অনুসরণ – মুহাম্মদ সালেহ আল মুনাজ্জিদ
প্রবৃত্তির অনুসরণ – মুহাম্মদ সালেহ আল মুনাজ্জিদপ্রবৃত্তির অনুসরণ – মুহাম্মদ সালেহ আল মুনাজ্জিদ
প্রবৃত্তির অনুসরণ – মুহাম্মদ সালেহ আল মুনাজ্জিদ
 
Photoshop cs hatekhori
Photoshop cs hatekhoriPhotoshop cs hatekhori
Photoshop cs hatekhori
 
Bangladesh Narcotics Control Act 1990 (Bangla)
Bangladesh Narcotics Control Act 1990 (Bangla)Bangladesh Narcotics Control Act 1990 (Bangla)
Bangladesh Narcotics Control Act 1990 (Bangla)
 
Ms excel bangla guide complete tutorial with picture by tanbircox
Ms excel bangla guide complete tutorial with picture by tanbircoxMs excel bangla guide complete tutorial with picture by tanbircox
Ms excel bangla guide complete tutorial with picture by tanbircox
 
Kemon hobe primary job ques [www.onlinebcs.com]
Kemon hobe primary job ques [www.onlinebcs.com]Kemon hobe primary job ques [www.onlinebcs.com]
Kemon hobe primary job ques [www.onlinebcs.com]
 
Handbook of bangla fruits tanbircox
Handbook of bangla fruits   tanbircoxHandbook of bangla fruits   tanbircox
Handbook of bangla fruits tanbircox
 
penal code all from ciruni.pdf
penal code all from ciruni.pdfpenal code all from ciruni.pdf
penal code all from ciruni.pdf
 
BBC RULES BAR COUNCIL BANGLA, 1972
BBC RULES BAR COUNCIL BANGLA, 1972BBC RULES BAR COUNCIL BANGLA, 1972
BBC RULES BAR COUNCIL BANGLA, 1972
 

Viewers also liked

E-CAB ADDA Power Point presentation
E-CAB ADDA Power Point presentationE-CAB ADDA Power Point presentation
E-CAB ADDA Power Point presentation
Shahin's Help Line
 
আজই আপনার কোম্পানীর লোগো বা নাম রেজিষ্ট্রেশন নিশ্চিত করুন । খুব শিঘ্রই সরকারী...
আজই আপনার কোম্পানীর লোগো বা নাম রেজিষ্ট্রেশন নিশ্চিত করুন । খুব শিঘ্রই সরকারী...আজই আপনার কোম্পানীর লোগো বা নাম রেজিষ্ট্রেশন নিশ্চিত করুন । খুব শিঘ্রই সরকারী...
আজই আপনার কোম্পানীর লোগো বা নাম রেজিষ্ট্রেশন নিশ্চিত করুন । খুব শিঘ্রই সরকারী...
Shahin's Help Line
 
New trade licence gezzete ( recent price) in city corporation
New trade licence gezzete ( recent price) in city corporation New trade licence gezzete ( recent price) in city corporation
New trade licence gezzete ( recent price) in city corporation
Shahin's Help Line
 
ব্যাংক লোন পাওয়ার কঠিন উপায়
ব্যাংক লোন পাওয়ার কঠিন উপায়ব্যাংক লোন পাওয়ার কঠিন উপায়
ব্যাংক লোন পাওয়ার কঠিন উপায়
Shahin's Help Line
 
Accounts packages 2
Accounts packages 2Accounts packages 2
Accounts packages 2
Shahin's Help Line
 
Registration process of private limited company in Bangladesh
Registration process of private limited company in BangladeshRegistration process of private limited company in Bangladesh
Registration process of private limited company in Bangladesh
Md. Rakibul Hasib
 
Company law 1994 summary final
Company law 1994 summary finalCompany law 1994 summary final
Company law 1994 summary final
Mustafa Sagor
 
The Formation of a Company in Bangladesh
The Formation of a Company in BangladeshThe Formation of a Company in Bangladesh
The Formation of a Company in Bangladesh
Rafiqul Alam Khan
 
Formation of companies
Formation of companiesFormation of companies
Formation of companiesNitin Patil
 

Viewers also liked (9)

E-CAB ADDA Power Point presentation
E-CAB ADDA Power Point presentationE-CAB ADDA Power Point presentation
E-CAB ADDA Power Point presentation
 
আজই আপনার কোম্পানীর লোগো বা নাম রেজিষ্ট্রেশন নিশ্চিত করুন । খুব শিঘ্রই সরকারী...
আজই আপনার কোম্পানীর লোগো বা নাম রেজিষ্ট্রেশন নিশ্চিত করুন । খুব শিঘ্রই সরকারী...আজই আপনার কোম্পানীর লোগো বা নাম রেজিষ্ট্রেশন নিশ্চিত করুন । খুব শিঘ্রই সরকারী...
আজই আপনার কোম্পানীর লোগো বা নাম রেজিষ্ট্রেশন নিশ্চিত করুন । খুব শিঘ্রই সরকারী...
 
New trade licence gezzete ( recent price) in city corporation
New trade licence gezzete ( recent price) in city corporation New trade licence gezzete ( recent price) in city corporation
New trade licence gezzete ( recent price) in city corporation
 
ব্যাংক লোন পাওয়ার কঠিন উপায়
ব্যাংক লোন পাওয়ার কঠিন উপায়ব্যাংক লোন পাওয়ার কঠিন উপায়
ব্যাংক লোন পাওয়ার কঠিন উপায়
 
Accounts packages 2
Accounts packages 2Accounts packages 2
Accounts packages 2
 
Registration process of private limited company in Bangladesh
Registration process of private limited company in BangladeshRegistration process of private limited company in Bangladesh
Registration process of private limited company in Bangladesh
 
Company law 1994 summary final
Company law 1994 summary finalCompany law 1994 summary final
Company law 1994 summary final
 
The Formation of a Company in Bangladesh
The Formation of a Company in BangladeshThe Formation of a Company in Bangladesh
The Formation of a Company in Bangladesh
 
Formation of companies
Formation of companiesFormation of companies
Formation of companies
 

Similar to Bangladesh SME LOAN policy

Njcs roles & responsibility
Njcs  roles & responsibilityNjcs  roles & responsibility
Njcs roles & responsibility
Sadiqul Sadiq
 
জাতীয় শিক্ষানীতি ২০১০
জাতীয় শিক্ষানীতি ২০১০জাতীয় শিক্ষানীতি ২০১০
জাতীয় শিক্ষানীতি ২০১০Policy Adda
 
Seo
SeoSeo
Keranigonj text part 1
Keranigonj text part 1Keranigonj text part 1
Keranigonj text part 1Nasrul Hamid
 
mot-66
mot-66mot-66
mot-66
Mainu4
 
Book ridrog kotokatha (1st volume)
Book ridrog kotokatha (1st volume)Book ridrog kotokatha (1st volume)
Book ridrog kotokatha (1st volume)
PROFESSOR DR. MD. TOUFIQUR RAHMAN
 
SSC Math Class 9-10
SSC Math Class 9-10SSC Math Class 9-10
SSC Math Class 9-10
M Mainul Islam
 
Mathematics (9 & 10)
Mathematics (9 & 10)Mathematics (9 & 10)
Mathematics (9 & 10)
Mostafizur Rahman
 
Info Book Bangla
Info Book BanglaInfo Book Bangla
Info Book BanglaM.A.K Jahid
 
Bazarzarkaran February 2020
Bazarzarkaran February 2020Bazarzarkaran February 2020
Bazarzarkaran February 2020
Mohammad Masum Chowdhury
 
Booklet word: Murubbider Jibon Theke
Booklet word: Murubbider Jibon ThekeBooklet word: Murubbider Jibon Theke
Booklet word: Murubbider Jibon Theke
Imran Nur Manik
 
Diabetes and Diabetic Care
Diabetes and Diabetic CareDiabetes and Diabetic Care
Diabetes and Diabetic Care
MD. Monzurul Karim Shanchay
 
8 math
8 math8 math
8 math
Sudipta Saha
 
Workshop key note article
Workshop key note articleWorkshop key note article
Workshop key note articleNazmul Karim
 
News Letters
News LettersNews Letters
Bengali essay-ali&nur-35 2000
Bengali essay-ali&nur-35 2000Bengali essay-ali&nur-35 2000
Bengali essay-ali&nur-35 2000
Mukhles Rahman
 
Bengali Essay- Ali & Nur- 35(Mohammad Enamul Haq)
Bengali Essay- Ali & Nur-  35(Mohammad Enamul Haq)Bengali Essay- Ali & Nur-  35(Mohammad Enamul Haq)
Bengali Essay- Ali & Nur- 35(Mohammad Enamul Haq)
Mukhles Rahman
 

Similar to Bangladesh SME LOAN policy (20)

Njcs roles & responsibility
Njcs  roles & responsibilityNjcs  roles & responsibility
Njcs roles & responsibility
 
জাতীয় শিক্ষানীতি ২০১০
জাতীয় শিক্ষানীতি ২০১০জাতীয় শিক্ষানীতি ২০১০
জাতীয় শিক্ষানীতি ২০১০
 
Beef fattening hand out
Beef fattening  hand outBeef fattening  hand out
Beef fattening hand out
 
Seo
SeoSeo
Seo
 
Seo
SeoSeo
Seo
 
Keranigonj text part 1
Keranigonj text part 1Keranigonj text part 1
Keranigonj text part 1
 
mot-66
mot-66mot-66
mot-66
 
Book ridrog kotokatha (1st volume)
Book ridrog kotokatha (1st volume)Book ridrog kotokatha (1st volume)
Book ridrog kotokatha (1st volume)
 
SSC Math Class 9-10
SSC Math Class 9-10SSC Math Class 9-10
SSC Math Class 9-10
 
Mathematics (9 & 10)
Mathematics (9 & 10)Mathematics (9 & 10)
Mathematics (9 & 10)
 
Info Book Bangla
Info Book BanglaInfo Book Bangla
Info Book Bangla
 
Bazarzarkaran February 2020
Bazarzarkaran February 2020Bazarzarkaran February 2020
Bazarzarkaran February 2020
 
Booklet word: Murubbider Jibon Theke
Booklet word: Murubbider Jibon ThekeBooklet word: Murubbider Jibon Theke
Booklet word: Murubbider Jibon Theke
 
Ff Briefing Bangla Project Uttaran
Ff Briefing Bangla Project UttaranFf Briefing Bangla Project Uttaran
Ff Briefing Bangla Project Uttaran
 
Diabetes and Diabetic Care
Diabetes and Diabetic CareDiabetes and Diabetic Care
Diabetes and Diabetic Care
 
8 math
8 math8 math
8 math
 
Workshop key note article
Workshop key note articleWorkshop key note article
Workshop key note article
 
News Letters
News LettersNews Letters
News Letters
 
Bengali essay-ali&nur-35 2000
Bengali essay-ali&nur-35 2000Bengali essay-ali&nur-35 2000
Bengali essay-ali&nur-35 2000
 
Bengali Essay- Ali & Nur- 35(Mohammad Enamul Haq)
Bengali Essay- Ali & Nur-  35(Mohammad Enamul Haq)Bengali Essay- Ali & Nur-  35(Mohammad Enamul Haq)
Bengali Essay- Ali & Nur- 35(Mohammad Enamul Haq)
 

More from Shahin's Help Line

Accounts Service Package
Accounts Service PackageAccounts Service Package
Accounts Service Package
Shahin's Help Line
 
Bsti Registration Process
Bsti Registration ProcessBsti Registration Process
Bsti Registration Process
Shahin's Help Line
 
Bsti product list
Bsti product list Bsti product list
Bsti product list
Shahin's Help Line
 
BDHPA power point presentation
BDHPA power point presentation BDHPA power point presentation
BDHPA power point presentation
Shahin's Help Line
 
Review of উদ্যোক্তার অ আ, ক খ
Review of  উদ্যোক্তার অ আ, ক খReview of  উদ্যোক্তার অ আ, ক খ
Review of উদ্যোক্তার অ আ, ক খ
Shahin's Help Line
 
উদ্যোক্তাদের জন্য “উদ্যোক্তার অ আ, ক খ”
উদ্যোক্তাদের জন্য “উদ্যোক্তার অ আ, ক খ”উদ্যোক্তাদের জন্য “উদ্যোক্তার অ আ, ক খ”
উদ্যোক্তাদের জন্য “উদ্যোক্তার অ আ, ক খ”
Shahin's Help Line
 
Copy right detail
Copy right detailCopy right detail
Copy right detail
Shahin's Help Line
 
Tax and vat 2015 2016
Tax and vat  2015 2016Tax and vat  2015 2016
Tax and vat 2015 2016
Shahin's Help Line
 
কত টাকার চুক্তি কত টাকার স্ট্যাম্প এ করবেন ?
কত টাকার চুক্তি  কত টাকার স্ট্যাম্প এ করবেন ?কত টাকার চুক্তি  কত টাকার স্ট্যাম্প এ করবেন ?
কত টাকার চুক্তি কত টাকার স্ট্যাম্প এ করবেন ?
Shahin's Help Line
 
An entrepreneurs vs one commercial address
An entrepreneurs vs one commercial addressAn entrepreneurs vs one commercial address
An entrepreneurs vs one commercial address
Shahin's Help Line
 
উদ্যোক্তা বনাম ব্যবসায়ী
উদ্যোক্তা বনাম ব্যবসায়ীউদ্যোক্তা বনাম ব্যবসায়ী
উদ্যোক্তা বনাম ব্যবসায়ী
Shahin's Help Line
 
পণ্য বাজারজাতকরন
পণ্য বাজারজাতকরনপণ্য বাজারজাতকরন
পণ্য বাজারজাতকরন
Shahin's Help Line
 
ব্যক্তিগত গুনাবলী এবং উদ্যোক্তার সফলতা
ব্যক্তিগত গুনাবলী এবং উদ্যোক্তার সফলতাব্যক্তিগত গুনাবলী এবং উদ্যোক্তার সফলতা
ব্যক্তিগত গুনাবলী এবং উদ্যোক্তার সফলতা
Shahin's Help Line
 
ব্যবসায় সফল হবার মূলমন্ত্র
ব্যবসায় সফল হবার মূলমন্ত্রব্যবসায় সফল হবার মূলমন্ত্র
ব্যবসায় সফল হবার মূলমন্ত্র
Shahin's Help Line
 
ব্যবসার সম্ভাবতা যাচাই
ব্যবসার সম্ভাবতা যাচাইব্যবসার সম্ভাবতা যাচাই
ব্যবসার সম্ভাবতা যাচাইShahin's Help Line
 
Trade licence bangla
Trade licence banglaTrade licence bangla
Trade licence bangla
Shahin's Help Line
 
Company registration guideline rjsc
Company registration guideline rjscCompany registration guideline rjsc
Company registration guideline rjsc
Shahin's Help Line
 
Re financing scheme FOR Bangladeshi women entrepreneurs
Re financing scheme FOR Bangladeshi women entrepreneursRe financing scheme FOR Bangladeshi women entrepreneurs
Re financing scheme FOR Bangladeshi women entrepreneurs
Shahin's Help Line
 
Export & import certificate process in Bangladesh
Export & import certificate process in BangladeshExport & import certificate process in Bangladesh
Export & import certificate process in Bangladesh
Shahin's Help Line
 
Checklist for bank loan
Checklist for bank loanChecklist for bank loan
Checklist for bank loan
Shahin's Help Line
 

More from Shahin's Help Line (20)

Accounts Service Package
Accounts Service PackageAccounts Service Package
Accounts Service Package
 
Bsti Registration Process
Bsti Registration ProcessBsti Registration Process
Bsti Registration Process
 
Bsti product list
Bsti product list Bsti product list
Bsti product list
 
BDHPA power point presentation
BDHPA power point presentation BDHPA power point presentation
BDHPA power point presentation
 
Review of উদ্যোক্তার অ আ, ক খ
Review of  উদ্যোক্তার অ আ, ক খReview of  উদ্যোক্তার অ আ, ক খ
Review of উদ্যোক্তার অ আ, ক খ
 
উদ্যোক্তাদের জন্য “উদ্যোক্তার অ আ, ক খ”
উদ্যোক্তাদের জন্য “উদ্যোক্তার অ আ, ক খ”উদ্যোক্তাদের জন্য “উদ্যোক্তার অ আ, ক খ”
উদ্যোক্তাদের জন্য “উদ্যোক্তার অ আ, ক খ”
 
Copy right detail
Copy right detailCopy right detail
Copy right detail
 
Tax and vat 2015 2016
Tax and vat  2015 2016Tax and vat  2015 2016
Tax and vat 2015 2016
 
কত টাকার চুক্তি কত টাকার স্ট্যাম্প এ করবেন ?
কত টাকার চুক্তি  কত টাকার স্ট্যাম্প এ করবেন ?কত টাকার চুক্তি  কত টাকার স্ট্যাম্প এ করবেন ?
কত টাকার চুক্তি কত টাকার স্ট্যাম্প এ করবেন ?
 
An entrepreneurs vs one commercial address
An entrepreneurs vs one commercial addressAn entrepreneurs vs one commercial address
An entrepreneurs vs one commercial address
 
উদ্যোক্তা বনাম ব্যবসায়ী
উদ্যোক্তা বনাম ব্যবসায়ীউদ্যোক্তা বনাম ব্যবসায়ী
উদ্যোক্তা বনাম ব্যবসায়ী
 
পণ্য বাজারজাতকরন
পণ্য বাজারজাতকরনপণ্য বাজারজাতকরন
পণ্য বাজারজাতকরন
 
ব্যক্তিগত গুনাবলী এবং উদ্যোক্তার সফলতা
ব্যক্তিগত গুনাবলী এবং উদ্যোক্তার সফলতাব্যক্তিগত গুনাবলী এবং উদ্যোক্তার সফলতা
ব্যক্তিগত গুনাবলী এবং উদ্যোক্তার সফলতা
 
ব্যবসায় সফল হবার মূলমন্ত্র
ব্যবসায় সফল হবার মূলমন্ত্রব্যবসায় সফল হবার মূলমন্ত্র
ব্যবসায় সফল হবার মূলমন্ত্র
 
ব্যবসার সম্ভাবতা যাচাই
ব্যবসার সম্ভাবতা যাচাইব্যবসার সম্ভাবতা যাচাই
ব্যবসার সম্ভাবতা যাচাই
 
Trade licence bangla
Trade licence banglaTrade licence bangla
Trade licence bangla
 
Company registration guideline rjsc
Company registration guideline rjscCompany registration guideline rjsc
Company registration guideline rjsc
 
Re financing scheme FOR Bangladeshi women entrepreneurs
Re financing scheme FOR Bangladeshi women entrepreneursRe financing scheme FOR Bangladeshi women entrepreneurs
Re financing scheme FOR Bangladeshi women entrepreneurs
 
Export & import certificate process in Bangladesh
Export & import certificate process in BangladeshExport & import certificate process in Bangladesh
Export & import certificate process in Bangladesh
 
Checklist for bank loan
Checklist for bank loanChecklist for bank loan
Checklist for bank loan
 

Recently uploaded

FINAL PRESENTATION.pptx12143241324134134
FINAL PRESENTATION.pptx12143241324134134FINAL PRESENTATION.pptx12143241324134134
FINAL PRESENTATION.pptx12143241324134134
LR1709MUSIC
 
amptalk_RecruitingDeck_english_2024.06.05
amptalk_RecruitingDeck_english_2024.06.05amptalk_RecruitingDeck_english_2024.06.05
amptalk_RecruitingDeck_english_2024.06.05
marketing317746
 
Brand Analysis for an artist named Struan
Brand Analysis for an artist named StruanBrand Analysis for an artist named Struan
Brand Analysis for an artist named Struan
sarahvanessa51503
 
Buy Verified PayPal Account | Buy Google 5 Star Reviews
Buy Verified PayPal Account | Buy Google 5 Star ReviewsBuy Verified PayPal Account | Buy Google 5 Star Reviews
Buy Verified PayPal Account | Buy Google 5 Star Reviews
usawebmarket
 
Improving profitability for small business
Improving profitability for small businessImproving profitability for small business
Improving profitability for small business
Ben Wann
 
RMD24 | Debunking the non-endemic revenue myth Marvin Vacquier Droop | First ...
RMD24 | Debunking the non-endemic revenue myth Marvin Vacquier Droop | First ...RMD24 | Debunking the non-endemic revenue myth Marvin Vacquier Droop | First ...
RMD24 | Debunking the non-endemic revenue myth Marvin Vacquier Droop | First ...
BBPMedia1
 
RMD24 | Retail media: hoe zet je dit in als je geen AH of Unilever bent? Heid...
RMD24 | Retail media: hoe zet je dit in als je geen AH of Unilever bent? Heid...RMD24 | Retail media: hoe zet je dit in als je geen AH of Unilever bent? Heid...
RMD24 | Retail media: hoe zet je dit in als je geen AH of Unilever bent? Heid...
BBPMedia1
 
Maksym Vyshnivetskyi: PMO Quality Management (UA)
Maksym Vyshnivetskyi: PMO Quality Management (UA)Maksym Vyshnivetskyi: PMO Quality Management (UA)
Maksym Vyshnivetskyi: PMO Quality Management (UA)
Lviv Startup Club
 
Digital Transformation and IT Strategy Toolkit and Templates
Digital Transformation and IT Strategy Toolkit and TemplatesDigital Transformation and IT Strategy Toolkit and Templates
Digital Transformation and IT Strategy Toolkit and Templates
Aurelien Domont, MBA
 
ENTREPRENEURSHIP TRAINING.ppt for graduating class (1).ppt
ENTREPRENEURSHIP TRAINING.ppt for graduating class (1).pptENTREPRENEURSHIP TRAINING.ppt for graduating class (1).ppt
ENTREPRENEURSHIP TRAINING.ppt for graduating class (1).ppt
zechu97
 
ikea_woodgreen_petscharity_dog-alogue_digital.pdf
ikea_woodgreen_petscharity_dog-alogue_digital.pdfikea_woodgreen_petscharity_dog-alogue_digital.pdf
ikea_woodgreen_petscharity_dog-alogue_digital.pdf
agatadrynko
 
3.0 Project 2_ Developing My Brand Identity Kit.pptx
3.0 Project 2_ Developing My Brand Identity Kit.pptx3.0 Project 2_ Developing My Brand Identity Kit.pptx
3.0 Project 2_ Developing My Brand Identity Kit.pptx
tanyjahb
 
Cree_Rey_BrandIdentityKit.PDF_PersonalBd
Cree_Rey_BrandIdentityKit.PDF_PersonalBdCree_Rey_BrandIdentityKit.PDF_PersonalBd
Cree_Rey_BrandIdentityKit.PDF_PersonalBd
creerey
 
Attending a job Interview for B1 and B2 Englsih learners
Attending a job Interview for B1 and B2 Englsih learnersAttending a job Interview for B1 and B2 Englsih learners
Attending a job Interview for B1 and B2 Englsih learners
Erika906060
 
Meas_Dylan_DMBS_PB1_2024-05XX_Revised.pdf
Meas_Dylan_DMBS_PB1_2024-05XX_Revised.pdfMeas_Dylan_DMBS_PB1_2024-05XX_Revised.pdf
Meas_Dylan_DMBS_PB1_2024-05XX_Revised.pdf
dylandmeas
 
Introduction to Amazon company 111111111111
Introduction to Amazon company 111111111111Introduction to Amazon company 111111111111
Introduction to Amazon company 111111111111
zoyaansari11365
 
Kseniya Leshchenko: Shared development support service model as the way to ma...
Kseniya Leshchenko: Shared development support service model as the way to ma...Kseniya Leshchenko: Shared development support service model as the way to ma...
Kseniya Leshchenko: Shared development support service model as the way to ma...
Lviv Startup Club
 
Skye Residences | Extended Stay Residences Near Toronto Airport
Skye Residences | Extended Stay Residences Near Toronto AirportSkye Residences | Extended Stay Residences Near Toronto Airport
Skye Residences | Extended Stay Residences Near Toronto Airport
marketingjdass
 
What are the main advantages of using HR recruiter services.pdf
What are the main advantages of using HR recruiter services.pdfWhat are the main advantages of using HR recruiter services.pdf
What are the main advantages of using HR recruiter services.pdf
HumanResourceDimensi1
 
Unveiling the Secrets How Does Generative AI Work.pdf
Unveiling the Secrets How Does Generative AI Work.pdfUnveiling the Secrets How Does Generative AI Work.pdf
Unveiling the Secrets How Does Generative AI Work.pdf
Sam H
 

Recently uploaded (20)

FINAL PRESENTATION.pptx12143241324134134
FINAL PRESENTATION.pptx12143241324134134FINAL PRESENTATION.pptx12143241324134134
FINAL PRESENTATION.pptx12143241324134134
 
amptalk_RecruitingDeck_english_2024.06.05
amptalk_RecruitingDeck_english_2024.06.05amptalk_RecruitingDeck_english_2024.06.05
amptalk_RecruitingDeck_english_2024.06.05
 
Brand Analysis for an artist named Struan
Brand Analysis for an artist named StruanBrand Analysis for an artist named Struan
Brand Analysis for an artist named Struan
 
Buy Verified PayPal Account | Buy Google 5 Star Reviews
Buy Verified PayPal Account | Buy Google 5 Star ReviewsBuy Verified PayPal Account | Buy Google 5 Star Reviews
Buy Verified PayPal Account | Buy Google 5 Star Reviews
 
Improving profitability for small business
Improving profitability for small businessImproving profitability for small business
Improving profitability for small business
 
RMD24 | Debunking the non-endemic revenue myth Marvin Vacquier Droop | First ...
RMD24 | Debunking the non-endemic revenue myth Marvin Vacquier Droop | First ...RMD24 | Debunking the non-endemic revenue myth Marvin Vacquier Droop | First ...
RMD24 | Debunking the non-endemic revenue myth Marvin Vacquier Droop | First ...
 
