Ruminiya davlatlari haqida

1. Aslonova Nasiba
Muxammadovna

2. REJA:
 Geografik o’rni.
 Tabiiy sharoiti va iqlimi.
 Tarixi .
 Aholisi.
 Sanoati .
 Qishloq xo’jaligi.
 Transporti.

6. Ruminiya (Romania) — Yevropaning janubiy
sharqida joylashgan davlat. Maydoni
238391 km². Poytaxti — Buharest shahri.
Maʼmuriy jihatdan 40 uyezd (iudet) va
uyezdga tenglashtirilgan Buharest
munitsipiyasiga boʻlinadi.

8. Мадхия : Дештеапта -те, Романе!
Poytaxt Буксарест
Eng катта шахар Буксарест, Яси, Тимишоара,
Констанса, Галац, Клуж-
Напока
Расмий тил(лар) Руминча
Хукумат Ярим-президентлик давлат
• Президент Траян Бэсеску
• Бош вазир Эмиль Бок
Мустакиллик ( Усмонлилар империясидан (1877-йил 9-
майда))

9. Ruminiya — respublika. Amaldagi konstitutsiyasi
1991-yil 8-dekabrdagi umumxalq, referendumida
maʼqullangan. Davlat boshligʻi — prezident. U
aholi tomonidan umumiy toʻgʻri, teng va yashirin
ovoz berish yoʻli bilan 4-yil muddatga saylanadi va
2 muddatdan ortiq saylanishi mumkin emas.
Qonun chiqaruvchi hokimiyatni 2 palatali
parlament, ijrochi hokimiyatni hukumat amalga
oshiradi.

10. Ruminiya hududining aksari qismini togʻlar va tepaliklar
(oʻrtacha balandligi 800 m) egallaydi. Asosiy togʻ tizmasi —
Karpat mamlakat hududida katta yey shaklini hosil qiladi (eng
baland nuqtasi — Moldavyanu togʻi 2544 m). Karpat togʻlarida
kuchli zilzilalar boʻlib turadi. Transilvaniya platosi va Gʻarbiy
Ruminiya togʻlari ham Karpat tizmasiga mansub. Janubda Quyi
Dunay pasttekisligi va Gʻarbda Oʻrta Dunay pasttekisligi
joylashgan. Dunay etaklari bilan Qora dengiz oraligʻida
Dobruja platosi choʻzilgan. Ruminiya xududida Qora dengiz
sohilining uzunligi 245 km. Konstansadan shimolroqda
qirgʻoqlari aksari qismi past, ayrim joylari botqoq, qum tillari
va liman (qoʻltiqcha)lar bilan parchalangan, qirgʻoqqa yaqin
joylarda orol koʻp. Foydali qazilmalardan neft va gaz,
toshkoʻmir, temir, polimetall, mis va oltin rudalari, boksit,
toshtuz konlari topilgan. Iqlimi — moʻtadil kontinental iqlim.

11. Eng katta daryosi — Dunay. Uning asosiy irmoqlari:
Prut, Siret, Olt, Yalomitsa. Pasttekisliklarda, asosan,
unumdor qora tuproq, balandliklarda qoʻngʻir va
kulrang oʻrmon, togʻlarda, asosan, togʻoʻtloq
tuproqlar tarqalgan. Daryo qayirlarida oʻtloq,
qamishzor, oʻrmonlar bor. Transilvaniya platosi,
Moldaviya qiri, Dobrujaning eng baland joylari va
Karpat togʻ oldida (400–700 m balandlikkacha)
qoraqayin aralash emanzorlar mavjud. Karpat
togʻlarida (800–1200 m balandlikkacha) qoraqayinlar,
balandroqda (1500–1800 m gacha) igna bargli
daraxtlar usadi. Togʻlarning eng baland joylari subalp
va alp oʻtloqlari bilan band.