RMD24 | Retail media: hoe zet je dit in als je geen AH of Unilever bent? Heid...
RMD24 | Retail media: hoe zet je dit in als je geen AH of Unilever bent? Heid...RMD24 | Retail media: hoe zet je dit in als je geen AH of Unilever bent? Heid...
RMD24 | Retail media: hoe zet je dit in als je geen AH of Unilever bent? Heid...
 
Maksym Vyshnivetskyi: PMO Quality Management (UA)
Maksym Vyshnivetskyi: PMO Quality Management (UA)Maksym Vyshnivetskyi: PMO Quality Management (UA)
Maksym Vyshnivetskyi: PMO Quality Management (UA)
 
Digital Transformation and IT Strategy Toolkit and Templates
Digital Transformation and IT Strategy Toolkit and TemplatesDigital Transformation and IT Strategy Toolkit and Templates
Digital Transformation and IT Strategy Toolkit and Templates
 
ENTREPRENEURSHIP TRAINING.ppt for graduating class (1).ppt
ENTREPRENEURSHIP TRAINING.ppt for graduating class (1).pptENTREPRENEURSHIP TRAINING.ppt for graduating class (1).ppt
ENTREPRENEURSHIP TRAINING.ppt for graduating class (1).ppt
 
ikea_woodgreen_petscharity_dog-alogue_digital.pdf
ikea_woodgreen_petscharity_dog-alogue_digital.pdfikea_woodgreen_petscharity_dog-alogue_digital.pdf
ikea_woodgreen_petscharity_dog-alogue_digital.pdf
 
3.0 Project 2_ Developing My Brand Identity Kit.pptx
3.0 Project 2_ Developing My Brand Identity Kit.pptx3.0 Project 2_ Developing My Brand Identity Kit.pptx
3.0 Project 2_ Developing My Brand Identity Kit.pptx
 
Cree_Rey_BrandIdentityKit.PDF_PersonalBd
Cree_Rey_BrandIdentityKit.PDF_PersonalBdCree_Rey_BrandIdentityKit.PDF_PersonalBd
Cree_Rey_BrandIdentityKit.PDF_PersonalBd
 
Attending a job Interview for B1 and B2 Englsih learners
Attending a job Interview for B1 and B2 Englsih learnersAttending a job Interview for B1 and B2 Englsih learners
Attending a job Interview for B1 and B2 Englsih learners
 
Meas_Dylan_DMBS_PB1_2024-05XX_Revised.pdf
Meas_Dylan_DMBS_PB1_2024-05XX_Revised.pdfMeas_Dylan_DMBS_PB1_2024-05XX_Revised.pdf
Meas_Dylan_DMBS_PB1_2024-05XX_Revised.pdf
 
Introduction to Amazon company 111111111111
Introduction to Amazon company 111111111111Introduction to Amazon company 111111111111
Introduction to Amazon company 111111111111
 
Kseniya Leshchenko: Shared development support service model as the way to ma...
Kseniya Leshchenko: Shared development support service model as the way to ma...Kseniya Leshchenko: Shared development support service model as the way to ma...
Kseniya Leshchenko: Shared development support service model as the way to ma...
 
Skye Residences | Extended Stay Residences Near Toronto Airport
Skye Residences | Extended Stay Residences Near Toronto AirportSkye Residences | Extended Stay Residences Near Toronto Airport
Skye Residences | Extended Stay Residences Near Toronto Airport
 
What are the main advantages of using HR recruiter services.pdf
What are the main advantages of using HR recruiter services.pdfWhat are the main advantages of using HR recruiter services.pdf
What are the main advantages of using HR recruiter services.pdf
 
Unveiling the Secrets How Does Generative AI Work.pdf
Unveiling the Secrets How Does Generative AI Work.pdfUnveiling the Secrets How Does Generative AI Work.pdf
Unveiling the Secrets How Does Generative AI Work.pdf
 

Bangladesh SME LOAN policy

  • 1. ¶z `ª I gvSvwi G›UvicÖvBR (GmGgB) FY bxwZgvjv I Kg©m~wP evsjv‡`k e¨vsK cÖavb Kvh©vjq GmGgB GÛ †¯úkvj †cÖvMÖvgm& wefvM, wØZxq msjMoex feb, 25 Zjv evsjv‡`k e¨vsK, cÖavb Kvh©vjq, XvKv | †dvb t 7165322 W. †gvt †Mvjvg gy¯—vdv, gnve¨e¯’vcK, gy`ªY I cÖKvkbv wefvM evsjv‡`k e¨vsK, cÖavb Kvh©vjq, XvKv KZ…©K cÖKvwkZ †dvb t 7110211, 7120951 B-†gBj t golam.mustafa@bb.org.bd I‡qemvBU : www.bangladeshbank.org.bd www.bangladesh-bank.org †mªvZ G¨vWfvU©vBwRs, XvKv †_‡K gyw`ªZ wWwcwc-03-2010-2000
  • 2. ¶z`ª I gvSvwi G›UvicÖvBR (GmGgB) FY bxwZgvjv I Kg©m~wP GmGgB GÛ †¯úkvj †cÖvMÖvgm& wefvM evsjv‡`k e¨vsK cÖavb Kvh©vjq, XvKv
  • 3. m~wPcÎ μwgK bs welqe¯‘ c„ôv b¤^i 1 f~wgKv 5 2 GmGgB Lv‡Zi Dboeq‡b evsjv‡`k e¨vsK KZ„©K M„nxZ c`‡¶cmg~n 5 3 GmGgB Gi msÁv 7 3.1 ¯§j G›UvicÖvBR Gi msÁv 7 3.2 wgwWqvg G›UvicÖvBR Gi msÁv 7 4 GmGgB F‡Yi j¶¨gvÎv 7 5 Gwiqv G‡cÖvP c×wZi e¨envi 8 6 K¬v÷vi †W‡fjc‡g›U cwjwm 8 7 GmGgB Lv‡Z A_©vqb 9 8 ¶z`ª D‡`¨v³v‡`i AMÖvwaKvi 9 9 wkí (g¨vbyd¨vKPvwis) I mvwf©m Lv‡Z cybtA_©vq‡b AMÖvwaKvi 9 10 bvix D‡`¨v³v‡`i R‡b¨ we‡kl Kg©m~wP 9 10.1 cÖK„Z bvix D‡`¨v³v wPwýZKiY 10 11 RvgvbZ 10 12 Av‡e`bcÎ MÖnY I we‡ePbv 11 13 †MÖm wcwiqW 11 14 FYMÖnxZvi †hvM¨Zv 11 15 GmGgB F‡Yi my` 11 16 FY weZi‡Yi †¶‡Î AvDU‡mvwm©s Gi e¨envi 12 17 cÖwk¶Y Kg©m~wP 12 18 GmGgB FY Kvh©μg gwbUwis 12 19 GmGgB FY weZiYKv‡j MÖvn‡Ki †gvevBj b¤^i kvLv ch©v‡q msi¶Y 16 20 Z‡_¨i mnRjf¨Zv 16 21 cÖ‡Yv`bv 16 22 GmGgB mvwf©m †m›Uvi 17 23 GmGgB Gi D‡j-L‡hvM¨ LvZmg~n 17 24 KwZcq aviYvi (terms) msw¶ß e¨vL¨v 17 ms‡hvRbxmg~n 19
  • 4. ms‡hvRbxmg~n ms‡hvRbx wk‡ivbvg c„ôv b¤^i K GmGgB Lv‡Z FY weZi‡Yi j¶¨gvÎv 20 L nvjKv cÖ‡KŠkj wkí K¬v÷vi 21 M Dc‡RjvwfwËK GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 22 N GmGgB FY msμvš— Z_¨ weeiYx QK (cybtA_©vqb e¨ZxZ) 49 O GmGgB FY msμvš— Z_¨ weeiYx QK (cybtA_©vqb FY) 50 P GmGgB mvwf©m †m›Uvi msμvš— Z_¨vw` 51 Q GmGgB Gi D‡j-L‡hvM¨ LvZmg~n 63
  • 5. 5 1. f~wgKv t evsjv‡`‡ki g‡Zv Dboeqbkxj †`‡ki mvwe©K A_©‰bwZK Dboeq‡b ¶z`ª I gvSvwi G›UvicÖvBR¸‡jvi D‡j-L‡hvM¨ f~wgKv Ab¯^xKvh©| G LvZwU kÖgNb (labor intensive) Ges Drcv`b mgqKvj (gestation period) ¯^í nIqvq RvZxq Avq e„w× I Kg©ms¯’vb m„wó‡Z `ª“Z Ae`vb ivL‡Z m¶g| mnmªvã Dboeqb j¶¨mg~n (MDGs) we‡kl K‡i Pig `vwi`ª¨ I ¶zav wbg~©j Kiv Ges bvix cyi“‡li mgZv I bvixi ¶gZvq‡b G LvZ e¨vcK f~wgKv ivL‡Z m¶g| Gwkqvi ‡ekwKQz mg„×kvjx †`‡ki A_©‰bwZK Dboeq‡b GmGgB LvZ ¸i“Z¡c~Y© f~wgKv cvjb Ki‡Q, GQvov Avgv‡`i cÖwZ‡ekx †`k¸‡jvI GmGgB Gi Ici e¨vcK ¸i“Z¡v‡ivc Ki‡Q| Zv‡`i `„wó‡Z GmGgB n‡”Q ‘employment generating machine’ Ges †m Kvi‡YB A_©‰bwZK cÖe„w× AR©b, Avq ‰elg¨ Kwg‡q Avbv, `vwi`ª¨ we‡gvPb cÖf„wZ j¶¨ AR©‡bi nvwZqvi wn‡m‡e Zviv ¶z`ª I gvSvwi wk‡íi Dboeqb‡K †e‡Q wb‡q‡Q| eZ©gvb miKviI GmGgB Lv‡Zi Dboeqb‡K wkívq‡bi PvwjKv kw³ wn‡m‡e MÖnY K‡i G LvZ‡K AMÖvwaKvi LvZ wn‡m‡e wPwýZ K‡i‡Q| 2. GmGgB Lv‡Zi Dboeq‡b evsjv‡`k e¨vsK KZ„©K M„nxZ c`‡¶cmg~n t evsjv‡`k e¨vsK ¶z`ª I gvSvwi G›UvicÖvBR¸‡jvi weKvk I m¤úªmvi‡Yi j‡¶¨ B‡Zvg‡a¨ †ek wKQy ¯‹xg I Kg©m~wP MÖnY K‡i‡Q| GmGgB Lv‡Zi Dboeq‡bi j‡¶¨ evsjv‡`k e¨vsK, AvBwWG I GwWwe Znwej n‡Z myj‡f A_©vr cybtA_©vqb ¯‹x‡g A_©vqb Kiv n‡”Q| GQvov, mnR k‡Z© AwaK cÖvwZôvwbK Avw_©K myweav wbwðZ Ki‡Z evsjv‡`k e¨vsK KZ©„K GmGgB Lv‡Zi Rb¨ e¨vsK¸‡jv‡Z ‘dedicated deskÕ Pvjy, GmGgB mvwf©m †m›Uvi †Lvjv, bvix D‡`¨v³v‡`i R‡b¨ we‡kl myweav cÖeZ©bmn eûgyLx c`‡¶c MÖnY Kiv n‡q‡Q| wKš‘, ev¯—eZv n‡”Q G Lv‡Z Kvw•¶Z Dboeqb nqwb| ˆewk¦K g›`vi †cÖ¶vc‡U cwiewZ©Z cwiw¯’wZ‡Z cÖe„w× cÖwμqvq †`‡ki Rb‡Mvôxi me †kÖYxi Aš—f©yw³ (inclusiveness) we¯—„Z Kivi cÖ‡qvR‡b G hveZ evRvi e¨e¯’vi AcÖZyj bRi cvIqv LvZ¸‡jv, we‡kl K‡i K„wl Ges ¶z`ª I gvSvwi D‡`¨v‡Mi †¶‡Î AwaK FY m¤úªmvi‡Yi cÖ‡qvRb Abyf~Z n‡”Q| m½ZKvi‡Y, GmGgB Lv‡Zi AwaKZi Dboeq‡bi j‡¶¨ B‡Zvg‡a¨ evsjv‡`k e¨vs‡Ki cÖavb Kvh©vj‡q ÔGmGgB I †¯úkvj †cÖvMÖvgm& wefvMÕ bv‡g GKwU bZyb wefvM †Lvjv n‡q‡Q, hv m¤ú~Y©fv‡e GmGgB Lv‡Zi Dboeq‡b bxwZ wba©viY, gwbUwis I Znwej mieivn Ki‡e Ges D‡`¨v³v MVb I Dboeqb Kg©m~wP‡Z mnvqZvKvixi f~wgKv cvjb Ki‡e |
  • 6. G wefvM KZ„©K e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvbmg~‡ni Abymi‡Yi R‡b¨ M„nxZ/M„nxZe¨ Kg©m~wP wbæiƒc t GmGgB LvZ‡K A_©‰bwZK Dboeq‡bi Ab¨Zg G‡RÛv we‡ePbvq 2010 mvj †_‡K cÖgev‡ii g‡Zv e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvbmg~n KZ©„K GmGgB FY weZi‡Yi wb‡`©wkZ j¶¨gvÎv (indicative target) wba©viY Kiv n‡q‡Q| wba©vwiZ G j¶¨gvÎv Abyhvqx ¶z`ª, gvSvwi I gwnjv D‡`¨v³vwfwËK GmGgB FY weZiY Ki‡Z n‡e| e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb¸‡jv G †¶‡Î Gwiqv G‡cÖvP wfwˇZ Zv‡`i wb‡`©wkZ j¶¨gvÎv‡K kvLvIqvix, †RjvIqvix Ges LvZIqvix wefvRbc~e©K Zv c„_K c„_Kfv‡e AR©‡bi cÖ‡Póv MÖnY Ki‡e| ¶z`ª I gvSvwi D‡`¨v³v‡`i myweav‡_© cÖwZwU e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvb G Lv‡Z A_©vq‡b Avjv`v e¨emvwqK †KŠkj (business strategy) †bqvmn FY gÄywi cÖwμqv `ª“Z I mnRxKiYv‡_© `wjjvw` m¤úv`‡b h_vm¤¢e ¯^í AvbyôvwbKZv AbymiY Ki‡e| gvSvwi G›UvicÖvB‡Ri †P‡q ¶z`ª D‡`¨v³v‡`i R‡b¨ FY weZi‡Y AMÖvwaKvi w`‡Z n‡e| ¶z`ª D‡`¨v³v Lv‡Z F‡Yi mxgv $ 50,000/- n‡Z $ 50,00,000/- wba©vwiZ _vK‡e| †`‡ki wkí Dboeq‡b bvix D‡`¨v³v‡`i AskMÖnY e„w× Ges AwaK msL¨K bvix D‡`¨v³v‡`i e¨emvwqK Kg©KvÊ cwiPvjbvi R‡b¨ FY cÖvwß wbwðZ Ki‡Z bvix D‡`¨v³v‡`i GmGgB FY weZi‡Y AMÖvwaKvi w`‡Z n‡e| ¶z`ª I gvSvwi gwnjv wkí D‡`¨v³v‡`i mKj ai‡bi FY Av‡e`bcÎmg~n e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvb m‡e©v”P AMÖvwaKvi wfwˇZ MÖnY I wb®úwË Ki‡e Ges Av‡e`b cÖvwßi ZvwiL n‡Z GKwU †hŠw³K mg‡qi g‡a¨ A_©vqbKvix cÖwZôvb KZ©„K Zv wb®úwË Ki‡Z n‡e| cÖwZwU e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb Avewk¨Kfv‡e ¯^Zš¿ ‘Women Entrepreneur’s dedicated desk’ ¯’vcb I Zv‡Z cÖ‡qvRbxq Dchy³ Rbej wb‡qvM K‡i Zv‡`i‡K GmGgB Lv‡Z A_©vq‡b mnvqK I cÖ‡qvRbxq cÖwk¶‡Yi e¨e¯’v MÖnY Ges D³ ‘dedicated desk’ Gi cÖavb wn‡m‡e m¤¢e n‡j Ôbvix Kg©KZ©vÕ wb‡qvM Ki‡e| GB Kg©m~wP Rvwii `yB gv‡mi g‡a¨ kvLvIqvix ‘Women Entrepreneur’s dedicated desk’ Gi ZvwjKv G wefv‡M †cÖiY Ki‡Z n‡e| evsjv‡`k e¨vs‡Ki cybtA_©vqb ¯‹x‡gi AvIZvq e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb¸‡jv gwnjv D‡`¨v³v‡`i e¨w³MZ M¨vivw›U‡K RvgvbZ wn‡m‡e we‡ePbv K‡i 25.00 (cuwPk) j¶ UvKv ch©š— cÖ`Ë FY myweav mnvqK RvgvbZ e¨wZ‡i‡K cÖ`vb Ki‡Z cvi‡e| G †¶‡Î MÖ“c RvgvbZ ev mvgvwRK RvgvbZ MÖn‡Yi welqwU e¨vsK we‡ePbv Ki‡e| GmGgB Lv‡Z FY weZi‡Yi j¶¨gvÎv AR©‡bi mdjZv‡K mswk-ó e¨vs‡Ki bZyb kvLv †Lvjvi †¶‡Î Ab¨Zg BwZevPK gvcKvwV wn‡m‡e we‡ePbv Kiv n‡e| D‡j-L¨, GmGgB I K„wli b¨vq A_©bxwZi AMÖvwaKvi Lv‡Zi A_©vq‡b e¨vsK¸‡jv‡K AwaKZi m¤ú„³ Kivi j‡¶¨ 2010 mvj †_‡K ÔGmGgB mvwf©m †m›UviÕ Gi cwie‡Z© ÔGmGgB/K„wl kvLvÕ bv‡g e¨vsK¸‡jv‡K jvB‡mÝ Bmy¨ Kiv n‡e| 6
  • 7. GmGgB F‡Yi Ici e¨vsKmg~n wb‡RivB mswk-ó LvZ/DcLv‡Z F‡Yi my‡`i nvi wba©viY Ki‡e| Z‡e, ¶z`ª I gvSvwi D‡`¨v³v ch©v‡q cÖ‡hvR¨ GmGgB F‡Yi Dc-LvZIqvix my‡`i nvi mswk-ó e¨vsK¸‡jv AbwZwej‡¤^ evsjv‡`k e¨vsK‡K AewnZ Ki‡e| e¨vsK †i‡U M„nxZ cybtA_©vqbK„Z Znwej MÖvnK ch©v‡q (bvix D‡`¨v³vi †¶‡Î) e¨vsK †iU + 5% my` nv‡i weZiY wbwðZ Ki‡Z n‡e| D‡`¨v³v‡`i cÖwk¶‡Yi e¨e¯’v Ki‡Z n‡e| LvZ f~wg I BgviZ e¨ZxZ ¯’vqx m¤ú‡`i K) †mev LvZ 50,000-50,00,000 25 Rb L) e¨emv LvZ 50,000-50,00,000 25 Rb M) wkí LvZ 50,000-1,50,00,000 50 Rb LvZ f~wg I BgviZ e¨ZxZ ¯’vqx m¤ú‡`i K) †mev LvZ 50,00,000-10,00,00,000 50 Rb L) e¨emv LvZ 50,00,000-10,00,00,000 50 Rb M) wkí LvZ 1,50,00,000-20,00,00,000 150 Rb 7 3. GmGgB Gi msÁv t ¶z`ª I gvSvwi D‡`¨v‡Mi eZ©gvb cÖPwjZ msÁvwU †eUvi weR‡bm †dvivg KZ©„K mycvwikK…Z Ges miKv‡ii wkí gš¿Yvjq I evsjv‡`k e¨vsK Zv Awfboe msÁv wn‡m‡e Pvjy K‡i‡Q| wb‡æ ¶z`ª I gvSvwi D‡`¨v‡Mi msÁvi wbqvgK¸‡jv †`qv nÕj t 3.1. ¯§j G›UvicÖvB‡Ri msÁv t ¯§j G›UvicÖvBR ej‡Z Ggb cÖwZôvb‡K eySv‡e hv †Kvb cvewjK wjwg‡UW †Kv¤úvbx bq Ges wb‡æv³ wbqvgK¸‡jv c~iY K‡i t μwgK bs cwigvY 3.2. wgwWqvg G›UvicÖvB‡Ri msÁv t Kg©iZ †jvKej (Ab~aŸ©) gvSvwi G›UvicÖvBR ej‡Z Ggb cÖwZôvb‡K eySv‡e hv †Kvb cvewjK wjwg‡UW †Kv¤úvbx bq Ges wb‡æv³ wbqvgK¸‡jv c~iY K‡i t μwgK bs 4. GmGgB F‡Yi j¶¨gvÎv t cwigvY Kg©iZ †jvKej (Ab~aŸ©) GmGgB LvZ‡K A_©‰bwZK Dboeq‡bi Ab¨Zg G‡RÛv we‡ePbvq 2010 mvj †_‡K cÖgev‡ii g‡Zv e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvbmg~n KZ©„K me©‡gvU 23,995 (†ZBk nvRvi bqkZ cuPvbeŸB) †KvwU UvKvi GmGgB FY weZi‡Yi j¶¨gvÎv wba©viY Kiv n‡q‡Q| wba©vwiZ G j¶¨gvÎv Abyhvqx ¶y`ª, gvSvwi I gwnjv D‡`¨v³vwfwËK GmGgB FY weZiY Ki‡Z n‡e| fwel¨‡Z e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvbmg~n‡K Zv‡`i ¶z`ª I gvSvwi D‡`¨v³vwfwËK LvZIqvix Ges AÂj Ges kvLvIqvix j¶¨gvÎv cÖYqbc~e©K G wefv‡M Ges evsjv‡`k e¨vs‡Ki mswk-ó kvLv Awd‡m †cÖiY Ki‡Z n‡e|
  • 8. e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvbmg~n KZ©„K wba©vwiZ GmGgB F‡Yi j¶¨gvÎvi we¯—vwiZ weeiY ms‡hvRbx ÔKÕ †Z mwboe‡ek Kiv n‡jv | 8 5. Gwiqv G‡cÖvP c×wZi e¨envi t K„wl F‡Yi g‡Zv GmGgB Lv‡Zi R‡b¨I area approach c×wZ e¨envi Kiv n‡e| AÂjwfwËK wkí Drcv`b, wk‡íi aib A_©vr †h GjvKv †h wk‡íi R‡b¨ weL¨vZ ev †fŠ‡MvwjK Kvi‡Y †h GjvKvq †h wkí M‡o D‡V‡Q, †m GjvKvi e¨vsK kvLv¸‡jv H wkí¸‡jv‡K ¸i“Z¡ w`‡q Area approach c×wZ‡Z GmGgB FY weZiY Ki‡e| GmGgB Lv‡Z A_©vq‡bi R‡b¨ cluster-based approach e¨vsK¸‡jvi ¯^-¯^ Lv‡Z SuywK we‡k-lY Ges wbweo gwbUwis Gi †¶‡Î mnvqK n‡e| G j‡¶¨, AvBGdwm-GmBwWGd KZ©„K wPwýZ nvjKv cÖ‡KŠkj Gi cluster (ms‡hvRbx ÔLÕ) Ges evsjv‡`k e¨vs‡Ki kvLv Awdm¸‡jv KZ„©K (¯’vbxq e¨vsKvi‡`i mv‡_ Av‡jvPbvc~e©K) cÖYxZ Dc‡RjvIqvix GmGgB Gi m¤¢vebvgq LvZ¸‡jvi ZvwjKv GZ`m‡½ mshy³ Kiv n‡jv (ms‡hvRbx ÔMÕ)| 6. K¬v÷vi †W‡fjc‡g›U cwjwm t GmGgB Lv‡Zi weKv‡k e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvb¸‡jv cluster development policy MÖnY K‡i evsjv‡`k e¨vsK‡K AewnZ Ki‡e| G ai‡bi cwjwm MÖn‡Yi †¶‡Î Ab¨ e¨vsK¸‡jvi mn‡hvwMZv A_ev Ab¨ e¨vsK Ges Avw_©K cÖwZôvb¸‡jvi mn‡hvwMZv A_ev Ab¨ e¨vsK, Avw_©K cÖwZôvb Ges GbwRI¸‡jvi mnvqZv †bqv †h‡Z cv‡i| cluster development policy MÖn‡Yi D‡Ïk¨ n‡jv we`¨gvb cluster ¸‡jv‡K kw³kvjxKiY, we‡kl we‡kl †¶‡Î bZyb bZyb cluster Dboeqb, cÖhyw³MZ DboewZ I cÖmv‡ii gva¨‡g †UKmB I cÖwZ‡hvwMZvg~jK myweavi Dboeqb, D‡`¨v³v‡`i `¶Zvi Dboeqb, FY SuywK n«vmKiY, Ges mvgwMÖKfv‡e †cÖvWv± †W‡fjc‡g›U n‡Z ïi“ K‡i †cÖvWv± gv‡K©wUs ev wecY‡b mnvqZv Kiv| cluster development †KŠkj wbæiƒc n‡Z cv‡i t - cluster wPwýZKiY; - cluster development KwgwU MVb; - base-line survey I diagnostic study cwiPvjbv; - Kg©cš’v wba©viY; - Kg©cš’v ev¯—evqb; - ch©v‡jvPbv I cwiex¶Y (review and monitoring)|
  • 9. 9 7. GmGgB Lv‡Z A_©vqb t GmGgB Lv‡Zi Dboeq‡bi Rb¨ A_©vq‡bi my‡hvM (access to finance) LyeB ¸i“Z¡c~Y©| A‡bK mgq D‡`¨v³viv D”P my` nv‡ii mgm¨v Zy‡j a‡ib| wbtm‡›`‡n GwU ¸i“Z¡c~Y© mgm¨v| Z‡e my‡`i nv‡ii †P‡q A_©vq‡bi cÖvc¨Zv Ges cwigvY AwaKZi ¸i“Z¡c~Y©| †m Kvi‡YB GmGgB Lv‡Zi FY‡K Av‡iv mnRjf¨ Kivi cÖ‡Póvq evsjv‡`k e¨vsK A½xKvive×| GmGgB Lv‡Zi Dboeq‡bi j‡¶¨ evsjv‡`k e¨vsK, AvBwWG I GwWwe Znwej n‡Z myj‡f A_©vr cybtA_©vqb ¯‹x‡g A_©vqb Kiv n‡”Q| D³ wZbwU N~Y©vqgvb (revolving fund) Znwej †_‡K 31.12.2009 ZvwiL ch©š— me©‡gvU 918 †KvwU UvKvi wecix‡Z wW‡m¤^i 2009 ch©š— 14,122wU D‡`¨v³v cÖwZôvb‡K 1432.00 †KvwU UvKv cybtA_©vqb myweav cÖ`vb Kiv n‡q‡Q| GQvov, bZyb K‡i GwWwe †_‡K cÖvße¨ A‡_©i m‡½ Av‡iv A_© †hvM K‡i evsjv‡`k e¨vsK KZ„©K 660 †KvwU UvKvi GKwU ewa©Z cybtA_©vqb Kg©m~wP Lye wkMwMiB Pvjy Kiv n‡e| 8. ¶z`ª D‡`¨v³v‡`i AMÖvwaKvi t †`‡k GmGgB D‡`¨vM/D‡`¨v³vi g‡a¨ ¶z`ª D‡`¨v‡MiB Kg©ms¯’vb m„wó/†eKviZ¡ jvNe I A_©‰bwZK cÖe„w× AR©‡bi m¤¢vebv †ewk| G †cÖw¶‡Z e¨vsK¸‡jv KZ©„K GmGgB Lv‡Z weZi‡Yi j‡¶¨ w¯’ixK…Z j¶¨gvÎvi Ab~¨b 40% ¶z`ª D‡`¨v³v‡`i Rb¨ wba©viY Ki‡Z n‡e Ges Aewkó A_© gvSvwi D‡`¨v³v‡`i Rb¨ e¨envi Ki‡Z n‡e| 9. wkí (g¨vbyd¨vKPvwis) I mvwf©m Lv‡Z cybtA_©vq‡b AMÖvwaKvi t evsjv‡`k e¨vs‡Ki cybtA_©vqb Kg©m~wPi AvIZvq e¨emv Lv‡Zi †P‡q wkí I mvwf©m Lv‡Z AMÖvwaKvi cÖ`vb Kiv n‡”Q| wkí I mvwf©m Lv‡Z cybtA_©vqb `vwei 100% cybtA_©vqb Kiv n‡q _v‡K| Kg©ms¯’vb I Drcv`b e„wׇZ mnvqK cwi‡ek m„wói j‡¶¨ G bxwZgvjv Ae¨vnZ _vK‡e| 10. bvix D‡`¨v³v‡`i R‡b¨ we‡kl Kg©m~wP t evsjv‡`‡ki †gvU RbmsL¨vi cÖvq 50 kZvskB bvix| RbmsL¨vi G KvVv‡gvi Kvi‡Y †UKmB A_©‰bwZK cÖe„w×i R‡b¨ A_©bxwZi g~j †mªv‡Z bvix‡`i AskMÖnY GKvš—fv‡eB Acwinvh©| †`‡ki `vwi`ª¨ n«vmKi‡Yi j¶¨gvÎv AR©‡bi mv‡_I welqwU A½vw½fv‡e RwoZ| wKš‘ cÖvwZôvwbK A_©‰bwZK Lv‡Z bvix‡`i AskMÖn‡Yi gvÎv GLbI AcÖZyj Ges bvix D‡`¨v³v‡`i nvi cyi“l‡`i Zyjbvq GLbI A‡bK Kg| A_©bxwZi g~j‡mªv‡Z bvix‡`i AskMÖn‡Y †ek wKQy evav weivRgvb i‡q‡Q| A_P, Avgv‡`i bvix mgv‡Ri wbôv, Awfwb‡ek, D™¢veb kw³ I kªg wbcyYZv Avgv‡`i‡K wew¯§Z K‡i| we‡kl K‡i gvB‡μv †μwWU Kvh©μg I †cvkvK wk‡í bvix‡`i Ae¨vnZ AskMÖnY wkívq‡b cÖf~Z f~wgKv ivL‡Q| GKBfv‡e evsjv‡`‡ki A_©bxwZi weKv‡k bvix D‡`¨v³v‡`i‡K GmGgB Lv‡Z AwaKZi AskMÖnY Acwinvh©|
  • 10. ¶z`ª I gvSvwi D‡`¨v‡M (GmGgB) bvix D‡`¨v³v‡`i R‡b¨ mnRk‡Z© AwaK cÖvwZôvwbK I Avw_©K myweav wbwðZ Ki‡Z evsjv‡`k e¨vsK B‡Zvg‡a¨ †ekwKQy c`‡¶c I e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvbmg~‡ni R‡b¨ AbymiYxq bxwZgvjv Rvwi K‡i‡Q| †hgb t K) †`‡ki wkí Dboeqb‡K mylg I msMwVZ Kivi j‡¶¨ GmGgB Lv‡Z gwnjv D‡`¨v³v‡`i R‡b¨ mnR k‡Z© AwaKZi cÖvwZôvwbK FY myweav wbwðZ Ki‡Z evsjv‡`k e¨vsK KZ„©K cybtA_©vqb ¯‹x‡gi mgy`q A‡_©i b~¨bZg 15% eivÏ ivLv n‡q‡Q| L) G FY cÖvwßi †¶‡Î bvix D‡`¨v³v‡`i R‡b¨ e¨vsK †iU (eZ©gv‡b 5%) + 5% A_©vr 10 10% my` nvi cÖ‡hvR¨ n‡e| M) ¶y`ª I gvSvwi gwnjv D‡`¨v³v‡`i mKj ai‡bi FY Av‡e`bcÎ e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvb m‡e©v”P AMÖvwaKvi wfwˇZ MÖnY I wb®úwË Ki‡e| N) A_©vqbKvix e¨vsK I Avw©©K cÖwZôvb¸‡jv bvix D‡`¨v³v‡`i myweavw`i wel‡q mKj cÖKvi cÖPvi gva¨‡g cÖPv‡ii cÖ‡qvRbxq e¨e¯’v MÖnY Ki‡e| O) cybtA_©vqb Znwe‡ji wecix‡Z FYMÖnxZv bvix n‡j ev FYMÖnxZv cÖwZôv‡bi gvwjKvbv msL¨vMwiô Ask bvix D‡`¨v³vi n‡j e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb¸‡jv ïaygvÎ e¨w³MZ Rvgvb‡Zi wecix‡Z m‡e©v”P 25.00 (cuwPk) j¶ UvKv ch©š— FY myweav cÖ`vb Ki‡Z cvi‡e| P) A_©vqbKvix e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvbmg~n Zv‡`i wbe©vwPZ kvLvmg~‡n bvix D‡`¨v³v‡`i Rb¨ we‡kl civgk© I †mev †K›`ª ¯’vcb Ki‡e Ges bvix D‡`¨v³v‡`i mv‡_ †mev-evÜe AvPiY wbwðZ Ki‡e| 10.1. cÖK„Z bvix D‡`¨v³v wPwýZKiY t cÖK„Z bvix D‡`¨v³v wPwýZ Kivi R‡b¨ evsjv‡`k ¶z`ª I KywUi wkí K‡c©v‡ikb (wewmK), GmGgB dvD‡Ûkb, Ab¨vb¨ †ckvRxex msMVb †hgb, n¨vÛjyg/n¨vwÛμ¨vdUm G‡mvwm‡qkb/gwnjv mwgwZ, wewfboe bvix D‡`¨v³v msMVb †hgb, evsjv‡`k DBg¨vb †P¤^vi Ae Kgvm© GÛ BÛvw÷«R (BWCCI)/PÆMÖvg DBg¨vb †P¤^vi Ae Kgvm© GÛ BÛvw÷ªR/DBg¨vb G›Uvi‡cÖbvm© G‡mvwm‡qkb Ae evsjv‡`k (WEAB)/evsjv‡`k †nvgIqvK©vm© DBg¨vb G‡mvwm‡qkb (BHWA)/b¨vkbvj G‡mvwm‡qkb Ae ¯§j GÛ K‡UR BÛvw÷«R Ae evsjv‡`k (NASCIB) BZ¨vw` cÖwZôv‡bi mn‡hvwMZv MÖnY Kiv †h‡Z cv‡i| 11. RvgvbZ (collateral) t GmGgB F‡Yi cÖmv‡i ¶z`ª D‡`¨v³v‡`i Rvgvb‡Zi Afve‡K Ab¨Zg evav wn‡m‡e MY¨ Kiv nq| K„wl F‡Yi †¶‡Î eM©vPvlx‡`i‡K RvgvbZwenxb FY cÖ`vb ïi“ n‡q‡Q| GmGgB Gi †¶‡Î we‡klZ ¶z`ª I bvix D‡`¨v³v‡`i †¶‡Î RvgvbZwenxb (collateral free) FY cÖ`v‡bi †¶‡Î e¨w³MZ M¨vivw›U‡K RvgvbZ wn‡m‡e we‡ePbv K‡i 25.00 (cuwPk) j¶ UvKv ch©š— cÖ‡`q FY myweav mnvqK