12. Hayvonot dunyosi xilma xil. Oʻrmonlarda
boʻri, tulki, qoplon, boʻrsiq, quyon, olmaxon,
qushlardan boyoʻgʻli, qizilishton, kakku va
boshqalar yashaydi. Togʻ echkisi, toʻngʻiz, ayiq,
bugʻu, dashtlarda sugʻur, yumronqoziq, dala
sichqoni uchraydi. Ruminiya hududida Retezat
milliy bogʻi va bir necha qoʻriqxona tashkil
etilgan.

13. Aholisining 90%ga yaqini ruminlar. Venger,
nemis, loʻli, ukrain, serb va ruslar ham
yashaydi. Rasmiy til — rumin tili. Shahar
aholisi 55,4%. Dindorlarining aksariyati —
pravoslav xristianlar. Yirik shaharlari:
Buharest, KlujNapoka, Timishoara, Yassi,
Brashov, Galats, Krayova, Konstansa,
Ployeshti.

14. Ruminiya hududida odam ilk paleolit davridan
yashaydi. Transilvaniya, Moldova va Valaxiyada dak
qabilalari yashagan. Miloddan avvalgi I asr oʻrtalarida
getdaklar qabila ittifoqi shakllanib, keyinchalik uning
asosida davlat paydo boʻla boshlagan. I-asr boshlarida
daklar yashaydigan hududni Rim bosib olib, Dakiya
nomi bilan oʻz viloyatiga aylantirdi, daklar esa
romanlashtirildi. 271-yil Rim imperiyasi inqirozga
uchrashi natijasida rimliklar Dakiyadan chiqib ketishga
majbur boʻldi. Keyinroq bu yerlarga gunnlar, gepidlar,
avarlar kirib kela boshladi. 6—7-asrlarda slavyanlar
koʻchib kelib oʻrnashdi. 8—10-asrlarda Ruminiya
hududining talaygina qismi Birinchi Bulgʻor podsholigi
tarkibiga kirdi.

15. 10—11-asrlarda bijanaklar, qipchoqlar, 13-asrda moʻgʻullar
bostirib keldi. 14-asrda ikki mustaqil davlat — Valaxiya va
Moldova knyazliklari tashkil topdi. 16-asrga kelib, ular
Usmonli turk imperiyasi qoʻl ostiga oʻtdi. 1688-yil
Transilvaniya Gabsburglar davlatiga qoʻshib olindi. 17—19-
asrdagi Rossiya—Turkiya urushlari natijasida Usmonli turk
imperiyasi zaiflashdi, bu esa Valaxiya va Moldova xalqlarining
milliy ozodlik kurashiga qulay sharoit yaratdi. Valaxiya va
Moldova knyazliklari muxtoriyatga erishdi, ularning xalqdari
yagona davlat (1861-yildan Ruminiya)ga birlashdilar. 1862-yil
Buharestda milliy majlis chaqirilib, yagona hukumat tuzildi.
1877-yil Ruminiya toʻla mustaqillikksa erishdi va 1881-yil
qirollik deb eʼlon qilindi.

16. Ruminiya chetga traktor, avtomobil, transport
vositalari, kimyoviy oʻgʻit va neft mahsulotlari,
qora metallar prokati, quvur, mebel, sement,
poyabzal, gazlama, tovush yozish apparatlari,
mineral xom ashyo chiqaradi. Chetdan turli
mashinamexanizmlar, kimyoviy mollar,
yoqilgʻi va xom ashyo, oziq-ovqat, keng
isteʼmol mollari keltiradi. Tashqi savdoda
Germaniya, Italiya, Rossiya, Fransiya bilan
hamkorlik qiladi. Pul birligi — ley.

17. Ruminiyaning Markaziy Yevropa mamlakatlaridan
Qora dengiz va Dunayga oʻtiladigan tranzit yoʻllaridagi
ahamiyati katta. Mamlakatning umumiy yuk
aylanmasida temir yoʻlning ulushi qariyb 39,5%, dengiz
transportining ulushi 48,8%, avtomobil transportining
ulushi 7,1%, truboprovod transportining ulushi 3,2%,
daryo transportining ulushi 1,4%. Temir yoʻllar uzunligi
11,4 ming km, avtomobil yoʻllari 153 ming km. Asosiy
dengiz porti — Konstansa, daryo portlari — Breila,
Jurju va Galats. Buharest (Otopen) va Konstansada
xalqaro aeroportlar bor.