  • 11. RvgvbZ e¨wZ‡i‡K cÖ`v‡bi wel‡q e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvbmg~n we‡ePbv Ki‡Z cvi‡e| cÖ‡qvRb‡ev‡a mswk-ó Drcvw`Z cY¨ I hš¿vsk `vqeÜK (Products Machinery Hypothecation) Gi wecix‡Z FY cÖ`vb Kiv hv‡e| Z‡e, 25.00 (cuwPk) j¶ UvKvi †ewk FY cÖ`v‡bi †¶‡Î RvgvbZ MÖn‡Yi welqwU e¨vsK/A_©vqbKvix cÖwZôvbmg~n wb‡RivB e¨vsK-MÖvnK m¤ú‡K©i wfwˇZ wba©viY Ki‡e| MÖvnK/D‡`¨v³v evQvB Gi †¶‡Î e¨vsK Aek¨B Zvi wbR¯^ due diligence c×wZi cÖ‡qvM Ki‡e| G †¶‡Î †K›`ªxq e¨vs‡Ki MvBWjvBb¸‡jv‡K b~¨bZg wb‡`©kbv we‡ePbv K‡i e¨vsK¸‡jv Zv‡`i wbR¯^ we¯—„Z FY bxwZgvjv ˆZwi Ki‡e Ges Zv G wefvM‡K AewnZ Ki‡e| G ai‡bi bxwZgvjv cÖYq‡bi †¶‡Î MÖ“c RvgvbZ ev mvgvwRK RvgvbZ MÖn‡Yi welqwU we‡ePbv Kiv †h‡Z cv‡i| 11 12. Av‡e`bcÎ MÖnY I we‡ePbv t mswk-ó e¨vsK kvLv wba©vwiZ FY wbqgvPvi Abyhvqx Av‡e`bKvixi evwl©K cÖ‡qvRbxq GmGgB FY GKKvjxb gÄyi Ki‡e| G j‡¶¨ mswk-ó kvLvmg~n ¶y`ª I gvSvwi D‡`¨v³v‡`i evwl©K cY¨ Drcv`b cwiKíbvmn Av‡e`bcÎ MÖnY Ki‡e| cÖ‡qvRb‡ev‡a, cieZ©x‡Z D‡`¨v³v‡`i evwl©K Drcv`b cwiKíbvi hyw³hy³ cwieZ©‡bi my‡hvM †`qv hv‡e| 13. †MÖm wcwiqW t GmGgB Lv‡Zi FY cwi‡kv‡ai †¶‡Î D‡`¨v³vMY cÖvqkB †MÖm wcwiqW Kg e‡j Awf‡hvM K‡ib| e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb¸‡jv FY bxwZgvjv cÖYq‡bi mgq cÖ‡hvR¨‡¶‡Î GmGgB Lv‡Z hyw³m½Z †MÖm wcwiqW cÖ`v‡bi welqwU we‡ePbv Ki‡e| 14. FYMÖnxZvi †hvM¨Zv t ¶y`ª I gvSvwi G›UvicÖvBR Lv‡Z mivmwi wb‡qvwRZ cÖK„Z D‡`¨v³vMY GmGgB FY cÖvwßi †hvM¨ e‡j we‡ewPZ n‡eb| mvaviYfv‡e †Ljvwc FY MÖnxZvMY bZyb FY cvevi †hvM¨ e‡j we‡ewPZ n‡eb bv| 15. GmGgB F‡Yi my` t ¶y`ª I gvSvwi F‡Yi Ici e¨vsKmg~n wb‡RivB mswk-ó LvZ/DcLv‡Z F‡Yi my‡`i nvi wba©viY Ki‡e| ¶y`ª D‡`¨v³v‡`i †¶‡Î e¨vsK¸‡jvi cwiPvjb e¨q †ewk| m½ZKvi‡Y G Lv‡Z my‡`i nvi wKQyUv †ewk n‡e| Z‡e Zv †hb mnbxq ch©v‡q _v‡K †m e¨vcv‡i e¨vsK¸‡jv‡K wb‡`©k †`qv hv‡”Q| evsjv‡`k e¨vsK KZ©„K e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb‡K e¨vsK †i‡U (eZ©gv‡b 5 kZvsk) GmGgB Lv‡Z cybtA_©vqb myweav cÖ`vb Kiv n‡q _v‡K| e¨vsK †i‡U M„nxZ Znwej MÖvnK ch©v‡q (gwnjv D‡`¨v³v‡`i †¶‡Î) e¨vsK †iU + 5 kZvsk my` nv‡i weZiY wbwðZ Ki‡Z n‡e |
  • 12. 16. FY weZi‡Yi †¶‡Î AvDU‡mvwm©s Gi e¨envi t e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvbmg~n FYMÖnxZv wbe©vPb, FY weZiY Z`viwK, Av`vq, FY MÖnxZv‡`i‡K DØy×KiY, cÖwk¶Y BZ¨vw`i R‡b¨ †emiKvwi ms¯’v/†emiKvwi †¯^”Qv‡mex ms¯’v (NGO)/AvZ¥-mnvqK MÖ“c (Self-Help Group) mg~‡ni mnvqZv MÖnY Ki‡Z cv‡i| 12 17. cÖwk¶Y Kg©m~wP t evsjv‡`‡k GmGgB LvZ weKv‡ki †¶‡Î Pvwn`v (demand) I mieivn (supply) Dfq w`‡KB mgm¨v i‡q‡Q| Z‡e, mieivn w`‡Ki mgm¨v¸‡jv †gvKv‡ejvq GmGgB Lv‡Z cybtA_©vq‡bi R‡b¨ wZbwU ¯‹xg Pvjy i‡q‡Q Ges PjwZ eQ‡i e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb¸‡jvI GmGgB Lv‡Z FY weZi‡Yi wbR¯^ j¶¨gvÎv wba©viY K‡i‡Q| Pvwn`v w`‡Ki we`¨gvb wewfboe mgm¨vi g‡a¨ i‡q‡Q D‡`¨v³v‡`i Drcvw`Z cY¨ wecY‡b mgm¨v, `¶Zv I c‡Y¨i ¸YMZ gvb Dboeq‡b D‡`¨v³vM‡Yi mg¨K aviYv bv _vKv, GmGgB F‡Yi WvUv‡eBR bv _vKv BZ¨vw`| G mKj mgm¨vi mgvav‡b Avgv‡`i‡K cÖK„Z D‡`¨v³v †kªYx M‡o †Zvjvi j‡¶¨ ¶y`ª I gvSvwi D‡`¨v³v‡`i Drcvw`Z cY¨ wecY‡b evwYR¨ †gjv (trade fairs), †μZv-mieivnKvix mgš^q (buyer-supplier matching) mva‡bi e¨e¯’vKiY; c‡Y¨i ¸YMZgvb Dboeq‡bi R‡b¨ Drcvw`Z cY¨ I c¨v‡KR wWRvB‡bi Dboeqb (product and package design and development), cÖhyw³MZ Dboeqb m¤úwK©Z Kg©kvjv (technology upgrading workshop), wWRvBb I KvwiMwi Z_¨vw` (design and technical information) BZ¨vw` m¤úwK©Z cÖwk¶‡Yi e¨e¯’v Kiv GKvš— cÖ‡qvRb| G j‡¶¨ evwYwR¨K e¨vsK Ges Avš—R©vwZK mnvqZv ms¯’v¸‡jv‡K entrepreneurship development Gi R‡b¨ cÖwk¶Y Kg©m~wP Av‡qvR‡bi Aby‡iva Kiv n‡e| G ai‡bi D‡`¨v³v MV‡bi Kg©m~wP‡Z evsjv‡`k e¨vsKI mnvqZvKvixi f~wgKv cvjb Ki‡e| GQvov, cÖhyw³ I `¶Zvi Dboeqb Ges GmGgB gv‡K©wUs Gi Ici BBTA, BIBM, DCCI, FBCCI, NASCIB, BWCCI, SME Foundation Gi g‡Zv cÖwZôvb¸‡jv‡K cÖ‡qvRbxq cÖwk¶Y Kg©m~wP MÖnY Ki‡Z Aby‡iva Kiv n‡e| e¨vsK I Avw_©K cÖwZôvb¸‡jv G ai‡bi cÖwk¶Y Kg©m~wP ev¯—evq‡bi AMÖMwZ m¤úwK©Z Z_¨vw` Zv‡`i evwl©K cÖwZ‡e`‡b Aš—fy©³ Ki‡e| 18. GmGgB FY Kvh©μg gwbUwis t GmGgB Gi †¶‡ÎI K…wl F‡Yi g‡Zv wZb ¯—iwewkó gwbUwis (evsjv‡`k e¨vs‡Ki cÖavb Kvh©vjq ch©v‡q, evsjv‡`k e¨vs‡Ki kvLv Awdm ch©v‡q I e¨vsK ch©v‡q gwbUwis) KvVv‡gv M‡o ‡Zvjv n‡e| 18.1. GmGgB FY gwbUwis Gi D‡Ïk¨ t K) mvgwMÖKfv‡e GmGgB FY weZi‡Yi j¶¨gvÎv AR©b; L) wkívq‡b LvZwfwËK Dboeqb †hgb-wkí I †mev Lv‡Zi AwaK cÖmvi, bvix D‡`¨v³v‡`i msL¨v e„w× I Dboeqb, †RjvwfwËK Kg©ms¯’vb m„wó I `vwi`ª¨ we‡gvPb;
  • 13. M) ¶y`ª D‡`¨v³viv hv‡Z nqivwbgy³fv‡e cÖ‡qvRbxq cwigvY FY cvq; N) e¨vsK¸‡jv bvix D‡`¨v³v‡`i‡K cÖ‡qvRbxq FY cÖ`vb Ki‡Q wKbv †m e¨vcv‡i 13 we‡kl `„wó cÖ`vb; O) Gwiqv G‡cÖvP Ges K¬v÷viwfwˇZ FY cÖ`v‡bi e¨e¯’v wbwðZKiY; P) Zvij¨ msKU †gvKv‡ejvq G Lv‡Z cÖ`Ë F‡Yi m‡š—vlRbK Av`vq; Q) Ab¨vb¨ | 18.2. GmGgB FY gwbUwis c×wZ t †K›`«xq e¨vs‡Ki cÖavb Kvh©vj‡q gwbUwis t ¶y`ª I gvSvwi D‡`¨v³v‡`i ¯^v‡_© M„nxZ GmGgB FY bxwZgvjv ev¯—evq‡b †K›`ªxq e¨vs‡Ki gwbUwis Kvh©μg‡K AviI Kvh©Ki Ki‡Z evsjv‡`k e¨vs‡Ki D‡`¨v‡M e¨vcK gwbUwis †KŠkj/c×wZ Aej¤^b Kiv n‡”Q| B‡Zvg‡a¨ evsjv‡`k e¨vs‡Ki D‡`¨v‡M GmGgB I †¯úkvj †cÖvMÖvgm wefv‡M GKwU ÔGmGgB FY gwbUwis †mjÕ MVb Kiv n‡q‡Q| GmGgB FY bxwZgvjvi Afxó j¶¨ AR©‡b D³ †mj gvV ch©v‡q GmGgB FY e¨e¯’vcbvi wel‡q e¨vcK gwbUwis Ki‡e| GmGgB FY msμvš— AdmvBU I AbmvBU mycviwfkb QvovI D³ †mj GZ`msμvš— Awf‡hv‡Mi e¨vcv‡i Z`š— mv‡c‡¶ cÖ‡qvRbxq e¨e¯’v MÖnY Ki‡e| Z_¨/weeiYx mieivn t evwl©K GmGgB FY Kg©m~wP ev¯—evq‡bi AMÖMwZ ch©v‡jvPbv Kivi R‡b¨ mswk-ó e¨vsK/A_©vqbKvix cÖwZôvb evsjv‡`k e¨vs‡Ki Pvwn`v †gvZv‡eK GmGgB FY msμvš— wbfy©j Z_¨/weeiYx ˆÎgvwmK wfwˇZ GZ`m‡½ mshy³ QK (ms‡hvRbx ÔNÕ I ÔOÕ) Abyhvqx cieZ©x gv‡mi 15 (c‡bi) Zvwi‡Li g‡a¨ mieivn Ki‡e| GQvov, we`¨gvb weeiYxmg~n evsjv‡`k e¨vs‡K mieivn Kivi cÖPwjZ e¨e¯’v Ae¨vnZ _vK‡e | †K›`«xq e¨vs‡Ki kvLv Awdm ch©v‡q gwbUwis t cÖavb Kvh©vj‡qi g‡Zv evsjv‡`k e¨vs‡Ki kvLv Awdm¸‡jv‡ZI GmGgB FY gwbUwis †mj MVb Kiv n‡e| D³ †mj ¯^-¯^ GjvKvi AvIZvaxb e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvb¸‡jvi GmGgB FY weZiY I Av`vq Kvh©μg wbweofv‡e gwbUwis Gi R‡b¨ Kvh©Ki e¨e¯’v MÖnY Ki‡e|
  • 14. e¨vsK ch©v‡q gwbUwis t GmGgB FY bxwZgvjv I FY wbqgvPvi Abyhvqx cÖK„Z D‡`¨v³vivB hv‡Z mgqgZ GmGgB FY cvb, FY †c‡Z hv‡Z †Kv‡bv nqivwbi wkKvi n‡Z bv nq Ges GmGgB F‡Yi wba©vwiZ j¶¨gvÎv hv‡Z cy‡ivcywi AR©b Kiv m¤¢e nq †m R‡b¨ mswk-ó e¨vsKmg~n‡K Kvh©Ki gwbUwis e¨e¯’v wbwðZ Ki‡Z n‡e| G j‡¶¨ ¯^-¯^ e¨vsK gwbUwis BDwbU MVb K‡i evsjv‡`k e¨vsK‡K AewnZ Ki‡e| e¨vsKmg~‡ni cÖavb Kvh©vj‡q gwbUwis t K) e¨emvwqK †KŠkj (Business Strategy) Gi Ask wn‡m‡e GmGgB FY weZi‡Y e¨vsK¸‡jvi EaŸ©Zb KZ„©c‡¶i my¯úó iƒcKí I wb‡`©kbv (clear vision and direction) _vK‡Z n‡e| L) FY cÖ`v‡bi welqwU mvaviYfv‡e FYcÖ`vbKvix e¨vs‡Ki wePvh© welq| FY cÖvwßi †hvM¨Zv (credit worthiness) I Ab¨vb¨ welqvejx we‡ePbv K‡iB e¨vsK¸‡jv MÖvn‡Ki AbyK~‡j FY gÄyi K‡i _v‡K| cÖPwjZ FY wbqgvPvi †g‡bB GmGgB FY gÄywi I weZi‡Y AwaKZi wbôv, `¶Zv I MwZkxjZv Avbq‡b e¨vsK¸‡jv wb‡æv³ e¨e¯’vw` MÖnY Ki‡e t - GmGgB F‡Yi Av‡e`b dig mnRxKiY; - Av‡e`b dig c~iYmn Avbylw½K Kv‡R hv‡Z Kvj‡¶cY bv nq †mR‡b¨ Av‡e`b dig MÖn‡Yi mgqB MÖvnK‡K mKj wb‡`©kbv cÖ`vb; - mnvqK †Kvb Z‡_¨i cÖ‡qvRb n‡j GKwU gvÎ ˆeV‡KB mKj Z_¨ MÖvnK‡K Rvbv‡bv; - Av‡e`bcÎ cÖvwßi ci FY gÄywi I weZi‡Yi g‡a¨ mg‡qi e¨eavb †hŠw³KxKiY; - Av‡e`bKvix †Ljvwc FYMÖnxZv wKbv Zv wbwðZ nIqvi R‡b¨ e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvb KZ„©K evsjv‡`k e¨vs‡Ki †μwWU Bbdi‡gkb ey¨‡iv‡Z (wmAvBwe) Z_¨ msMÖ‡ni R‡b¨ †hb Kvj‡¶cY bv nq †mR‡b¨ Aby‡ivac‡Î ÒGmGgB, AMÖvwaKviÓ wjwLZ mxj cÖ`vb Ki‡e Ges evsjv‡`k e¨vs‡Ki wmAvBwe AMÖvwaKvi wfwˇZ (b~¨bZg mg‡qi g‡a¨) FY Z_¨ mieivn Ki‡e; I - MÖvn‡Ki †Kvb Awf‡hvM _vK‡j Zv `ª“Z wb®úwËi e¨e¯’vKiY | M) GmGgB FY weZiY Kvh©μg gwbUwis, bZyb bZyb c`‡¶c MÖnY Ges gvV ch©v‡q D™¢~Z mgm¨vi `ª“Z mgvav‡b c`‡¶c MÖn‡Yi R‡b¨ †Kvi MÖ“c ev †mj _vK‡e| 14
  • 15. N) evwl©K/lvb¥vwmK wfwˇZ AbywôZe¨ e¨e¯’vcK‡`i m‡¤§j‡b GmGgB FY msμvš— 15 wbw`©ó G‡RÛv _vK‡Z cv‡i| O) GmGgB FY weZiY I Av`v‡qi mvd‡j¨i wfwˇZ AvÂwjK/kvLv ch©v‡qi Kg©KZ©v‡`i cyi¯‹„Z Kivi e¨e¯’v ivLv †h‡Z cv‡i| P) GmGgB F‡Yi m‡½ mswk-ó Kg©KZ©vM‡Yi m¶gZv M‡o (capacity building) †Zvjvi R‡b¨ cÖ‡qvRbxq cÖwk¶‡Yi e¨e¯’v Kiv †h‡Z cv‡i| Q) AvÂwjK Kvh©vjq I kvLv¸‡jvi Kvh©μg wbweofv‡e cwiex¶‡Yi R‡b¨ AvaywbK Z_¨ cÖhyw³ we‡kl K‡i †gvevBj †dvb, B-‡gBj BZ¨vw`i e¨envi wKfv‡e e„w× Kiv hvq †m wel‡qI cÖ‡qvRbxq e¨e¯’v MÖnY Ki‡Z n‡e| e¨vsKmg~‡ni AvÂwjK Kvh©vj‡q gwbUwis Kvh©μg t K) kvLv ch©v‡q GmGgB FY weZiY Kvh©μg myôyfv‡e ev¯—evqb n‡”Q wKbv Zv AvÂwjK Kvh©vjq ch©v‡q gwbUi Ki‡Z n‡e| GZ`D‡Ï‡k¨ AvÂwjK Kvh©vj‡q GmGgB FY gwbUwis BDwbU MVb Kiv †h‡Z cv‡i| gwbUwis BDwb‡Ui m`m¨e„›` Zv‡`i ¯^-¯^ AvIZvaxb GjvKvq mgq mgq Mgb K‡i j¶¨gvÎv Abyhvqx GmGgB FY weZiY Kiv n‡”Q wKbv Zv ch©‡e¶Y Ki‡Z cv‡ib| L) AvÂwjK Kvh©vjq¸‡jv e¨vs‡Ki EaŸ©Zb KZ„©c¶ I kvLv¸‡jvi g‡a¨ mgš^‡qi `vwqZ¡ cvjb Ki‡e| M) wbqwgZ gwbUwis Gi R‡b¨ e¨vsK¸‡jvi AvÂwjK Kvh©vjq/gwbUwis BDwb‡Ui Kg©KZ©vMY Zv‡`i Aaxb kvLvmg~‡ni Kg©KZ©v‡`i wb‡q mgq mgq mfv Ki‡eb, GmGgB FY MÖn‡Y”QyK D‡`¨v³vMY FY MÖnYKv‡j hv‡Z Ah_v nqivwbi wkKvi bv nb †m wel‡q mgq mgq kvLv ch©v‡q Mgb K‡i Z`viwK Ki‡Z cv‡ib, GmGgB FY msμvš— †Kvb Awf‡hvM AewnZ n‡q _vK‡j Zv Zvr¶wYKfv‡e wb®úwË Ki‡eb, kvLv‡K cÖ‡qvRbxq w`K-wb‡`©kbv Ges kvLvi we`¨gvb mgm¨vmg~n mgvav‡b mnvqZv Ki‡eb| e¨vsK kvLv ch©v‡q M„nxZe¨ Kvh©μg t GmGgB FY weZiY Kg©m~wPi wmsnfvM mvdj¨ wbf©i Ki‡Q e¨vsK kvLv¸‡jvi mvd‡j¨i (performance) Ici| d‡j kvLv¸‡jv‡K GmGgB FY gÄywi I weZi‡Yi †¶‡Î MwZkxj f~wgKv cvjb Ki‡Z n‡e| GmGgB FY weZiY I Av`v‡qi †¶‡Î e¨vsK kvLv¸‡jv wbæiƒc Kvh©μg m¤úv`b Ki‡e t K) kvLv e¨e¯’vcKMY KZ©„K gvV ch©v‡q GmGgB F‡Yi Pvwn`v I FY weZi‡Yi scope g~j¨vqb/wba©viY| G‡¶‡Î ¯’vbxq m¤¢vebvgq LvZmg~‡n FY weZi‡Yi e¨e¯’vKiY;
  • 16. L) cÖ‡Z¨K e¨vsK kvLv n‡Z ¶y`ª bvix D‡`¨v³v Lv‡Z GmGgB FY cÖ`v‡bi we‡kl 16 D‡`¨vM MÖnY; M) D`¨gx I mdj ¶y`ª D‡`¨v³vMY‡K Lyu‡R †ei K‡i Zv‡`i‡K FY Kvh©μ‡gi mv‡_ m¤ú„³KiY; N) GmGgB FY msμvš— cÖ‡qvRbxq/e¨vcK cÖPv‡ii gva¨‡g D‡`¨v³v‡`i DØy×KiY; O) AvMÖnx I †hvM¨/cÖK„Z D‡`¨v³vMY‡K mn‡R Ges mgqgZ ¯^”Q cÖwμqvq GmGgB FY cÖ`v‡bi e¨e¯’v MÖnY; P) weZiYK„Z F‡Yi mبenvi hvPvBKiY; Q) GmGgB FY Av`vq Z`viwK †Rvi`viKiY| 19. GmGgB FY weZiYKv‡j MÖvn‡Ki †gvevBj †dvb b¤^i kvLv ch©v‡q msi¶Y t GmGgB FY weZiY Kvh©μ‡g gvVch©v‡q myôz gwbUwis Gi D‡Ï‡k¨ mn‡R †hvMv‡hvM ¯’vc‡bi R‡b¨ e¨vs‡Ki kvLv ch©v‡q cÖwZwU FYMÖnxZvi bw_‡Z Zuvi †gvevBj †dvb b¤^i (wbR¯^ †dvb bv _vK‡j wbKU¯’ †Kvb cÖwZ‡ekx ev AvZ¥x‡qi †gvevBj b¤^i Aby‡iv‡a D‡j-Lc~e©K) msi¶Y Ki‡Z n‡e| Giƒc mKj GmGgB FYMÖnxZvi †dvb b¤^‡ii WvB‡i±ixI kvLv ch©v‡q msi¶Y Kiv †h‡Z cv‡i| 20. Z‡_¨i mnRjf¨Zv t e¨vsK¸‡jv KZ©„K GmGgB Lv‡Z cÖ`Ë FY myweavi we¯—vwiZ Z_¨ Zv‡`i I‡qemvBU I cÖ‡Z¨K kvLvq Rbmvavi‡Yi mn‡R `„wó‡MvPi nq Ggb ¯’v‡b cÖ`k©b (display) Ki‡Z n‡e| e¨vsK¸‡jv GmGgB Gi Ici LvZwfwËK (wkí/cY¨) FY cÖev‡ni cwimsL¨vb, Zv‡`i †Ljvwci nvi n«vm, Kg©ms¯’vb m„wói cwimsL¨vb BZ¨vw` Z_¨ msi¶Y Ki‡e| Giƒc Z_¨ miKvi KZ©„K M„nxZ we`¨gvb GmGgB bxwZgvjvi Kvh©KvwiZv cwigv‡c mnvqK f~wgKv cvjb Ki‡e Ges GKB mv‡_ fwel¨‡Z M„nxZe¨ GmGgB bxwZgvjv cÖYq‡b wbqvgK wn‡m‡e mnvqZv Ki‡e| 21. cÖ‡Yv`bv t kni GjvKvq GmGgB FY †K›`ªxf~Z bv K‡i MÖvgxY GjvKvq GmGgB Lv‡Z A_©vqb m¤cÖmvwiZ Kiv Ges mvgwMÖKfv‡e GmGgB Lv‡Z FY weZi‡Yi j¶¨gvÎv AR©‡b mdjZv‡K mswk-ó e¨vs‡Ki bZyb kvLv †Lvjv, Aby‡gvw`Z wWjvi kvLv I we‡`‡k G·‡PÄ nvDR †Lvjvi †¶‡Î Ab¨Zg BwZevPK gvcKvwV wn‡m‡e we‡ePbv Kiv n‡e|
  • 17. 17 22. GmGgB mvwf©m †m›Uvi t GmGgB MÖvnK‡`i AwaKZi myweav cÖ`v‡bi j‡¶¨ G ch©š— e¨vsK¸‡jvi (†emiKvwi I we‡`kx) 210wU GmGgB mvwf©m †m›Uvi Zv‡`i Kvh©μg ïi“ K‡i‡Q| GZ`wel‡q GKwU ZvwjKv mshy³ Kiv n‡jv (ms‡hvRbx ÔPÕ)| D‡j-L¨, GmGgB I K„wl Lv‡Zi A_©vq‡b e¨vsK¸‡jv‡K AwaKZi m¤ú„³ Kivi j‡¶¨ G eQi (2010) †_‡K ÔGmGgB mvwf©m †m›UviÕ Gi cwie‡Z© ÔGmGgB/K„wl kvLvÕ bv‡g e¨vsK¸‡jv‡K jvB‡mÝ Bmy¨ Kiv n‡”Q| 23. GmGgB Gi D‡j-L‡hvM¨ LvZmg~n t GmGgB Gi D‡j-L‡hvM¨ LvZmg~‡ni GKwU ZvwjKv GZ`m‡½ mshy³ Kiv n‡jv (ms‡hvRbx ÔQÕ)| 24. KwZcq aviYvi (term) msw¶ß e¨vL¨v t K¬v÷vi t K¬v÷vi A_© n‡”Q cvi¯úwiK m¤úK©hy³, cwic~iK cY¨ ev †mev Drcv`b/mieiv‡n wb‡qvwRZ cÖwZôvbmg~‡ni †fŠ‡MvwjK GjvKv/cY¨ ev †mevwfwËK mgwó| (A cluster may be defined as a local agglomeration of enterprises (mainly SMEs but often also including some large enterprises), which are producing and selling a range of related and complimentary products and/or services.) D`vniY¯^iƒc XvKvi nvRvixevM GjvKvi Pvgov I PvgovRvZ cY¨ Drcv`bKvix cÖwZôvb¸‡jvi mgwó‡K PvgovRvZ c‡Y¨i K¬v÷vi wn‡m‡e AwfwnZ Kiv nq| K¬v÷vi wPwýZKi‡Y wewfboe d¨v±i we‡ePbv Kiv n‡q _v‡K| †hgbt- †fŠ‡MvwjK GjvKv, cY¨ ev †mev BZ¨vw`| mvgvwRK RvgvbZ t mvgvwRK RvgvbZ ej‡Z FY`vbKvix cÖwZôvb I FYMÖnxZvi g‡a¨ m¤úvw`Z Pzw³i AvIZvq M„nxZ F‡Yi Av`vq myi¶vi j‡¶¨ (Dfq c‡¶i wbKU MÖnY‡hvM¨) mvgvwRK †Kvb cÖwZôvb/ms¯’vi A½xKvibvgv‡K eySvq| D`vniY¯^iƒc, †Kvb e¨w³ KZ©„K M„nxZ F‡Yi wecix‡Z mswk-ó e¨emvqx msMVb (†P¤^vi Ae Kgvm© GÛ BÛvw÷ª/G‡mvwm‡qkb) KZ©„K RvgvbZ wn‡m‡e cÖ`Ë m¤ú`/A½xKvibvgv Gi welqwU‡K mvgvwRK RvgvbZ wn‡m‡e AwfwnZ Kiv †h‡Z cv‡i| MÖ“c RvgvbZ t MÖ“cwfwËK FY cÖ`v‡bi †¶‡Î MÖ“‡ci Aš—f©y³ †Kvb m`m¨ KZ©„K M„nxZ F‡Yi wecix‡Z mswk-ó MÖ“c KZ©„K mvgwóKfv‡e cÖ`Ë RvgvbZ‡K MÖ“c RvgvbZ ejv n‡q _v‡K| Av`k©MZfv‡e G
  • 18. A½xKvibvgvi cÖ‡qvMB †ewk| G †¶‡Î MÖ“‡ci †Kvb m`m¨ †Ljvwc n‡j cy‡iv MÖ“c‡K †Ljvwc wn‡m‡e wPwýZ Kiv nq Ges FY MÖn‡Yi myweav †_‡K ewÂZ n‡q _v‡K| Gi d‡j MÖ“c m`m¨‡`i Pv‡ci gy‡L †Ljvwc m`m¨ FY cwi‡kv‡a eva¨ nq| bvix D‡`¨v³v t bvix D‡`¨v³v ej‡Z e¨emv‡q wb‡qvwRZ †Kvb bvix hw` ¯^bv‡g †Kvb e¨emvqx cÖwZôvb cwiPvjbvq wb‡qvwRZ _v‡Kb Z‡e Zv‡K bvix/gwnjv D‡`¨v³v wn‡m‡e AwfwnZ Kiv †h‡Z cv‡i| GB †kªYxi D‡`¨v³v‡`i GmGgB FY cÖ`v‡b AMÖvwaKvi I we‡kl myweav (¯^í my`) cÖ`vb Kiv †h‡Z cv‡i| D‡j-L¨, †Kvb cÖwZôv‡b †Kvb bvix D‡`¨v³vi gvwjKvbvi Ask kZKiv 50 fv‡Mi AwaK n‡j H cÖwZôvb‡K bvix D‡`¨v³v cwiPvwjZ cÖwZôvb wn‡m‡e MY¨ Ki‡Z n‡e Ges we‡kl myweavi AvIZvq FY cÖ`vb Kiv hv‡e| FY/wewb‡qvM t †`‡k e¨emviZ Bmjvgx e¨vsK¸‡jv KZ©„K GmGgB A_©vq‡b wewb‡qvM gva¨g e¨eüZ nq| †m Kvi‡Y GmGgB A_©vq‡b FY kãwUi cvkvcvwk Bmjvgx e¨vsK¸‡jv KZ©„K AbymiYK…Z wewb‡qvM gva¨gwU‡KI eySv‡e| 18
  • 20. GmGgB Lv‡Z FY weZi‡Yi j¶¨gvÎv ms‡hvRbx ÔKÕ μwgK bs e¨vsK I Avw_©K cÖwZôv‡bi bvg wba©vwiZ j¶¨gvÎv 1 ivó«xq gvwjKvbvaxb e¨vsK 3,897 2 we‡klvwqZ e¨vsK 600 3 †emiKvwi evwYwR¨K e¨vsK 17,478 4 we‡`kx e¨vsK 707 5 bb-e¨vsK Avw_©K cÖwZôvb 1,313 20 me©‡gvU t 23,995
  • 21. nvjKv cÖ‡KŠkj wkí K¬v÷vi1 XvKv AÂjt μwgK bs Ae¯’vb cY¨ 1 jvjevM, Bmjvgcyi, †ZRMuvI, XvKv c-vw÷K cY¨vw` 2 jvjevM, Bmjvgcyi, XvKv wcwfwm cvBc 3 eskvj, XvKv ivevi cY¨vw` 4 eskvj, XvKv evBmvB‡Kj Ges c¨vWK¨vem 5 bevecyi, XvKv †gwkb Uyj g¨vbyd¨vKPvwis 6 k¨vgcyi, †Wgiv, †cv¯—‡Mvjv, bvivqYMÄ, MvRxcyi †ivwjs wgj 7 k¨vgcyi, †Wgiv, XvKv Kvw÷s BDwbUm/dvDwÛ«m 8 k¨vgcyi, †Wgiv, †KivbxMÄ, XvKv bvUm GÛ †evëm 9 †cv¯—‡Mvjv, XvKv †gUvj †KvwUs 10 Bswjk †ivW, XvKv ÷xj AvmevecÎ 11 bevecyi, XvKv ˆe`y¨wZK hš¿vsk (accessories) 12 U½x, bvivqYMÄ, MvRxcyi m`i d¨vb 13 bevecyi, XvKv nvév wdwUsm 14 U½x, MvRxcyi m`i, bvivqYMÄ Bbmy‡j‡UW Zvi 15 †ZRMuvI, †Wgiv, MvRxcyi m`i ZviRvZ cY¨vw` 16 †KivbxMÄ, cvMjv, †avjvBcvi RvnvR wbg©vY I †givgZ 17 bevecyi, †avjvBLvj hvbevnb hš¿vsk,wU‡bi †KŠUv Ges wU‡bi ˆZRmcÎ 18 Bmjvgcyi, †ZRMvu I, XvKv c-vw÷K K‡›UBbvim 19 wUcymyjZvb †ivW, †avjvBLvj, XvKv U«vÝdigvim 20 k¨vgcyi, XvKv nvW©Iq¨vi mvgMÖx, †Wvi †evëm, wnb‡Rm 21 RyivBb, †avjvBLvj, k¨vgcyi, XvKv K„wl I †W«wRs cv¤úm 22 ebMÖvg, bevecyi, XvKv K‡¤úÖmim 23 wUcy myjZvb †ivW, XvKv M„n¯’vjx DcKiYvw`, ˆe`y¨wZK Bw¯¿ 24 bevecyi, wUcy myjZvb †ivW, XvKv dvibv‡mm 25 bevecyi, XvKv wWw÷«weDkb e· 26 bevecyi, XvKv I‡qjwWs hš¿vw` 27 wgicyi, m`iNvU, XvKv AviGgwR †¯úqvim 1 †ijI‡qgv‡K©U,e¸ov Kvw÷smK¬v÷vi 2 †ijI‡q gv‡K©U, e¸ov K„wl hš¿vw` I LyPiv hš¿vsk 3 †ijI‡q gv‡K©U, e¸ov A‡Uv hš¿vsk 1 Lyjbv †ivW, h‡kvi ev‡mi ewW ˆZwi 2 Lyjbv †ivW, h‡kvi K„wl hš¿vw` I LyPiv hš¿vsk 3 Lyjbv †ivW, h‡kvi A‡Uv hš¿vsk 1 h‡kvi †ivW, weAvBwWwm ÷x‡ji AvmevecÎ 1 Wvej gywis, †KvZqvjx c-vw÷K `ªe¨vw` 2 Wvej gywis, †KvZqvjx ivevi hš¿vsk 3 Wvej gywis, †KvZqvjx wi-‡ivwjs wgjm 21 ms‡hvRbx ÔLÕ e¸ov AÂjt h‡kvi AÂjt Lyjbv AÂjt PÆMÖvg AÂj t 1 AvBGdwm-GmBwWGd mv‡f© - 2007
  • 22. Dc‡RjvwfwËK GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n2 †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n e›`i Mv‡g©›Um SyU †_‡K Zyjv cÖ‡mwms, Kv‡Vi e¨emv, PvD‡ji e¨emv, wbg©vY I nvW©Iq¨vi mvgMÖxi e¨emv| †mvbviMuvI wjPy evMvb, gywj euv‡ki e¨emv, wdwjs †÷kb, PvD‡ji e¨emv, nvW©Iq¨vi, gyw` e¨emv| iƒcMÄ Rvg`vwb, †¯úvU©m †bU, †U·UvBj, myZv I Kvc‡oi e¨emv, wdwjs †÷kb, grm¨ Pvl| AvovBnvRvi cvIqvi jyg, †U·UvBj, myZv I Kvc‡oi e¨emv| 22 ms‡hvRbx ÔMÕ XvKv AÂj t μwgK bs 1 biwms`x biwms`x m`i grm¨ Lvgvi, wdk wdW, †cvwëª Lvevi, d¬¨vU wbg©vY I c-U μq-weμq, cvIqvi jyg, Kb÷ªvKkb dvg© cwiPvjbv I nvjKv BwÄwbqvwis IqvK©kc cwiPvjbv| cjvk Kb÷ªvKkb dvg© cwiPvjbv, nvjKv BwÄwbqvwis IqvK©kc cwiPvjbv, Rbkw³ ißvwb I cÖwk¶Y †K›`ª cwiPvjbv, grm¨ Lvgvi, grm¨ wdW, †cvwëª Lvgvi/†cvwëª wdW μq-weμq| wkecyi myZv Drcv`b, Rbkw³ Dboeq‡b cÖwk¶Y †K›`ª cwiPvjbv, mewR Drcv`b msi¶Y I μq-weμq| †ejv‡ev exR Drcv`b cÖwμqvKiY I msi¶Y, cvURvZ cY¨ Drcv`b, †cvwëª Lvgvi/†cvwë« wdW μq-weμq, mewR Drcv`b msi¶Y I μq-weμq Ges nvjKv BwÄwbqvwis IqvK©kc cwiPvjbv| ivqcyiv ZuvZ wkí, KvwiMwi cÖwk¶Y Bbw÷wUDU cwiPvjbv, grm¨ Lvgvi, wdk wdW, †cvwë« Lvgvi/†cvwë« wdW μq-weμq| g‡bvni`x ivBm wgj cwiPvjbv I nvjKv BwÄwbqvwis IqvK©kc cwiPvjbv| 2 bvivqYMÄ bvivqYMÄ m`i Mv‡g©›Um, bxU, †nvwmqvix, is, myZv, Kvc‡oi e¨emv, iW, BU, wm‡g›U I wbg©vY mvgMÖxi e¨emv, dvwb©Pv‡ii e¨emv, †nv‡Uj I †i÷y‡i›U| 3 gvwbKMÄ gvwbKMÄ m`i ¶z`ª e¨emv, †cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl, ¶y`ª KywUi wkí| wkevjq †cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl| wNIi †cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl, ¶z`ª KywUi wkí | 2 evsjv‡`k e¨vs‡Ki wewfboe kvLv Awdm KZ©„K (e¨vsK I Avw_©K cÖwZôv‡bi mnvqZvq cÖ¯‘ZK…Z) Kv‡Ri myweav‡_© Dc‡RjvwfwËK m¤¢vebvgq Lv‡Zi ZvwjKv cÖ¯‘Z Kiv n‡q‡Q| gvVch©v‡qi ev¯—eZv I cÖK…Z cwiw¯’wZi Av‡jv‡K e¨vsK/Avw_©K cÖwZôvb¸‡jv ¯^xq we‡ePbvq GmGgB FY cÖ`v‡bi Rb¨ G ZvwjKv ewnf©‚Z bZzb bZzb †¶Î/LvZ wPwýZ Ki‡Z cv‡i|
  • 23. †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n wmivRw`Lvb cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, †÷kbvix, Avmevec‡Îi †`vKvb, †cvwë« Lvgvi, †cvwë« wdW, ¶z`ª e¨emv| kªxbMi wdwks †bU I myZv Drcv`b, KywUi wkí, n¯— wkí| †jŠnRs Uy¨wi÷ ¯úU I wi‡mvU©, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, grm¨ e¨emv cwiPvjbvi R‡b¨ wecYb Kvh©μg| U½xevwo WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, ¶z`ª e¨emv| MRvwiqv †cvwë« dv‡g© Drcvw`Z cY¨ wecYb Kvh©μg, Avjy evRviRvZKiY, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, †WBix I †cvwë« dvg©| 23 μwgK bs †`ŠjZcyi †cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl| mvUywiqv ¶z`ª e¨emv, †cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl| wm½vBi †cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl, ¶z`ª KywUi wkí| nwiivgcyi ¶z`ª e¨emv, ‡cvwë« Lvgvi, grm¨ Pvl | 4 gywÝMÄ gywÝMÄ m`i wdwks †bU I myZv Drcv`b, AvmevecÎ ˆZwi, Ry‡qjvix, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, †÷kbvix, Avmevec‡Îi †`vKvb, †cvwë« Lvgvi, †cvwë« wdW, ¶z`ª e¨emv| 5 MvRxcyi MvRxcyi m`i AvmevecÎ ˆZwi, ‡cvwëª wkí, bvm©vix, c-vw÷K cY¨ Drcv`b, Mvwo/A‡Uvwi·vi LyPiv hš¿vsk I miÄvgvw` Drcv`b, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, nvievj wU«U‡g›U GÛ weDwU cvj©vi, we‡bv`b cvK©, Uy¨wi÷ ¯úU I wi‡mvU©, AvevwmK †nv‡Uj, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| kªxcyi AvmevecÎ ˆZwi, c-vw÷K cY¨ Drcv`b, Mvwo/A‡Uvwi·vi LyPiv hš¿vsk I miÄvgvw` Drcv`b, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, nvievj wU«U‡g›U GÛ weDwU cvj©vi, we‡bv`b cvK©, Uy¨wi÷ ¯úU I wi‡mvU©, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, †cvwëª wkí, bvm©vix, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| Kvwjqv‰Ki AvmevecÎ ˆZwi, c-vw÷K cY¨ Drcv`b, Mvwo/A‡Uvwi·vi LyPiv hš¿vsk I miÄvgvw` Drcv`b, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †cvwëª wkí, bvm©vix, wK¬wbK, nvievj wU«U‡g›U GÛ weDwU cvj©vi, we‡bv`b cvK©, Uy¨wi÷ ¯úU I wi‡mvU©, AvevwmK †nv‡Uj, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb |
  • 24. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n KvwjMÄ AvmevecÎ ˆZwi, †cvwëª wkí, bvm©vix, c-vw÷K cY¨ Drcv`b, Mvwo/A‡Uvwi·vi LyPiv hš¿vsk I miÄvgvw` Drcv`b, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| Kvcvwmqv AvmevecÎ ˆZwi, c-vw÷K cY¨ Drcv`b, Mvwo/A‡Uvwi·vi LyPiv hš¿vsk I miÄvgvw` Drcv`b, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| 6 Rvgvjcyi Rvgvjcyi m`i n¯— I Kvi“ wkí, B‡jKUªwb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ ˆZwi (KvV I ÷xj), Mvwo/A‡Uvwi·vi LyPiv hš¿vsk I miÄvgvw`, U‡g‡Uv I Avjy cÖwμqvRvZKiY, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, Jlavw`/e¨w³MZ cwi”QboeZv, AvevwmK †nv‡Uj, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi| eKkxMÄ AvmevecÎ ‰Zwi I wecYb, nvievj cY¨ Drcv`b, e¨w³MZ cwi”QboeZv, B‡jKUªwb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, †i÷y‡i›U| †`IqvbMÄ AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, nvievj cY¨ Drcv`b, B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, e¨w³MZ cwi”QboeZv, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, †i÷y‡i›U| Bmjvgcyi AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, nvievj cY¨ Drcv`b, B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, e¨w³MZ cwi”QboeZv, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, †i÷y‡i›U I Jl‡ai †`vKvb| †gjv›`n AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, nvievj cY¨ Drcv`b, nvievj wU«U‡g›U GÛ weDwU cvj©vi, B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, wWRvBb I d¨vkb Iq¨vi, e¨w³MZ cwi”QboeZv, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb| gv`viMÄ AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, nvievj cY¨ Drcv`b, nvievj wU«U‡g›U GÛ weDwU cvj©vi, B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, wWRvBb I d¨vkb Iq¨vi, e¨w³MZ cwi”QboeZv, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb| mwilvevwo AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, nvievj cY¨ Drcv`b, nvievj wU«U‡g›U GÛ weDwU cvj©vi, B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, wWRvBb I d¨vkb Iq¨vi, e¨w³MZ cwi”QboeZv, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, †i÷y‡i›U, Jl‡ai †`vKvb| 24
  • 25. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 7 Uv½vBj Uv½vBj m`i ZuvZ wkí, wWRvBb I d¨vkb Iq¨vi, wgwó ‰Zwi I wecYb, wcÖw›Us †cÖm, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, nvievj wU«U‡g›U GÛ weDwU cvj©vi, AvevwmK †nv‡Uj, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| †`j`yqvi ZuvZ wkí, wWRvBb I d¨vkb Iq¨vi, wcÖw›Us †cÖm, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| fyTvcyi WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| †Mvcvjcyi Pvgovi e¨emv, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| gaycyi WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| abevwo cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| KvwjnvZx ZuvZ wkí, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| NvUvBj K„wl hš¿cvwZ ‰Zwi I wecYb, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ‰Zwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| bvMicyi WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ‰Zwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| wgR©vcyi WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| 25
  • 26. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n evmvBj BUfvUv, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| mwLcyi WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gyw` †`vKvb, wWcvU©‡g›Uvj †÷vi, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, †i÷y‡i›U, †÷kbvix, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, Avmevec‡Îi †`vKvb| 8 †b·Kvbv †b·Kvbv m`i euvk I †eZ wkí, Ry‡qjvix, nvjKv BwÄwbqvwis, †mjyb I weDwU cvj©vi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, jvB‡eªix, cv`yKv wkí, †eKvix, Kv‡Vi AvmevecÎ, †j` †gwkb, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| AvUcvov †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, jvB‡eªix, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| evinvUv †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, jvB‡eªix, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| †K›`yqv †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| `yM©vcyi †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| KjgvKv›`v PvDj Kj, eidKj, †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| LvwjqvRyix †bŠKv ˆZwi, gvQ aivi Rvj ˆZwi, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| †gvnbMÄ kxZj cvwU, WvqvMbw÷K †m›Uvi, d¨v±ix, †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| g`b PvDj Kj, eidKj, †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| c~e©ajv PvDj Kj, eidKj, †eKvix, Kv‡Vi dvwb©Pvi, †j` †gwkb, jvB‡eªix, KivZ Kj I gyw` †`vKvb| 9 wK‡kviMÄ wK‡kviMÄ m`i MÖvgxY ¶z`ª e¨emv, grm¨ Lvgvi, avb gvovB Kj BZ¨vw`| AóMÖvg MÖvgxY ¶z`ª e¨emv| evwRZcyi MÖvgxY ¶z`ª« e¨emv, KvV e¨emv, Kv‡Vi AvmevecÎ, ivBm wgj BZ¨vw`| ˆfie MÖvgxY ¶z`ª e¨emv, wbg©vY mvgMÖx ivmvqwbK mvi, grm¨ AvoZ, RyZv I PvgovRvZ cY¨ cÖ¯‘Z BZ¨vw`| †nv‡mbcyi MÖvgxY ¶z`ª e¨emv, grm¨ Lvgvi BZ¨vw`| BUbv MÖvgxY ¶z`ª e¨emv| KwigMÄ MÖvgxY ¶z`ª e¨emv| KywjqviPi ¶z`ª e¨emv, gv‡Qi AvoZ, ïuUwK gvQ msi¶Y I Kjv Pvl BZ¨vw`| KwUqv`x ¶z`ª e¨emv, mewR Drcv`b I Kjv Pvl BZ¨vw`| 26
  • 27. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n wgVvgBb MÖvgxY ¶z`ª e¨emv| wbKjx MÖvgxY ¶z`ª e¨emv| cvKyw›`qv MÖvgxY ¶z`ª e¨emv, nuvm-gyiwMi Lvgvi, mewR Drcv`b I Mevw` cïi Lvgvi BZ¨vw`| ZvovBj MÖvgxY ¶z`ª e¨emv, mewR Drcv`b I Kjv Pvl BZ¨vw`| 10 †kicyi †kicyi m`i PvDj Kj, AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv e¨emv, gyw` †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, mvaviY e¨emv| bvwjZvevwo PvDj Kj, AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv e¨emv, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, mvaviY e¨emv| kªxe`©x PvDj Kj, AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv e¨emv, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, mvaviY e¨emv| bKjv PvDj Kj, AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv e¨emv, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, mvaviY e¨emv| wSbvBMvZx PvDj Kj, AvmevecÎ ˆZwi I wecYb, wK¬wbK, cvBKvwi I LyPiv e¨emv, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi, cÖmvabx, Jl‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, mvaviY e¨emv| 11 gqgbwmsn gqgbwmsn m`i ¯^v¯’¨ †mev Ges WvqvMbw÷K, Kv‡Vi e¨emv, B‡jKU«wb· Ges ˆe`y¨wZK mvgMÖx, Jl‡ai †`vKvb| fvjyKv B‡jKU«wb·, ˆe`y¨wZK mvgMÖx, ebvqb, AvmevecÎ ˆZwi, †cvkvK †avevDov B‡jKU«wb· Ges ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ ˆZwi, †MÖvmvix kc| 27 ˆZwi| gy³vMvQv B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, wgwó ˆZwi I wecYb| dyjevwoqv B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ ˆZwi, †÷kbvix| MdiMuvI B‡jKU«wb· Ges ˆe`y¨wZK mvgMÖx, ¯^v¯’¨ †mev Ges WvqvMbw÷K, nvW©Iq¨vi| †MŠixcyi B‡jKU«wb· Ges ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ ˆZwi, Jl‡ai †`vKvb| nvjyqvNvU B‡jKU«wb· Ges ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ ˆZwi, Kqjv, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb| Ck¦iMÄ B‡jKU«wb· Ges ˆe`y¨wZK mvgMÖx, AvmevecÎ ˆZwi, nvW©Iq¨vi, Jl‡ai †`vKvb| bv›`vBj †MÖvmvix kc, nvW©Iq¨vi, †÷kbvix, B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx| dyjcyi Avmevec‡Îi †`vKvb, cÖmvabx, Jl‡ai †`vKvb, B‡jKU«wb· I ˆe`y¨wZK mvgMÖx| wÎkvj AvmevecÎ ˆZwi, nvW©Iq¨vi, †÷kbvix, B‡jKU«wb·, †MÖvmvix kc|