18. Ruminiya — industrial-agrar mamlakat. Yalpi ichki mahsulotda sanoatning
ulushi 41%, qishloq va oʻrmon xoʻjaligining ulushi 19%, xizmat koʻrsatish
tarmogʻi ulushi 40%.
Sanoati :Ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqaruvchi tarmoqlar ustun (?!).
Yoqilgʻi-energetika bazasining negizini gaz, koʻmir va neft tashkil etadi. Elektr
energiyaning koʻp qismi issiqlik elektr stansiyalarida hosil qilinadi (1-yilda
oʻrtacha 55 mlrd. kVtsoat). Neft konlari, asosan, Janubiy va Sharqiy Karpat
etaklarida joylashgan. Temir, boksit, polimetall rudalari, mis, oltin, toshtuz va
hokazo qazib olinadi. Neftni qayta ishlashning asosiy markazlari — Ployeshti,
Brazi, Piteshti, Dermeneshti. Metallsozlik, qora va rangli metallurgiya
rivojlangan. Slatinada alyuminiy, Kopsha-Mikeda qoʻrgʻoshin va rux, Baya-
Mareda mis eritiladi. Mashinasozlik, asosan, neft qazib olish va uni qayta
ishlash, kimyo sanoati, yengil va oziq-ovqat sanoati, energetika uchun
texnologiya mashina uskunalari va elektrtexnika mahsulotlari ishlab
chiqarishga ixtisoslashgan. Avtobuslar, temir yoʻl transporti vositalari, qurilish
mashinalari, kemalar va traktorlar ham ishlab chiqariladi. Kimyo sanoatining
asosiy mahsulotlari: soda, xlor, oltingugurt kislotasi, mineral oʻgʻit, sintetik
kauchuk, plastmassa, smola, kimyoviy tola, dori-darmon, boʻyoq, lak va
boshqalar. Binokorlik materiallari ishlab chiqarish, sellyulozaqogʻoz,
yogʻochsozlik (ayniqsa, mebel), toʻqimachilik tarmoqlari rivojlangan. Oziq-
ovqat (meva va sabzavot konservalari, yogʻ, vino, pishloq) sanoatining ham
salmogʻi katta. Asosiy sanoat markazlari: Buharest, Konstansa, Yassi va
Timishoara..

19. Qishloq xoʻjaligiga yaroqli barcha yerlar salkam 15
mln. gektar. Shundan salkam 2,5 mln. gektari
sugʻoriladi. Dehqonchilik ustun. Asosiy ekinlari:
makkajoʻxori, bugʻdoy, arpa, suli. Texnika ekinlaridan
qand lavlagi va kungaboqar yetishtiriladi.
Sabzavotchilik, bogʻdorchilik va uzumchilik (asosan,
vinobop navlar) rivojlangan. Goʻsht chorvachiligi
yetakchi: qoramol, choʻchqa, qoʻy, echki boqiladi.
Baliqchilik, parrandachilik, asalarichilik, pillachilik,
oʻrmon xoʻjaligi rivojlangan. Qishloq xoʻjaligi
mamlakatning oziq-ovqatga boʻlgan ehtiyojini 60%
qondiradi.