  • 28. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 12 dwi`cyi dwi`cyi m`i ˆe`y¨wZK mvgMÖx, Ry‡qjvix, wcÖw›Us †cÖm, ¯^v¯’¨ †mev I WvqvMbw÷K, AvmevecÎ ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, nvW©Iq¨vi mvgMÖx, †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I gwbnvwi †`vKvb, cvU e¨emv, gywo-wPuov ˆZwi wgj, gvwUi ˆZwi ˆZRmcÎ BZ¨vw`| Pif`ªvmb AvmevecÎ ˆZwi, cÖmvabx, mvB‡Kj f¨vb ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I gwbnvwi †`vKvb, grm¨ Pvl, gvwUi ˆZwi ˆZRmcÎ BZ¨vw`| †evqvjgvix AvmevecÎ ˆZwi, Ry‡qjvix, Jlavw`/cÖmvabx, cvBKvix I LyPiv †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I gwbnvwi †`vKvb, grm¨ Pvl I cvU e¨emv, cvU I cvURvZ c‡Y¨i KywUi wkí BZ¨vw`| fv½v AvmevecÎ ˆZwi, mvB‡Kj f¨vb ˆZwi, QvZv ˆZwii KviLvbv, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I gwbnvwi †`vKvb, grm¨ Pvl, cvU e¨emv BZ¨vw`| mvj_v cvU e¨emv, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, AvmevecÎ ˆZwi, grm¨ Pvl BZ¨vw`| bMiKv›`v AvmevecÎ ˆZwi, Ry‡qjvix, mvB‡Kj f¨vb ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I gwbnvwi †`vKvb, grm¨ Pvl, cvU e¨emv, cvU I cvURvZ c‡Y¨i KywUi wkí BZ¨vw`| AvjdvWv½v AvmevecÎ ˆZwi, cÖmvabx, mvB‡Kj f¨vb ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I gwbnvwi †`vKvb, grm¨ Pvl BZ¨vw`| gayLvjx AvmevecÎ ˆZwi, cÖmvabx, mvB‡Kj f¨vb ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, gyw` I gwbnvwi †`vKvb, grm¨ Pvl, cvU e¨emv BZ¨vw`| 28 13 ivRevox ivRevox m`i cvskv evwjqvKvw›` †Mvqvj›` 14 eªvþYevwoqv eªvþbevwoqv m`i ivBm wgj, nvW©Iq¨vi mvgMÖx, we¯‹zU d¨v±ix, AvmevecÎ ˆZwi, n¨vwÛμvdU, bKkxKuv_v, evwUK wcÖ›U I GgeªqWvix, A‡Uv-wi·v| nvW©Iq¨vi, av‡bi PvZvj, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, AvmevecÎ ˆZwi, †cvwëª dvg©, Kjv I gay Pvl| av‡bi PvZvj, nvW©Iq¨vi mvgMÖx, BUfvUv, AvmevecÎ ˆZwi, A‡qj wgj, cvU e¨emv| grm¨ Pvl, grm¨ n¨vPvix, bvm©vix, gyiwMi ev”Pv Drcv`b, av‡bi PvZvj, we¯‹zU d¨v±ix, AvmevecÎ ˆZwi| wcÖw›Us †cÖm, nvjKv cÖ‡KŠkj, AvmevecÎ ˆZwi, †eKvix, RyZv ˆZwi KviLvbv, dzW cÖ‡mwms, †cvwëª, †WBix GÛ wdk dxW, gkjv ¸uovKiY, wgwó ˆZwi, †QvU KvU©b, †UBjvwis, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, weªK wdì| LyPiv I cvBKvwi †`vKvb, gkjv RvZxq c‡Y¨i c¨v‡KUKiY I wecYb, WªvM nvDR, WvqvMbw÷K †m›Uvi, Kw¤úDUvi †Uªwbs ¯‹zj, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUi, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷z‡i›U, cwi‡ek evÜe ˆe`y¨wZK †QvU cwienb, mvBevi K¨v‡d, wngvMvi|
  • 29. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, wgwó ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, WªvM nvDR, mvBevi K¨v‡d, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †Kvì †÷v‡iR| nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, wgwó ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, WªvM nvDR, mvBevi K¨v‡d, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, †dvb-d¨v·, mvBevi K¨v‡d, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †Kvì †÷v‡iR| bexbMi nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, wgwó ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, WªvM nvDR, mvBevi K¨v‡d, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, †dvb-d¨v·, mvBevi K¨v‡d, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †Kvì †÷v‡iR| evÃvivgcyi nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, wgwó ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, WªvM nvDR, mvBevi K¨v‡d, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, †dvb-d¨v·, mvBevi K¨v‡d, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †Kvì †÷v‡iR| AvïMÄ nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, wgwó ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, WªvM nvDR, mvBevi K¨v‡d, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, †dvb-d¨v·, mvBevi K¨v‡d, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †Kvì †÷v‡iR| bvwQibMi nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, wgwó ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, WªvM nvDR, mvBevi K¨v‡d, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, †dvb-d¨v·, mvBevi K¨v‡d, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †Kvì †÷v‡iR| 29 AvLvDov Kmev 15 XvKv †KivbxMÄ B‡jKwUªK cvUm© ˆZwi, Wvwqs d¨v±ix, RvnvR wbg©vY, †WBix dvg©, †cvwëª, iW, wm‡g›U, †XD wUb, wbg©vY mvgMÖxi e¨emv BZ¨vw`| mvfvi B‡jKwUªK, Mv‡g©›Um e¨vKIqvW© wjs‡KR BÛvw÷ªR, nvW©Iq¨vi e¨emv, weDwU cvj©vi, K…wl c‡Y¨i e¨emv, K…wl I B‡jKwUªK hš¿cvwZ ˆZwii KviLvbv, cY¨ cwien‡bi †bŠhvb ˆZwi, †cvwëª Lvgvi, hš¿cvwZ BZ¨vw`| avgivB PvjKj, K…wl cY¨ wecYb, †cvwëª, †WBix, cY¨ cwien‡bi †bŠhvb ˆZwi BZ¨vw`| beveMÄ B‡jKUªwb·, iW, wm‡g›U, AvmevecÎ, †XDwUb I wbg©vY mvgMÖxi e¨emv, grm¨ Pvl, myZv I ZuvZ wkí BZ¨vw`| †`vnvi myZv I ZuvZ wkí, RvnvR wbg©vY wkí, cÖevmx kÖwgK‡`i cÖwk¶Y cÖwZôvb, grm¨ Pvl, nvW©Iq¨vi e¨emv BZ¨vw`|
  • 30. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 16 PÆMÖvg PÆMÖvg m`i wcÖw›Us †cÖm, nvjKv cÖ‡KŠkj, dvwb©Pvi, eidKj, wgé GÛ †WBix dvg©, wkc †eªwKs evB †cÖvWv±, †eKvix, eywUKm, RyZv ˆZwi KviLvbv, dyW cÖ‡mwms, †cvwë«, †WBix GÛ wdk dxW, U¨vbvix, Mnbv ˆZwi, U«jvi I †QvU hvÎxevnx †bŠhvb ˆZwi, mdUIq¨vi ˆZwi, mvaviY I d¨vk‡bej †gvgevwZ ˆZwi, Kvco KvPv mvevb, gkjv ¸uovKiY, Av‡qvWvBRW jeY ˆZwi, wgwó ˆZwi, †QvU KvU©b, †j‡ej ˆZwi I †QvU wcÖw›Us I c¨v‡KwRs, Uvqvi wimvBwK¬s, †UBjvwis, †gwk‡b wPuov I gywo ˆZwi, c-vw÷K †Ljbv ˆZwi| †gvevBj †dvb G‡·mwiR, wmGbwR wdwjs, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, gkjv RvZxq c‡Y¨i c¨v‡KUKiY I wecYb| Kj †m›Uvi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, †mjyb, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, AvBGmwc mvwf©m †cÖvfvBWvi, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, cwi‡ek evÜe ˆe`y¨wZK cwienb, †QvU cwienb, B‡›Uwiqi GÛ G·Uvibvj †W‡Kv‡ikb, KwgDwbwU †m›Uvi, mvBevi K¨v‡d| nvUnvRvix K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, dvwb©Pvi ˆZwi, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gkjv RvZxq c‡Y¨i c¨v‡KUKiY I wecYb, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U| dwUKQwo H ivDRvb H iv½ywbqv H cwUqv cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, WvqMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR| Av‡bvqviv K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, †UBjvwis, †eKvix, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U| euvkLvjx K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, wdwks †evU ˆZwi, †UBjvwis, †eKvix, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, WvqMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U| †evqvjLvjx K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, dvwb©Pvi ˆZwi, †UBjvwis, †eKvix| wgimivB K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, dvwb©Pvi ˆZwi, ivBmwgj, c-v‡›Ukb, †UBjvwis, †eKvix, K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, wK¬wbK, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U| mxZvKyÛ K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, wkc †eªwKs evB †cÖvWv±m, nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, †eKvix, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U| 30 PÆMÖvg AÂj t
  • 31. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n m›Øxc K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, wdwks †evU I hvÎxevnx †bŠhvb ˆZwi, †UBjvwis, †eKvix, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, W«vM-nvDR| †jvnvMvov K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, †eKvix, †UBjvwis, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, W«vM-nvDR| mvZKvwbqv K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, †eKvix, †UBjvwis, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, W«vM-nvDR| P›`bvBk K„wl hš¿cvwZ ˆZwi I wecYb, †eKvix, †UBjvwis, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, W«vM-nvDR| 17 K·evRvi K·evRvi m`i n¨vPvix, wdk cÖ‡mwms, W«vB wdk cÖ‡mwms, jeY cÖ‡mwms, gvki“g, nvjKv cÖ‡KŠkj, U«jvi I †QvU hvÎxevnx †bŠhvb ˆZwi, wcÖw›Us †cÖm, †UBjvwis, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, kvgyK I wSby‡Ki Mnbv ˆZwi, eidKj, †eKvix, †gvevBj †dvb G‡·mwiR, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, †QvU G¨vwgDR‡g›U cvK©, W«vM nvDR, mvBevi K¨v‡d| ivgy W«vB wdk cÖ‡mwms, gvki“g, nvjKv cÖ‡KŠkj, †eKvix, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb| †UKbvd n¨vPvix, wdk cÖ‡mwms, W«vB wdk cÖ‡mwms, gvki“g, nvjKv cÖ‡KŠkj, eidKj, †eKvix, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U| DwLqv H g‡nkLvjx wdk cÖ‡mwms, W«vB wdk cÖ‡mwms, gvki“g, eidKj, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb| KyZyew`qv wdk cÖ‡mwms, W«vB wdk cÖ‡mwms, gvki“g, eidKj, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY| PKwiqv wdk cÖ‡mwms, W«vB wdk cÖ‡mwms, gvki“g, eidKj, nvjKv cÖ‡KŠkj, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, WvqvMbw÷K †m›Uvi, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U| †cKyqv nvjKv cÖ‡KŠkj, Uªjvi I †QvU hvÎxevnx †bŠhvb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U | 18 ev›`ievb m`i nvjKv cÖ‡KŠkj, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, m-wgj, dyW cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi AvmevecÎ I Ab¨vb¨ mvgMÖx, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, gvki“g, eywUKm, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, †mjyb, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, K‡UR| 31
  • 32. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n jvgv Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi| 19 LvMovQwo m`i nvjKv cÖ‡KŠkj, m-wgj, dyW cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi AvmevecÎ I Ab¨vb¨ mvgMÖx, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, eywUKm, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, wm‡bgv GÛ G¨vwgDR‡g›U cvK©| ivgMo m-wgj, dyW cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi Avmeve I Ab¨vb¨ mvgMÖx, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, Avw`evmx n¯— wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, eywUKm, c-v‡›Ukb| cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, wm‡bgv GÛ G¨vwgDR‡g›U cvK©| gvwUiv½v K„wl hš¿cvwZ ˆZwi, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, †mvjvi cvIqvi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb| gnvjQwo K„wl hš¿cvwZ ˆZwi, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi| 32 i“gv H Avjx K`g H bvB¶sQwo H †ivqvsQwo H LvbwP H cvbQwo H `xwNbvjv H gvwbKQwo H j¶xQwo H 20 iv½vgvwU m`i nvjKv cÖ‡KŠkj, m-wgj, dyW cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi AvmevecÎ I Ab¨vb¨ mvgMÖx, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, eywUKm, hvÎxevnx I ch©UK‡`i R‡b¨ †bŠhvb ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, †gvevBj †dvb G‡·mwiR, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ I exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, KwgDwbwU †m›Uvi, wm‡bgv GÛ G¨vwgDR‡g›U cvK©, ch©Ub K‡UR|
  • 33. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n KvDLvjx Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, †gvevBj †dvb G‡·mwiR, ¯’vbxq cwienb| KvßvB nvjKv cÖ‡KŠkj, m-wgj, dyW cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi AvmevecÎ I Ab¨vb¨ mvgMÖx, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, eywUKm, hvÎxevnx I ch©UK‡`i R‡b¨ †bŠhvb ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, †gvevBj †dvb G‡·mwiR, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ I exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, KwgDwbwU †m›Uvi, wm‡bgv GÛ G¨vwgDR‡g›U cvK©, ch©Ub K‡UR| wejvBQwo nvjKv cÖ‡KŠkj, m-wgj, dyW cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi AvmevecÎ I Ab¨vb¨ mvgMÖx, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, eywUKm, hvÎxevnx I ch©UK‡`i R‡b¨ †bŠhvb ˆZwi, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, †gvevBj †dvb G‡·mwiR, ¯’vbxq cwienb| 21 †dbx m`i nvjKv cÖ‡KŠkj, c-vw÷K †Ljbv, †UBjvwis, †eKvix, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †gvevBj †dvb G‡·mwiR wecYb, †mvjvi cvIqvi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj I †i÷y‡i›U, W«vM nvDR, mvBevi K¨v‡d, cwi‡ek-evÜe †QvU ˆe`y¨wZK ciïivg m-wgj, dyW cÖ‡mwms GÛ †÷vwis, Kv‡Vi Avmeve I Ab¨vb¨ mvgMÖx, 33 RyivQwo H ivR¯’wj H bvwbqviPi H evNvBPwo H H H eiKj js`y QvMjbvBqv H H H †mvbvMvRx `vMbfyuTv euvk I †e‡Zi mvgMÖx, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, eywUKm, c-v‡›Ukb| cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, wm‡bgv GÛ G¨vwgDR‡g›U cvK©| dyjMvRx K„wl hš¿cvwZ ˆZwi, Avw`evmx n¯—wkí I †Kvgi ZuvZ, gvki“g, euvk I †e‡Zi mvgMÖx, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi|
  • 34. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 22 †bvqvLvjx myavivg K„wl hš¿cvwZ, nvjKv cÖ‡KŠkj, c-vw÷K mvgMÖx, †UBjvwis, †eKvix, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR wecYb, †mvjvi cvIqvi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj I †i÷y‡i›U, W«vM nvDR, mvBevi K¨v‡d, cwi‡ek-evÜe †QvU ˆe`y¨wZK cwienb| †Kv¤úvbxMÄ K„wl hš¿cvwZ, nvjKv cÖ‡KŠkj, c-vw÷K mvgMÖx, †UBjvwis, †eKvix, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †gvevBj †dvb GK‡mmwiR wecYb, †mvjvi cvIqvi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj I †i÷y‡i›U, W«vM nvDR, mvBevi K¨v‡d, cwi‡ek-evÜe †QvU ˆe`y¨wZK cwienb| nvwZqv K„wl hš¿cvwZ, nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †gvevBj †dvb G‡·mwiR wecYb, †mvjvi cvIqvi, d‡Uv ÷ywWI, W«vM nvDR| PvUwLj nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi| †eMgMÄ K„wl hš¿cvwZ ˆZwi, nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, †eKvix, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, W«vM nvDR, mvBevi K¨v‡d| 34 †mbevM H 23 j¶xcyi m`i K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, mqvweb Pvl, nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, †eKvix, c-v‡›Ukb, †mvjvi cvIqvi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, †Rbv‡iU‡ii gva¨‡g we`y¨r weZiY BZ¨vw`| ivgMÄ nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, †eKvix, c-v‡›Ukb, †mvjvi cvIqvi, weDwU cvj©vi, d‡Uv ÷zwWI, †Rbv‡iU‡ii gva¨‡g we`y¨r weZiY BZ¨vw`| ivqcyiv nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, †eKvix, c-v‡›Ukb, gwiP/gkjv cÖwμqvKiY, †mvjvi cvIqvi, weDwU cvj©vi, d‡Uv ÷zwWI, †Rbv‡iU‡ii gva¨‡g we`y¨r weZiY BZ¨vw`| ivgMwZ nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, †eKvix, c-v‡›Ukb, †mvjvi cvIqvi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, †Rbv‡iU‡ii gva¨‡g we`y¨r weZiY BZ¨vw`|