20. R.da taʼlim tizimi kuyidagicha: 3 yoshdan 6 yoshgacha boʻlgan
bolalar uchun bolalar bogʻchalari mavjud. 6 yoshdan 8-yillik
maktabda taʼlimtarbiya beriladi, soʻng 2-yillik litsey boskichi
boshlanadi. 10 ylik maktab negizida hunartexnika tayyorgarligi
amalga oshiriladi. Litseyni bitirganlar oliy oʻquv yurtida oʻqishni
davom ettirishi mumkin. Yirik oliy oʻquv yurtlari: Buharest
universiteti (1864), KlujNapoka, Brashov, Krayova, Galats, Yassi,
Timishoara shaharlarida untlar, politexnika institutlari va boshqa
oʻquv yurtlari bor. R.da Fanlar akademiyasi, Tibbiyot fanlari,
Qishloq xoʻjaligi fanlari va oʻrmon akademiyasi, ijtimoiy-siyosiy
Fanlar akademiyasi, ularning filiallari va ilmiy tadqiqot
institutlari, idoraviy ilmiy tadqiqot institutlari bor. Fanlar
akademiyasining kutubxonasi, Markaziy davlat kutubxonasi,
Buharest universitetining markaziy kutubxonasi, politexnika
institutining kutubxonasi va boshqa kutubxonalar, shuningdek,
tasviriy sanʼat, tarix, etnografiya, arxeologiya, yodgorlik
muzeylari mavjud.

21. CHEXIYA

22. Chexiya (chex. Česko), Chex
Respublikasi (chex. Česká republika) –
Markaziy Yevropadagi davlat. Maydoni
78,9 ming km². Aholisi 10,51 mln. kishi
(2012). Poytaxti – Praga shahri. Maʼmuriy
jihatdan 14 oblast (viloyat)ga boʻlinadi.

23. Chex Respublikasi
Česká republika
Bayroq
Gerb
Shior: Pravda vítězí!
(Haqiqat g’alaba qozonadi!)
Madhiya: Kde domov můj?
(Mening vatanim qayer?)
Poytaxt Praga
Eng katta shahar Praga
Rasmiy til(lar) Chex tili
Hukumat Parlamentlik Respublika

24. Prezident Milosh Zeman
• Bosh Vazir Petr Nečas
Mustaqillik (Chexoslovakiya bo`linishida)
• Sana 1-yanvar 1993
Maydon
• Butun 78,866 km
2
(116-oʻrin)

26. Chexiya – suveren, demokratik davlat.
Amalddagi konstitutsiyasi 1992-yil 16-dekabrda qabul
qilingan va 1993-yil 1-yanvardan kuchga kirgan, 1997-yil
23-oktabrda tuzatishlar kiritilgan. Davlat boshligʻi –
prezident (2013-yildan Milosh Zeman),
u parlamentning ikkala palatasi tomonidan 5 yil
muddatga saylanadi. Qonun chiqaruvchi organi –
deputatlar palatasi va Senatdan iborat parlament.
Ijrochi hokimiyat organi prezident tomonidan
tayinlanadigan hukumat.

27. Chexiya hududining katta qismi Chexiya togʻlarida
joylashgan. Uning atrofida oʻrtacha balandlikdagi
Shumova, Chexiya oʻrmoni, Rudali togʻlar
(KrushneGori), Krkonoshe togʻlari (eng baland joyi
1602 m, Snejka togʻi) bor. Chexiya togʻlarining ichki
qismi – Chexiya soyligi tepaliklar va ularni ajratib
turuvchi past toglardan iborat. Moraviyada ham
tepalik va past togʻlar koʻp. Chexiyaning janubiy va
markaziy kismida ChexiyaMoraviya qirlari bor.
Chexiyada kumir, temir rudasi, grafit, kaolin konlari
mavjud.

28. Iqlimi moʻʼtadil iklim. Gʻarbdan sharqqa va ichki
soyliklarda kontinentallashib boradi. Tekisliklarda
oʻrtacha temperatura yanvarda –2° dan –4° gacha,
togʻlarda –8° dan – 10° gacha, iyulda 19–20°, togʻlarda
4–8°. Yillik yogʻin tekisliklarda oʻrtacha 500–700 mm,
togʻlarda 1600–2100 mm. Mamlakatjanubiy va
gʻarbida uncha katta boʻlmagan koʻllar bor. Asosiy
daryolari – Laba (Elba), Vltava. Togʻ yon bagʻirlari
aralash va igna bargli oʻrmonlar bilan qoplangan.
Hayvonlardan togʻlarda qoʻngʻir ayiq, tulki, kiyik,
yovvoyi echki, tekisliklarda kemiruvchilar, kaltakesak
va qushlarning koʻp turlari bor.