  • 35. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 24 Kywgj-v Kywgj-v m`i Lvw` wkí, Lvw`i ˆZwi wewfboe mvgMÖx wecYb, wgwó ˆZwi, wcÖw›Us †cÖm, nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, †eKvix, evwUKm/eywUKm, RyZv ˆZwi, dyW cÖ‡mwms, †cvwë«, †WBix GÛ wdk dxW, mvaviY I d¨vk‡bej †gvgevwZ ˆZwi, gmjv ¸uovKiY, †QvU wcÖw›Us I c¨v‡KwRs, †UBjvwis, †gwk‡b gywo I wPuov ˆZwi, weªK wdì, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †gvevBj †dvb G‡·mwiR wecYb, †mvjvi cvIqvi, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, W«vM nvDR, mvBevi K¨v‡d, cwi‡ek-evÜe †QvU ˆe`y¨wZK cwienb, B‡›Uwiqi GÛ G·Uvibvj †W‡Kv‡ikb, KwgDwbwU †m›Uvi, †Kvì †÷v‡iR| eywoPs nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, ebvqb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, †mvjvi cvIqvi, mvBevi K¨v‡d, mewR Drcv`b I msi¶Y, Avjy msi¶YvMvi| 25 Puv`cyi m`i wcÖw›Us †cÖm, nvjKv cÖ‡KŠkj, dvwb©Pvi, wgé GÛ †WBix dvg©, †eKvix, evwUKm/eywUKm, RyZv ˆZwi KviLvbv, dyW cÖ‡mwms, †cvwë«, †WBix GÛ wdk wdW, ‡gvgevwZ ˆZwi, gmjv ¸uovKiY, wgwó ˆZwi, †QvU KvU©b, †j‡ej ˆZwi, †QvU wcÖw›Us I c¨v‡KwRs, †UBjvwis, †gwk‡b gywo I wPuov ˆZwi, eidKj, c-v‡›Ukb, cvBKvwi I LyPiv †`vKvb, gkjv RvZxq c‡Y¨i c¨v‡KUKiY I wecYb, W«vM nvDR, †gvevBj †dvb G‡·mwiR, WvqvMbw÷K †m›Uvi, wK¬wbK, Kw¤úDUvi †U«wbs ¯‹yj, weDwU cvj©vi, wWwRUvj Kvjvi j¨ve, K¨vej Acv‡iUim, †Rbv‡iUi Gi gva¨‡g we`y¨r weZiY, Lv`¨ exR msi¶Y I wecYb, †nv‡Uj GÛ †i÷y‡i›U, cwi‡ek-evÜe †QvU ˆe`y¨wZK cwienb, KwgDwbwU †m›Uvi, mvBevi K¨v‡d, †Kvì †÷v‡iR| 35 eªvþYevwoqv H ei“ov H jvKmvg H †PŠÏMÖvg H jv½j‡KvU H †`exØvi H Pvw›`bv H gyiv`bMi H `vD`Kvw›` H †nvgbv H †KvZqvjx H gZje (`w¶Y) nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, LyPiv I cvBKvwi †`vKvb, W«vM nvDR, †gvevBj †dvb G‡·mwiR|
  • 36. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n Lyjbv AÂj t gZje (DËi) H KPyqv nvjKv cÖ‡KŠkj, †UBjvwis, c-v‡›Ukb, LyPiv I cvBKvwi †`vKvb, W«vM nvDR, †gvevBj †dvb G‡·mwiR| nvRxMÄ dwi`MÄ nvBgPi H μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 26 Lyjbv ewUqvNvUv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), n¨vPvix, bvm©vix, gyiwMi ev”Pv Drcv`b, PvZvj e¨emv, †mvjvi c¨v‡bj, †gvevBj †mU I wewfboe hš¿vs‡ki e¨emv| 27 mvZ¶xiv mvZ¶xiv m`i Avg Pvl I †U«wWs, cyivZb †jvnv-j°o (¯OE¨vc) I Ry‡qjvix 36 kvnvivw¯— H H H cvBKMvQv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), n¨vPvix, bvm©vix, PvZvj e¨emv, †mvjvi c¨v‡bj| `v‡Kvc grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), n¨vPvix, †cvwë« Lvgvi, PvZvj e¨emv| Kqiv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ)| Wygywiqv bvm©vix, gyiwMi ev”Pv Drcv`b, PvZvj e¨emv, grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), bvm©vix, wewfboe cÖKvi dyj Pvl, †cvwë« Lvgvi| dyjZjv bvm©vix, PvZvj e¨emv, grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ)| †`ŠjZcyi ivBm wgj, nvW©Iqvi mvgMÖx, †gwWwmb, we¯‹yU d¨v±ix, grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), I †U«W| †ZiLv`v grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi, PvZvj e¨emv| iƒcmv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), grm¨ †U«W, †mvjvi c¨v‡bj, †gvevBj †mU I wewfboe hš¿vsk| e¨emv| Kjv‡ivqv Avg Pvl I †U«wWs, wewfboe cÖKvi dyj Pvl, ißvwb‡hvM¨ gvwUi Uvwj, g‡bv‡m· †Zjvwcqv I cvsMvm gvQ Pvl| Zvjv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), Avjy Pvl, wngvMvi I †MvWvDb| †`envUv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), n¨vPvix, †mvjvi c¨v‡bj, †gvevBj †mU I wewfboe hš¿vs‡ki e¨emv| Avkvïwb wPswo Pvl, nvjKv BwÄwbqvwis IqvK©kc| KvwjMÄ wPswo Pvl, wewfboe ¶y`ª e¨emv| k¨vgbMi wPswo Pvl, wewfboe ¶y`ª e¨emv|
  • 37. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 28 ev‡MinvU ev‡MinvU m`i grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †nv‡Uj e¨emv, grm¨ I Lv`¨ cÖwμqvKiY| †gvj-vnvU grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi I cv‡bi eiR| dwKinvU H wPZjgvix grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi, grm¨ Lv`¨ cÖwμqvKiY| ivgcvj grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi, dvwb©Pvi wkí| KPyqv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi| †gv‡ojMÄ grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi, Kjv Pvl| gsjv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi, grm¨ Lv`¨ cÖwμqvKiY| kib‡Lvjv grm¨ Pvl (wPswo I mv`v gvQ), †cvwë« Lvgvi| 29 h‡kvi h‡kvi m`i gUi cvU©m, bKkx Kuv_v, ZuvZ, n¨vwÛμ¨vdUm, gU‡ii ewW ˆZwi, BwÄwbqvwis IqvK©kc, nvW©Iq¨vi, n¨vPvix, †m‡W U‡g‡Uv Pvl, PvZvj e¨emv| AfqbMi m-wgj, dvwb©Pvi wkí, mvi †U«wWs, wm‡g›U †U«wWs, `jMZfv‡e grm¨ Pvl (Rjve× fe`n GjvKvq), †gvevBj †mU I wewfboe hš¿vs‡ki e¨emv| evNvicvov PvZvj e¨emv| kvk©v PvZvj e¨emv, dyj, Kjv I †cu‡c Pvl| wSKiMvQv dyj Pvl, PvZvj e¨emv| gwbivgcyi PvZvj e¨emv, †gvevBj †mU I wewfboe hš¿vs‡ki e¨emv| †Kkecyi PvZvj e¨emv, wgwói †`vKvb| †PŠMvQv PvZvj e¨emv, †gvevBj †mU I wewfboe hš¿vs‡ki e¨emv| 30 wSbvB`n wSbvB`n m`i Kjv, fyÆv, ZvgvK, AvL Pvl, †mvjvi c¨v‡bj I PvZvj e¨emv| g‡nkcyi AvL, gïi, Kjv Pvl I PvZvj e¨emv| †KvUPuv`cyi AvL Pvl I PvZvj e¨emv| KvwjMÄ AvL Pvl I wewfboe cÖKvi Kyj Pvl| nwiYvKyÛy AvL Pvl, cvb Pvl, †mvjvi c¨v‡bj I PvZvj e¨emv| ˆkjKycv †cuqvR, imyb, ZvgvK, njy`, gwiP Pvl| 31 gv¸iv gv¸iv m`i cvU †U«wWs, PvZvj e¨emv| kªxcyi cvU †U«wWs, mewR Pvl, K„wl hš¿cvwZi e¨emv| †gvnv¤§`cyi cvU †U«wWs, gwiP, wewfboe cÖKvi dyj Pvl, Mvfx cvjb| kvwjLv cvU †U«wWs, mewR Pvl, Mvfx cvjb| 37
  • 38. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 32 bovBj bovBj m`i wgwb U«vK μq, KywUi wkí, wPswo Pvl, †cvwëª dvg©| †jvnvMov wgwb U«vK μq, †mvjvi c¨v‡bj| Kvwjqv cv‡bi eiR, Kvco I RyZvi e¨emv| 33 †MvcvjMÄ †MvcvjMÄ m`i †cvwë« dvg©, mv`v gvQ Pvl| ivRkvnx AÂj t †KvUvjxcvov †cvwë« dvg©, †mvjvi c¨v‡bj| Uy½xcvov AvL Pvl, ¶z`ª e¨emv| Kvwkqvbx cvIqvi wUjvi μq, †cvwë« dvg©, †mvjvi c¨v‡bj| †gvK‡m`cyi cvU, mv`v gvQ Pvl, ¶z`ª e¨emv| μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 34 ivRkvnx m`i I ivRcvov ¸wU‡cvKvi Pvl I †ikg Drcv`b, wWRvBb I d¨vkbIq¨vi, AvmevecÎ ˆZwi, Ry‡qjvix, d‡UvMÖvdx, wcÖw›Us, †÷kbvix, dyW cÖ‡mwms, grm¨ cÖwμqvRvZKiY, wUmy¨ KvjPv‡ii gva¨‡g Avjy Pvl, ÷«‡ewi I †÷wfqv Pvl, mdUIq¨vi wkí, g„rwkí, dyj Pvl, i“ivj U«v݇cvU©, K¤^j ˆZwi, ZviKvUv ˆZwi, jvBU BwÄwbqvwis, cv‡Ui e¯—v ˆZwi, K„wl cÖ‡KŠkj, weªK wdì, U«v±i, cvURvZ `ªe¨, †QvU cvUKj, gvki“g Pvl, wimvBwK¬s wkí, wRAvB cvBc cÖ¯‘Z KviLvbv, nvDRIq¨vi, mv‡ii e¨emv, c¨v‡KwRs KviLvbv, wgVvcvwb‡Z wPswoPvl, `y»RvZ Lv`¨ ˆZwi, is ˆZwi, †gUvj BwÄwbqvwis, ¶z`ª e¨emv, Ily‡ai †`vKvb, †MÖvmvixkc, ˆZwi †cvkv‡Ki †`vKvb, PvgovRvZ mvgMÖx, ¯^v¯’¨‡mev I WvqvMbw÷K, `y» cÖwμqvRvZKiY, cïLv`¨ ˆZwi KviLvbv, wPuov Kj, djRvZ Lv`¨ cÖ¯‘ZKiY, dj cÖwμqvRvZKiY, msi¶Y I evRviRvZKiY, gmjv cÖwμqvRvZKiY, Rym, R¨vg, †Rwj, U‡g‡Uv mm, AvPvi BZ¨vw` ˆZwi I evRviRvZKiY, eid Kj ¯’vcb, nvievj/‡flR cÖmvabx ˆZwi, G¨vcvU©‡g›U ˆZwi, c-vw÷K wkí| cev bvm©vix, Pvi‡Kvj ˆZwi, †eKvix, †μvKvwiR, †WBix I †cvwë« wkí, †ikg wkí, K„wl I †mP hš¿cvwZ, wPuov I gywo ˆZwi, †Zj I Wvj wgj, mv‡ii e¨emv| evNv L‡qi ˆZwi, Avg cÖwμqvRvZKiY, gmjv cÖwμqvRvZKiY, evDKyj, Av‡cj Kyj, ¸o ˆZwi, wPuov I gywo ˆZwi, PvDj Kj, mv‡ii e¨emv| evMgviv AvjyexR Drcv`b, evD Kyj/Av‡cj Kyj, mv‡ii e¨emv, gmjv cÖwμqvRvZKiY, K„wl I †mP hš¿cvwZ, wPuov I gywo ˆZwi, PvDj Kj, grm¨ Pvl| †gvnbcyi AvjyexR Drcv`b (wUmy¨ KvjPvi), BUfvUv, cvb Drcv`b, †μvKvwiR mvgMÖx, wgVv cvwb‡Z wPswo Drcv`b, avb PvD‡ji e¨emv, gyw` I fywl gv‡ji e¨emv, mv‡ii e¨emv| 38
  • 39. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n `~M©vcyi AvjyexR Drcv`b (wUmy¨ KvjPvi), PvDjKj, wm‡g‡›Ui wcjvi wbg©vY, mv‡ii e¨emv| cywVqv wm‡g‡›Ui wcjvi ˆZwi, Wvj fv½v‡bvi Kj, ¸o ˆZwi, B‡jKwU«K mvgMÖx weμq| PviNvU grm¨ Pvl, wgwb myMvi wgj, njy` cÖ‡mwms, L‡qi ˆZwi, ¸o ˆZwi, fywl gv‡ji e¨emv, n¯—wkí, eywUK e¨emv, mv‡ii e¨emv| †Mv`vMvox Pvi‡Kvj Drcv`b, cïLv`¨, ¶z`ª e¨emv, PvDjKj, mv‡ii 35 cvebv m`i wWRvBb I d¨vkbIq¨vi, AvmevecÎ ˆZwi, Ry‡qjvix, d‡UvMÖvdx, wcÖw›Us, ¯^v¯’¨, †÷kbvix, Gjwc M¨v‡mi wmwjÛvi, †nvwmqvix, I‡qwìs wkí, mv‡ii e¨emv| 36 †g‡nicyi m`i K„wlRvZ cY¨ ¸`vgRvZKiY, †WBix I †cvwë«, AvmevecÎ ˆZwi, evD Kyj, Av‡cj Kyj, bvm©vix, m-wgj, K„wl wfwËK wkí, cïLv`¨, mv‡ii e¨emv| 37 Kywóqv m`i c¨v_jwR, nvjKv BwÄwbqvwis, Z_¨ cÖhyw³, cvg Pvl, KvUjvwi wkí, cv‡Ui e¯—v ˆZwi, PvZvj, Avmeve wkí, KywUi wkí, mv‡ii e¨emv| 39 e¨emv| Zv‡bvi mvi I KxUbvkK e¨emv, AvmevecÎ (KvV/÷xj) ˆZwi, K„wl I †mP hš¿cvwZ, †Zj I Wvj fv½v‡bvi wgj, mv‡ii e¨emv| Ck¦i`x av‡bi PvZvj, AvUv Kj, cvURvZ wkí, wjPy Drcv`b evRviRvZKiY, AvmevecÎ ˆZwi, I‡qwìs wkí, †cvwë« wkí, mv‡ii e¨emv| PvU‡gvni nvW©Iq¨vi, mewR Drcv`b, †cvwë« wkí, AvmevecÎ ˆZwi, g„rwkí, c¨v_jwR, grm¨Pvl, evDKyj I Av‡cj Kyj| AvUNwiqv grm¨Pvl, cvURvZ wkí, Avmeve wkí, †WBix I †cvwë« wkí, mv‡ii e¨emv| muvw_qv DboeZRv‡Zi Mvfx cvjb, ZuvZ wkí, †WBix I †cvwë« wkí, nvW©Iq¨vi, mv‡ii e¨emv| myRvbMi gmjv RvZxq dmj Drcv`b, ZuvZ wkí, †WBix I †cvwë« wkí, PvDj Kj, nvW©Iq¨vi, mv‡ii e¨emv| fvs¸iv †WBix I †cvwë« wkí, grm¨ Pvl, mv‡ii e¨emv| †eov Kvc‡oi e¨emv, Ilya, ZuvZwkí, †WBix I †cvwë« wkí| dwi`cyi †WBix I †cvwë« wkí, grm¨ Pvl, ¶z`ª e¨emv, mv‡ii e¨emv| Mvsbx dyW cÖ‡mwms, †Mv Lv`¨, †WBix I †cvwë« wkí, cvb Drcv`b, Avjy msi¶YvMvi, Wvj fv½v‡bvi Kj, mv‡ii e¨emv| gywRebMi †WBix I †cvwë« wkí, Avg cÖwμqvRvZKiY, ¶z`ª e¨emv, ch©Ub wkí, mv‡ii e¨emv| wgicyi K„wlwfwËK wkí, †WBix I †cvwë« wkí|
  • 40. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n KygviLvjx ZuvZ wkí, ¶z`ª e¨emv, KywUi wkí, ch©Ub wkí, mv‡ii e¨emv| †LvKmv K„wlcY¨ ¸`vgRvZKiY, †WBix I †cvwë« wkí, ¶z`ª e¨emv, mv‡ii †fovgviv K„wlcY¨ ¸`vgRvZKiY, ch©Ub wkí, †Kvì †÷v‡iR, mv‡ii e¨emv| †`ŠjZcyi grm¨ cÖwμqvRvZKiY, AvmevecÎ ˆZwi, ¶z`ª e¨emv, mv‡ii e¨emv| grm¨ Pvl-mv`v gvQ, n¨vPvix, bvm©vix, gyiwMi ev”Pv Drcv`b, PvZvj e¨emv, †mvjvi c¨v‡bj, †gvevBj †dvb I wewfboe hš¿vs‡ki e¨emv Ges ZuvZ wkí| grm¨ Pvl-mv`v gvQ, n¨vPvix, AvL Pvl, ZvgvK Pvl, Kjv, †cu‡c, fyÆv Pvl, cv‡bi eiR, avb-Pv‡ji PvZvj e¨emv Ges †gvevBj †dvb e¨emv| grm¨ Pvl-mv`v gvQ, n¨vPvix, AvL Pvl, fyÆv Pvl, cv‡bi eiR, avb-Pv‡ji PvZvj Ges †gvevBj †dvb e¨emv| grm¨ Pvl-mv`v gvQ, wewfboe cÖKvi Kzj Pvl, AvL Pvl, fyÆv Pvl, PvZvj e¨emv Ges †gvevBj †dvb e¨emv| wkeMÄ dyW cÖ‡mwms (Avg), †ikg, jv¶¨v Pvl, †WBix I †cvwë« wkí, KywUi wkí, c¨v_jwR †m›Uvi/wK¬wbK, ¶z`ª e¨emv, mv‡ii e¨emv| bv‡Pvj †WBix wkí, PvZvj, ¶z`ª e¨emv, mv‡ii e¨emv| †Mvg¯—vcyi dyW cÖ‡mwms (Avg), †ikg, jv¶¨v Drcv`b, †WBix I †cvwë« wkí, KywUi wkí, ¶z`ª e¨emv, mv‡ii e¨emv| †fvjvnvU Av‡gi Drcv`bce© wiqvwis, Avg cÖwμqvRvZKiY I evRviRvZKiY, †ikg, PvDj Kj, †WBix I †cvwë« wkí, mv‡ii e¨emv| 40 38 39 PuvcvB beveMÄ m`i G¨vjywgwbqvg †μvKvwiR, U‡g‡Uv cÖ‡mwms, bKkxKuv_v, wcZj wkí, ev‡qvM¨vm c-¨v›U, †WBix I †cvwë« wkí, PvDj Kj, Avg cÖwμqvRvZKiY I evRviRvZKiY, mv‡ii e¨emv, grm¨ Pvl, Kuvmv wkí| PzqvWv½v m`i AvjgWv½v `vgyiû`v Rxeb bMi 40 bv‡Uvi m`i e¯¿ weZvb, Kjv Drcv`b, `y» cÖwμqvRvZKiY, wgwó e¨emv, grm¨ Lv`¨, cïLv`¨, iW wm‡g‡›Ui e¨emv, nvW©Iq¨vi, Ily‡ai †`vKvb, ˆZwi †cvkvK, †nv‡Uj-†i‡¯—viuv, PvZvj, dyW cÖ‡mwms, B‡jKU«wb·, AvmevecÎ ˆZwi, Pvgov wkí, ¯^v¯’¨ †mev, †eKvix, wPbvev`vg, evDKyj, †cqviv, ¸o ˆZwi, c¨v‡KwRs, c¨v_jwR, cwienb, Avg/dj cÖwμqvRvZKiY, ev`¨hš¿ ˆZwi, cvi‡U· wkí, gvki“g Pvl, B¶z cÖ‡mwms, mv‡ii e¨emv| ¸i“`vmcyi gmjv RvZxq dmj Drcv`b, grm¨ Pvl, PvgovRvZ wkí, PvDj Kj, cvU I cvURvZ `ªe¨ ˆZwi, mv‡ii e¨emv, cï Lv`¨ ˆZwi evMvwZcvov Jlwa MvQ Drcv`b, †WBix dvg©, †cvwë« dvg©, grm¨ Pvl, mv‡ii e¨emv, cï Lv`¨| eovBMÖvg Jlwa MvQ Drcv`b, †WBix dvg©, †cvwë« dvg©, nvjKv cÖ‡KŠkj, c¨v_jwR/nvmcvZvj, cï Lv`¨, mv‡ii e¨emv| wmsov PvbvPyi, †eªW we¯‹yU, grm¨ Pvl, †WBwi dvg©, Kuvmv wkí, K„wl wfwËK wkí, KywUi wkí, n¨vwÛμ¨vdU, mv‡ii e¨emv| jvjcyi PvDj Kj, †WBix dvg©, †cvwë« dvg©, k•L wkí, wPwb/¸o wkí, mv‡ii e¨emv|
  • 41. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 41 e¸ov e¸ov m`i nvjKv K„wl hš¿cvwZ, PvZvj e¨emv, avb fv½v‡bv Kj/eqjvi, †cvwë«, n¨vPvix, †Kvì †÷v‡iR, eywUK KviLvbv, n¨vwÛμ¨vdU (gwnjv D‡`¨v³v), †eªW, we¯‹yU †eKvix/dyW g¨vbyd¨vKPvwis d¨v±ix, e¨vUvix, ev‡qvM¨vm c-v›U, bvm©vix, c-vw÷K d¨v±ix, RyUwgj, IqvUvi cv¤ú †gwkb G‡·mwiR ˆZwii KviLvbv| wkeMÄ av‡bi PvZvj, †cvwë«/n¨vPvix, ¯^qswμq PvjKj, bvm©vix, weªK wdì, †Kvì †÷v‡iR, RyUwgj| †mvbvZjv av‡bi PvZvj, n¨vPvix, g¨vP d¨v±ix, kxZe¯¿ ˆZwii KviLvbv, Kv‡c©›Uvix Uyjm| `ycPuvwPqv av‡bi PvZvj, wgkª mvi KviLvbv, kxZe¯¿ ˆZwii KviLvbv, Gbv‡gj wkí| Kvnvjy PvZvj e¨emv, †cvwë«/n¨vPvix, e¨vM g¨vbyd¨vKPvwis BÛvw÷«R, A‡qj wgj, cví GÛ †ccvi BÛvw÷«R| MveZjx av‡bi PvZvj| mvwiqvKvw›` av‡bi PvZvj, n¨vPvix| Av`g`xwN PvZvj e¨emv, kxZe¯¿ ˆZwii KviLvbv| aybU ev‡qvM¨vm c-v›U| b›`xMÖvg av‡bi PvZvj| †kicyi av‡bi PvZvj, bvm©vix (mvDw`qv)| 42 bIMuv bIMuv m`i PvZvj e¨emv, Pvi‡Kvj KviLvbv, n¨vÛjyg KviLvbv, wPuov, gywo/dyW d¨v±ix| mvcvnvi av‡bi PvZvj| avgyinvU av‡bi PvZvj| cZoexZjv av‡bi PvZvj| †cvikv av‡bi PvZvj| e`jMvQx av‡bi PvZvj| gnv‡`ecyi PvZvj e¨emv, Pvi‡Kvj KviLvbv| wbqvgZcyi av‡bi PvZvj| 43 RqcyinvU RqcyinvU m`i PvZvj e¨emv, BwÄwbqvwis IqvK©kc (Kvgvi kvjv), †cvwë« wdW| KvjvB PvZvj e¨emv, †cvwë« wdW/†cvwë«, †Kvì †÷v‡iR| †¶Zjvj PvZvj e¨emv| Av‡°jcyi PvZvj e¨emv, cv_i †K‡U kxjcvUv ˆZwii KviLvbv| cuvPwewe PvZvj e¨emv| 44 MvBevÜv MvBevÜv m`i PvZvj e¨emv| my›`iMÄ PvZvj e¨emv| mv`yj¨vcyi PvZvj e¨emv| cjvkevwo PvZvj e¨emv| 41 e¸ov AÂj t
  • 42. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n †Mvwe›`MÄ nvjKv cÖ‡KŠkj, kxZe¯¿ ˆZwii KviLvbv| mvNvUv PvZvj e¨emv| 45 wmivRMÄ wmivRMÄ m`i ZuvZ wkí, PvZvj e¨emv, w¯úwbs wgj, †cvwë« wdW g¨vbyd¨vKPvwis wgj| wm‡jU AÂj t dyjQwoNvU PvZvj e¨emv| KvRxcyi ZuvZ wkí, PvZvj e¨emv| Zvovk PvZvj e¨emv| †ejKywP ZuvZ wkí, PvZvj e¨emv| †PŠnvwj PvZvj e¨emv| kvnRv`cyi PvZvj e¨emv, ZuvZ wkí, †WBix dvg©| Dj-vcvov PvZvj e¨emv, ZuvZ wkí, A‡qj wgj| KvgviL›` PvZvj e¨emv, dyW g¨vbyd¨vKPvwis wgj, †cvwë« wdW g¨vbyd¨vKPvwis| ivqMÄ kxZj cvwU ˆZwii KviLvbv| μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 46 wm‡jU wm‡jU m`i gwbcyix ZuvZ I n¯— wkí, euvk, †eZ I kxZj cvwU ˆZwi, Pvi‡Kvj, B‡jKwU«K mvgMÖx, nvW©Iq¨vi, m¨vwbUvix, wmivwgK, UvBjm, gyw` e¨emv, weªK, †c‡Uªvwjqvg `ªe¨vw`i e¨emv, †nv‡Uj †i‡¯—viuv, e¯¿ e¨emv, gq`v-wPuov-gywo wgj, eidKj, ˆZRmc‡Îi e¨emv, †eKvix, KvV I ÷xj mvgMÖxi e¨emv, B‡jKwU«K cyj, we‡bv`b cvK©/we‡bv`b ¯úU, ch©Ub, AvBwU, Pv wkí, †ijI‡q w¯-cvi ˆZwi, R¨vg/†Rjx/AvPvi wkí BZ¨vw`| `w¶Y myigv wcÖw›Us I c¨v‡KwRs wkí, K„wl hš¿cvwZ, Pv wkí, cyivZb B¯úvZ I †jvnvi e¨emv, cyivZb c-vw÷K `ªe¨vw` wimvBwK¬s cÖKí| evjvMÄ weªK, gyw` e¨emv, kxZj cvwU Drcv`b, †eZ I n¯— wkí| †MvqvBbNvU cv_i I evwji e¨emv, gyw` e¨emv| ˆRš—vcyi evwj I cv_‡ii e¨emv, Gjwc M¨vm c-v›U| †MvjvcMÄ grm¨ Pvl I cÖwμqvRvZKiY, Gjwc M¨vm c-v›U| KvbvBNvU gyw` e¨emv, weªK, KvV, evwj I cv_‡ii e¨emv| weqvbxevRvi grm¨ Pvl, KvV e¨emv, bvm©vix, weªK wdì, †nv‡Uj e¨emv, KwgDwbwU †m›Uvi, Gjwc M¨vm c-v›U| †Kv¤úvbxMÄ cv_i I evwji e¨emv| †dÂyMÄ gyw` e¨emv, Lv`¨ `ªe¨vw`i e¨emv| wek¦bv_ KvV I ÷xj mvgMÖxi e¨emv, gyw` e¨emv| 47 †gŠjfx evRvi †gŠjfxevRvi weªK, KvV, gyw` e¨emv, grm¨ Drcv`b, †cvwë«| KyjvDov gyw` e¨emv, Pv-evMvb, exR Drcv`b, msi¶Y I wecYb| 42
  • 43. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n Ryox dj cÖwμqvRvZKiY, Kgjv Pvl, †ijI‡q w¯-cvi ˆZwi| eo‡jLv AvMi Pvl, AvMi evwZ I AvMi wkí, KvV e¨emv, we‡bv`b cvK©| kªxg½j AvMi Pvl, AvMi evwZ I AvMi wkí, Pv-evMvb, †jey I Avbvim Drcv`b I cÖwμqvRvZKiY, †cvwë«, R¨vg/†Rjx/AvPvi Drcv`b, grm¨ Pvl, KvV e¨emv, ch©Ub I we‡bv`b cvK©| KgjMÄ gwbcyix ZuvZ wkí, mewR cÖwμqvRvZKiY, ch©Ub, we‡bv`b cvK©| ivRbMi exR Drcv`b, msi¶Y I wecYb| 48 nweMÄ nweMÄ m`i wi‡qj G‡÷U e¨emv, gyw` e¨emv, wmivwgK, Lv`¨ cÖwμqvRvZKiY, I‡qwìs KviLvbv, `y» Lvgvi, †iYy †cvbv Drcv`b, grm¨ Lvgvi, wdk wdW, cï Lv`¨ ˆZwii KviLvbv, wgkª Lvgvi, Lv`¨ cÖwμqvRvZKiY wkí| evwbqvPs nuvm-gyiwMi Lvgvi, grm¨ Lvgvi, wdk wdW, †iYy †cvbv Drcv`b, wngvMvi, eidKj, grm¨ AvniY-msi¶Y I weZiY, `y» Lvgvi| AvR‡gixMÄ nuvm-gyiwMi Lvgvi, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, wdk wdW, †iYy †cvbv Drcv`b, wngvMvi, eidKj, grm¨ AvniY-msi¶Y I weZiY| Pybvi“NvU `y» Lvgvi, Pv-wkí, n¯— I KywUi wkí, wgkª Lvgvi| evûej `y» Lvgvi, Pv-wkí| jvLvB nuvm-gyiwMi Lvgvi| bexMÄ `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, wdk wdW, †iYy †cvbv Drcv`b, grm¨ AvniY-msi¶Y I weZiY| gvaecyi Pv-wkí, n¯— I KywUi wkí, wgkª Lvgvi, †Kvì †÷v‡iR| 49 mybvgMÄ m`i K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv, AvBmμxg wkí, grm¨ Lvgvi, n¨vPvix, †QvU-eo Kv‡Vi †bŠKv ˆZwi| Zvwnicyi ÷x‡ji †bŠKv ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv, AvBmμxg wkí, grm¨ Lvgvi, n¨vPvix| RvgvjMÄ evjy e¨emv, grm¨ Lvgvi, n¨vPvix| †`vqvivevRvi K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, grm¨ Lvgvi, n¨vPvix| wek¦¤¢icyi K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv, AvBmμxg wkí, grm¨ Lvgvi, n¨vPvix †QvU-eo Kv‡Vi †bŠKv ˆZwi| QvZK K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv, wcÖw›Us †cÖm, evjy I Pzbvcv_‡ii e¨emv, wm‡g›U e¨emv, †QvU-eo Kv‡Vi †bŠKv ˆZwi| w`ivB K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv| RMboev_cyi K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv, wcÖw›Us †cÖm, evjy I Pzbvcv_‡ii e¨emv, wm‡g›U e¨emv, †QvU-eo Kv‡Vi †bŠKv ˆZwi| aigcvkv K…wl hš¿cvwZ ˆZwi, PvjKj, gywo I wPuov Drcv`b KviLvbv, K…wl hš¿cvwZ wecbb, AvBmμxg wkí| kvj-v grm¨ Pvl I n¨vPvix| 43
  • 44. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 50 ewikvj m`i grm¨ cÖwμqvRvZKiY KviLvbv, grm¨ n¨vPvix, K…wlRvZ cY¨ Drcv`b dvg©, bvi‡KjRvZ cY¨, PvZvj e¨emv, cvb eiR, BU fvUv, c¨v‡KwRs wkí, m¨vwbUvix mvgMÖx wbg©vY, BwÄwbqvwis IqvK©kc| wnRjv grm¨ Pvl, †cvwë« dvg©, ˆZj wgj, Wv‡ji wgj, Uªjvi wbg©vY| †MŠib`x `y»RvZ Lv`¨ cÖwμqvRvZKiY, grm¨ Pvl, PvZvj e¨emv, n¯—PvwjZ ZuvZ wkí, †cvwë« dvg©, B‡Ui fvUv, KvMR, euvk I †eZwfwËK KzwUi wkí| gyjv`x grm¨ Pvl, m¨vwbUvix mvgMÖx wbg©vY, †cvwë« dvg©, ˆZj wgj, Wv‡ji 51 SvjKvVx m`i grm¨ I wPswo Pvl, †nv‡Uj e¨emv, ¯^Y© wkí| 52 wc‡ivRcyi m`i Kvgvi I Kygvi wkí, Kvco I RyZvi e¨emv, †gvevBj †dvb, ¯^Y© 44 wgj| †g‡n›`xMÄ Uªjvi wbg©vY, grm¨ Pvl, m¨vwbUvix mvgMÖx wbg©vY, †cvwë« dvg©, ˆZj I Wv‡ji wgj| eveyMÄ PvZvj e¨emv, m¨vwbUvix mvgMÖx wbg©vY, BU fvUv, grm¨ Pvl| ewikvj AÂj t ev‡KiMÄ kxZj cvwU, †nvMjv cvZvi cvwU ˆZwii KzwUi wkí, Kygvi wkí, grm¨ I †cvwë« Lvgvi, cvb eiR| Av‰MjRvov eqb wkí (†nvMjvi cvZvi cvwU), grm¨ I †cvwë« Lvgvi| DwRicyi Kvgvi wkí, Kygvi wkí, cvb eiR, grm¨ I †cvwë« Lvgvi| evbvixcvov PvZvj e¨emv, †cqviv I Avgov Drcv`b, AvmevecÎ ˆZwi KviLvbv, mewRi Pviv I exR Drcv`b| bjwQwU AvmevecÎ, grm¨ I wPswo Pvl, †nv‡Uj e¨emv, ¯^Y© wkí| ivRvcyi Kvc‡oi †`vKvb, †UBjvwis, †nv‡Uj e¨emv, ¯^Y© wkí| KvVvwjqv †nv‡Uj e¨emv, ¯^Y© wkí, grm¨, Lv`¨ cÖwμqvRvZKiY| evDdj g„rwkí| wkí| KvDLvwj Pvj I Kvc‡oi e¨emv, mycvwi I bvm©vix e¨emv, `y» Lvgvi I QvMj Lvgvi| wRqvbMi †eKvix, PvZvj, †÷kbvix I Km‡gwUKm e¨emv| bvwRicyi grm¨ Pvl, †cvwë« dvg©, †UBjvwis, RyZvi e¨emv, mv‡ii e¨emv| gVevwoqv Mv‡g©›Um, †cvwë« dvg©, Pvj I wU‡bi e¨emv, m-wgj, wPswo I mv`v gv‡Qi Pvl, wm‡g›U e¨emv| †bQvivev` (¯^iƒcKvwV) †cqvivRvZ cY¨, bvi‡KjRvZ cY¨, AvgovRvZ cY¨, bvm©vix, iW I wm‡g›U, Pv‡ji e¨emv, mvi I wK¬wbK, grm¨ Pvl, †cvwë« dvg©| fvÛvwiqv Pv‡ji e¨emv, Kvc‡oi e¨emv, †cvwë« dvg©, mv`v gvQ Pvl, m-wgj, Pv‡ji K‡ji e¨emv|
  • 45. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 53 ei¸bv m`i †cvwë« dvg©, wK¬wbK, dv‡g©mx, †UBjvwis, wcÖw›Us †cÖm, nvW©Iq¨vi, m-wgj, WvqvMbw÷K †m›Uvi| †eZvMx gyw` I gwbnvwi †`vKvb, nvW©Iq¨vi, dvwb©Pvi †`vKvb, †eKvix I `y» Lvgvi| evgbv `y» Lvgvi, †eKvix, †cvwë« Lvgvi| AvgZjx wK¬wbK, dv‡g©mx, nvW©Iq¨vi, `y» Lvgvi, †eKvix, †cvwë« Lvevi, †UBjvwis, AvmevecÎ, grm¨ Lvgvi| cv_iNvUv wK¬wbK, dv‡g©mx, nvW©Iq¨vi, `y» Lvgvi, †cvwë« Lvgvi, AvBm c-v›U, grm¨ Lvgvi, grm¨ Pvl I `y» Lvgvi| 54 cUyqvLvjx m`i wK¬wbK, dv‡g©mx, nvW©Iq¨vi, `y» Lvgvi, †cvwë« Lvgvi, AvBm c-v›U, grm¨ I `y» Lvgvi| evDdj Avmevec‡Îi †`vKvb, †eKvix, PvZvj, Pv‡ji AvoZ, †UBjvwis, `y» Lvgvi| MjvwPcv ˆZjexR c-v›U, ïuUwK c-v›U, av‡bi PvZvj, Pv‡ji AvoZ, †eKvix, gwbnvwi I gyw` †`vKvb, `y» Lvgvi, wPswo Pvl| gxR©vMÄ gyw` I gwbnvwi †`vKvb, dv‡g©mx, nvW©Iq¨vi, Pv‡ji AvoZ| Kjvcvov ch©Ub wkí, mvgyw`ªK grm¨ cÖwμqvRvZKiY, ïuUwK c-v›U, `y» Lvgvi, PvZvj, Pv‡ji AvoZ, †UBjvwis, wPswo Pvl, AvBm c-v›U, euv‡ki cY¨, wdW wgj, †mŠi we`y¨Z I ev‡qvM¨vm| `kwgbv Pv‡ji AvoZ, gwbnvix, nvW©Iqvi, †cvwë« dvg©, `y» Lvgvi, 55 †fvjv m`i BwÄwbqvwis IqvK©kc, gUi cvU©m, †c‡U«vj cv¤ú, nvW©Iq¨vi, n¨vPvix, †nv‡Uj e¨emv, Pvj cÖwμqvKiY, gvQ msi¶Y I cÖwμqvKiY, bvm©vix, kvKmewR Drcv`b I evRviRvZKiY, AvmevecÎ, mycvwi e¨emv| 45 PvZvj| `ygKx `y» Lvgvi, †eKvix, gyw` †`vKvb, nvW©Iq¨vi e¨emv| †evinvbDwÏb BwÄwbqvwis IqvK©kc, gUi cvU©m, †c‡U«vj cv¤ú, nvW©Iq¨vi, n¨vPvix, †nv‡Uj e¨emv, Pvj cÖwμqvKiY, gvQ msi¶Y I cÖwμqvKiY, bvm©vix, kvKmewR Drcv`b I evRviRvZKiY| ZRygwÏb Uªjvi wbg©vY I †givgZ, nvW©Iq¨vi, n¨vPvix, `y»RvZ cY¨ Drcv`b, Pvj cÖwμqvKiY I evRviRvZKiY| jvj‡gvnb H Pid¨vkb bvm©vix I ebvqb, mycvwii e¨emv, BwÄwbqvwis IqvK©kc, gUi cvU©m, †c‡U«vj cv¤ú, nvW©Iq¨vi, n¨vPvix, Pvj cÖwμqvKiY, gvQ msi¶Y I cÖwμqvKiY, kvKmewR Drcv`b I evRviRvZKiY| †`ŠjZLuv U«jvi wbg©vY I †givgZ, nvW©Iq¨vi, n¨vPvix, bvm©vix, `y»RvZ cY¨ Drcv`b, m-wgj, Pvj cÖwμqvKiY|
  • 46. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 56 kixqZcyi cvjs ˆe`y¨wZK mvgMÖxi e¨emv, B‡Ui fvUv, †cvwë« dvg©, fylv gvj I wcZ‡ji e¨emv| RvwRiv †cvwë« dvg©, grm¨ Pvl, Kv‡Vi e¨emv, Wvj Pvl, RyZvi e¨emv, dvwb©Pvi I Kv‡Vi e¨emv| bwoqv cv‡Ui e¨emv, Kv‡Vi e¨emv, gmjv Drcv`b, Wvj Drcv`b, m-wgj, fylv gv‡ji e¨emv| †f`iMÄ RyZvi e¨emv, Kjv Pvl, cv‡Ui e¨emv, AvL Pvl, ¸‡oi e¨emv, Kygvi wkí| WvgyW¨v PvZvj e¨emv, ivBm wgj, Kv‡Vi e¨emv, AvL Pvl, ¸‡oi e¨emv, UvBjm I m¨vwbUvix e¨emv| †MvmvBi nvU cv‡bi eiR, Avjy Pvl, B‡Ui fvUv, ˆZj exR, †cvwë« dvg©, gmjv Drcv`b| 57 gv`vixcyi m`i ¸‡oi e¨emv, KywUi wkí, gmjv Drcv`b| KvjwKwb cv‡Ui e¨emv, IqvK©kc, gmjv Drcv`b| iv‰Ri `y» Lvgvi, Kygvi wkí, Kv‡Vi e¨emv| wkePi Mvfx cvjb, mewR Pvl, gmjv Drcv`b| μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n 58 iscyi m`i n¯—wkí (kZiw ˆZwi), mvevb wkí, wcÖw›Us, c¨v‡KwRs I evBwÛs wkí, ivevi Pvl, c-vw÷K mvgMÖx, AvUv I mywR ˆZwi, cvU I cvURvZ wkí (PU, myZwj ˆZwi), `y» Lvgvi, ¯^v¯’¨‡mev (wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wRg‡bwmqvg), e-K, eywUK I GgeªqWvix, †flR I nvievj, Km‡gwU· cÖ¯‘ZKvix wkí, BDbvbx I Avqy‡e©`x Jla cÖ¯‘ZKvix wkí, ißvwbgyLx PvgovRvZ cY¨, ißvwbgyLx wngvwqZ Lv`¨, Kw¤úDUvi mdUIq¨vi I Z_¨ cÖhyw³ wkí, we‡bv`b, ¶z`ª cvIqvi c-v›U ¯’vcb BZ¨vw`| wgVvcyKyi Avg †_‡K cví ˆZwi, wgj PvZvj, A‡Uv ivBm wgj, mycvwi cÖwμqvRvZKiY, K‡¤úv÷ mvi, ¸wU BDwiqv ˆZwi BZ¨vw`| cxiMvQv `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, ¯^v¯’¨‡mev, BU fvUv, †eKvix mvgMÖx ˆZwi BZ¨vw`| cxiMÄ Kjv cÖwμqvRvZKiY, Avjy/mewR msi¶YvMvi, bvm©vix, ebvqb BZ¨vw`| KvDwbqv n¯—wkí (Uywc ˆZwi), ev‡qv-M¨vm, ZvgvK wkí, cvi‡U·, †bŠhvb wkí BZ¨vw`| e`iMÄ gywo ˆZwi KviLvbv, avb I Pvj e¨emv, g„r wkí, BU fvUv, ÷xj I Kv‡Vi AvmevecÎ, Pvi‡Kvj ˆZwi BZ¨vvw`| M½vPov bxjPvl, ÷xj I Kv‡Vi AvmevecÎ, ZuvZ wkí, cvU I cvURvZ wkí (PU, myZwj ˆZwi) BZ¨vw`| 46 iscyi AÂj t
  • 47. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n ZvivMÄ BU fvUv, PvZvj, ¶z`ª e¨emv, Pvgov wkí, ÷xj I Kv‡Vi AvmevecÎ| 59 KywoMÖvg m`i cvU I cvURvZ wkí, wngvMvi, we‡bv`b †K›`« (aijv eªxR GjvKvq), ¯^v¯’¨‡mev (wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wRg‡bwmqvg), ¯§j cvIqvi c-v›U ¯’vcb BZ¨vw`| bv‡Mk¦ix KvV wkí, euvk wkí, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, ¯^v¯’¨ †mev BZ¨vw`| dyjevox KvV wkí, euvk wkí, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi BZ¨vw`| fyisMvgvix H ivRvi nvU jUKb dj cÖwμqvRvZKiY, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi BZ¨vw`| Dwjcyi `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi BZ¨vw`| wPjgvix †bŠhvb wkí, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, g„r wkí, KywUi wkí (wSbyK †_‡K Pzb ˆZwi) BZ¨vw`| †iŠgvix †bŠhvb wkí, grm¨ cÖwμqvKiY (ïuUwK) BZ¨vw`| Pi ivwRecyi H 60 jvjgwbinvU m`i Pv wkí, †mP hš¿cvwZ ˆZwi, `y» Lvgvi, mycvwi cÖwμqvKiY, Kjv cÖwμqvKiY, †gŠ-gvwQ Pvl I gay Drcv`b, ¯^v¯’¨‡mev (wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wRg‡bwmqvg), ¯§j cvIqvi c-v›U ¯’vcb BZ¨vw`| nvwZevÜv fyÆv cÖwμqvRvZKiY, cï/grm¨/nuvm gyiwMi Lv`¨ ˆZwi, wngvMvi ¯’vcb BZ¨vw`| KvwjMÄ `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, n¨vPvix ¯’vcb BZ¨vw`| Avw`Zgvix `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi BZ¨vw`| cvUMÖvg fyÆv cÖwμqvRvZKiY, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi, cï/grm¨/nuvm-gyiwMi Lv`¨ ˆZwiKiY, cv_i msMÖn, cv_i †_‡K Aviwmwm LuywU ˆZwi BZ¨vw`| 61 bxjdvgvix m`i Av`v cÖwμqvRvZKiY, wmivwgK wkí, †cvkvK wkí, ch©Ub wkí, 100% ißvwbgyLx e¯¿ wkí, ¯^v¯’¨‡mev (wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wRg‡bwmqvg), ¯§j cvIqvi c-v›U ¯’vcb BZ¨vw`| †Wvgvi K„wl wfwËK wkí, ev‡qv-dvwU©jvBRvi, Avjy exR msi¶YvMvi, Avjy cÖwμqvRvZKiY BZ¨vw`| wK‡kviMÄ Avjy exR msi¶YvMvi, K„wl wfwËK wkí BZ¨vw`| RjXvKv K„wl wfwËK wkí, `y» Lvgvi ¯’vcb BZ¨vw`| wWgjv grm¨ Lvgvi, K„wl wfwËK wkí ¯’vcb BZ¨vw`| ˆmq`cyi ¸wU BDwiqv ˆZwi, BU fvUv, †eKvix wkí, Mv‡g©›Um, hvwš¿K wkí, ¶z`ª wkí, UvBjm I wmivwgK wkí BZ¨vw`| 62 w`bvRcyi m`i wjPy I Avg cÖwμqvKiY, myMwÜ Pvj cÖwμqvKiY, PvZvj, Pv‡ji eªvb †_‡K †fvR¨ ˆZj ˆZwi, A‡UvivBm wgj, ¯^v¯’¨‡mev (wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wRg‡bwmqvg), ¯§j cvIqvi c-v›U| 47
  • 48. μwgK bs †Rjvi bvg Dc‡Rjvi bvg GmGgB F‡Yi m¤¢vebvgq LvZmg~n exiMÄ wgj-PvZvj, bvm©vix, ebvqb BZ¨vw`| Kvnv‡ivj avb PvD‡ji e¨emv, A‡UvivBm wgj BZ¨vw`| †evPvMÄ Pvi‡Kvj ˆZwi, wPwb wkí, BUfvUv BZ¨vw`| weij wjPy cÖwμqvKiY, wgj-PvZvj, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi BZ¨vw`| Lvbmvgv avb PvD‡ji e¨emv, K„wlwfwËK wkí ¯’vcb BZ¨vw`| dyjevwo K„wlwfwËK ¶z`ª I gvSvwi wkí, avb PvD‡ji e¨emv, nvjKv cÖ‡KŠkj hš¿cvwZ ˆZwi BZ¨vw`| wPwii e›`i myMwÜ Pvj cÖwμqvKiY, gywo, Pvj cÖ¯‘ZKiY, PvZvj, `y» Lvgvi, grm¨ Lvgvi ¯’vcb BZ¨vw`| cve©Zxcyi ˆRe mvi, wgkª mvi I ¸wU BDwiqv ˆZwi, bvm©vix, n¯— wkí, nvjKv cÖ‡KŠkj hš¿cvwZ I avb PvD‡ji e¨emv, A‡UvivBm wgj BZ¨vw`| weivgcyi nuvm, gyiwM I Mevw` cïi R‡b¨ Lv`¨ cÖ¯‘ZKvix wkí, PvZvj, `y» I grm¨ Lvgvi ¯’vcb BZ¨vw`| nvwKgcyi K„wlwfwËK ¶z`ª I gvSvwi wkí, avb PvD‡ji e¨emv, wngvMvi, ˆRe mvi, wgkª mvi I ¸wU BDwiqv ˆZwi KviLvbv ¯’vcb BZ¨vw`| beveMÄ exR cÖwμqvRvZKiY, K„wlwfwËK ¶z`ª I gvSvwi wkí I avb PvD‡ji e¨emv| †NvovNvU avb PvD‡ji e¨emv, K„wlwfwËK ¶z`ª I gvSvwi wkí, exR cÖwμqvRvZKiY I msi¶Y, `y» Lvgvi BZ¨vw`| 63 `y» Lvgvi, K„wlwfwËK ¶z`ª I gvSvwi wkí, PvgovRvZ cY¨, K„wlRvZ evwjqvWv½x dj, kvK-mewR I Wvj cÖwμqvKiY, †eªW GÛ we¯‹yU, †mgvB, jv”Qv, PvbvPyi cÖ¯‘ZKiY BZ¨vw`| ivwbks‰Kj avb-PvD‡ji e¨emv, `y» Lvgvi, gywo I Pvj cÖ¯‘ZKiY BZ¨vw`| nwicyi Avg cÖwμqvKiY, `y» Lvgvi, ˆRe mvi, wgkª I ¸wU BDwiqv mvi ˆZwi BZ¨vw`| cxiMÄ avb-PvD‡ji e¨emv, `y» Lvgvi, gywo, Pvj cÖ¯‘ZKiY, exR cÖwμqvRvZKiY BZ¨vw`| †`exMÄ wngvMvi, ¸uov gmjv ˆZwi, Avjy †_‡K Lv`¨ cÖwμqvRvZKiY BZ¨vw`| Av‡Uvqvix ÷xj I Kv‡Vi AvmevecÎ, avb-PvD‡ji e¨emv, `y» Lvgvi ¯’vcb BZ¨vw`| †ev`v exR cÖwμqvRvZKiY I msi¶Y, nuvm, gyiwM I Mevw` cïi R‡b¨ Lv`¨ cÖ¯‘ZKvix wkí, `y» Lvgvi, ißvwbgyLx cvURvZ cY¨ Drcv`b BZ¨vw`| †ZuZywjqv Pv wkí, cv_i D‡Ëvjb I cv_i †_‡K ˆe`y¨wZK wcjvi I AeKvVv‡gvMZ `ªe¨vw` cÖ¯‘ZKiY, ch©Ub †K›`ª ¯’vcb BZ¨vw`| 48 VvKyiMuvI m`i m`i cY¨ Drcv`‡b mnvqK hš¿ ˆZwi I ¯§j cvIqvi c-v›U ¯’vcb BZ¨vw`| 64 cÂMo m`i Pv cÖwμqvRvZKiY, ÷«‡eix Pvl, cwj- cwienb, ¯^v¯’¨ †mev (wK¬wbK, weDwU cvj©vi, wRg), ch©Ub †K›`ª ¯’vcb, cv_i D‡Ëvjb, cv_i †_‡K ˆe`y¨wZK wcjvi I AeKvVv‡gvMZ `ªe¨vw` cÖ¯‘ZKiY, ¯§j cvIqvi c-v›U ¯’vcb BZ¨vw`|
  • 49. GmGgB FY weZiY m¤úwK©Z ˆÎgvwmK weeiYx (cybtA_©vqb e¨ZxZ) e¨vs‡Ki bvg t ................................................................. ˆÎgvwm‡Ki bvg t ................................................................. mvj t ................................................................. 49 ms‡hvRbx ÔNÕ (†KvwU UvKvq) we‡eP¨ ˆÎgvwm‡K weZiYK…Z FY we‡eP¨ eQ‡ii ïi“ n‡Z we‡eP¨ ˆÎgvwmK ch©š— †gvU weZiY F‡Yi cÖK…wZ DcLvZ D‡`¨v³vi aib eQ‡ii j¶¨gvÎv msL¨v cwigvY j¶¨gvÎvi mv‡_ weZi‡Yi nvi msL¨v cwigvY j¶¨gvÎvi mv‡_ weZi‡Yi nvi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 cyi“l gwnjv †mev Dc‡gvU cyi“l gwnjv e¨emv Dc‡gvU cyi“l gwnjv wkí Dc‡gvU ¶z`ª †gvU cyi“l gwnjv †mev Dc‡gvU cyi“l gwnjv e¨emv Dc‡gvU cyi“l gwnjv wkí Dc‡gvU gvSvwi †gvU me©‡gvU
  • 50. GmGgB FY weZiY m¤úwK©Z ˆÎgvwmK weeiYx (cybtA_©vqb) e¨vs‡Ki bvg t ................................................................. ˆÎgvwm‡Ki bvg t ................................................................. mvj t ................................................................. 50 ms‡hvRbx ÔOÕ (†KvwU UvKvq) we‡eP¨ ˆÎgvwm‡K weZiYK…Z FY we‡eP¨ eQ‡ii ïi“ n‡Z we‡eP¨ ˆÎgvwmK ch©š— †gvU weZiY F‡Yi cÖK…wZ DcLvZ D‡`¨v³vi aib eQ‡ii j¶¨gvÎv msL¨v cwigvY j¶¨gvÎvi mv‡_ weZi‡Yi nvi msL¨v cwigvY j¶¨gvÎvi mv‡_ weZi‡Yi nvi 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 cyi“l gwnjv †mev Dc‡gvU cyi“l gwnjv e¨emv Dc‡gvU cyi“l gwnjv wkí Dc‡gvU ¶z`ª †gvU cyi“l gwnjv †mev Dc‡gvU cyi“l gwnjv e¨emv Dc‡gvU cyi“l gwnjv wkí Dc‡gvU gvSvwi me©‡gvU