29. Aholisining koʻpchiligi – chexlar (81,3%);
slovak, polyak va boshqa ham
yashaydi. Shahar aholisi 70%. Rasmiy til –
chex tili. Dindorlarning
aksariyati katoliklar. Iirik
shaharlari: Praga, Brno, Plzen, Ostrava.

30. Chexiya – industrialagrar mamlakat. Milliy daromadda
qishloq xoʻjaligi 5%, sanoat 33%, xizmat koʻrsatish tarmogʻi
61,2% ni tashkil etadi.
Sanoatida yoqilgʻienergetika va qora metallurgiya (Ostrava
rni), kimyo, mashinasozlik, yengil va oziq-ovqat sanoati
rivojlangan. Qoʻngʻir kumir va toshkoʻmir qazib olinadi.
OstravaKarvina toshkoʻmir, Shimoliy Chexiya va Sokolov
qoʻngʻir koʻmir havzalari, temir ruda konlari mavjud. Yiliga
oʻrtacha 58,7 mlrd. kVtsoat elektr energiyasi hosil qilinadi.
Asosiy sanoat markazlari – Praga, Plzen, Ostrava, Brno.
Qishloq xoʻjaligida, asosan, qand lavlagi, bugʻdoy, javdar,
arpa, yemxashak ekinlari, kartoshka va boshqa ekiladi.
Bogʻdorchilik va sabzavotchilik rivojlangan, koʻp miqdorda
qulmoq (xmel) yetishtiriladi. Goʻshtsut chorvachiligiga
asosiy eʼtibor beriladi (choʻchqa, qoʻy, qoramol, parranda
boqiladi). Suv havzalarvda baliq yetishtiriladi.

31. Temir yoʻl uzunligi 9,4 ming km, avtomobil
yoʻllari uz. 124,8 ming km. Vltava va Laba
daryolarida kema qatnaydi. Asosiy dare portlari –
Praga va Dechin. Pragada xalqaro aeroport bor.
Chexiya chetga mashina va jihozlar, yengil,
shishakeramika sanoati mahsulotlari, kumir
chiqaradi. Chetdan neft, gaz, kora metall,
isteʼmol mollari oladi. Xorijiy sayyoxlik
rivojlangan. Germaniya, Slovakiya, Avstriya,
Rossiya bilan savdo kiladi. Pul birligi – chex
kronasi.

32. Chexiya Respublikasi tarixiga nazar tashlaydigan boʻlsak, chex yerlari dastlab
IX asr oxirida, bu yerlar birlashgan vaqtdan beri maʼlum. Oʻsha davrlarda
Chexiya qirolligi sezilarli darajada kuchga ega edi, lekin diniy konfliktlar (XV
asrdagi gusit urushlari va XVII asrdagi oʻttiz yillik urush kabilar) qirollikni barbod
qildi. Keyinchalik u Gabsburglar taʼsiriga tushadi va Avstriya-Vengriyaning bir
qismiga aylanadi.
Chexiyaning davlat sifatida shakllanishi 9-asr ikkinchi yarmiga borib taqaladi.
1526–1918-yillarda Chexiya Avstriya monarxiyasi. I – Jahon Urushidan keyin bu
davlatning barbod boʻlishi natijasida Chexiya, Slovakiya va Karpat rusi birlashdilar
va mustaqil Chexoslovakiya Respublikasini tuzdilar. Bu voqea Antanta
davlatlarining aktiv qoʻllab – quvvatlashi bilan 1918-yil noyabrda yuz berdi.
Chexiya Respublikasining 1 – Prezidenti etib Tomash Garrig Masarik saylandi. Bu
davlatda yetarli darajada nemis millatiga mansub kishilar istiqomat qilishgan va bu
narsa Chexoslovakiyaning qaytadan shakllanishiga sabab boʻldi. Oʻshanda
Germaniya 1938-yil Myunxen bitimiga binoan Sudet viloyatini anneksiya qilishga
erishdi va bu Slovakiyaning ajralishiga olib keldi. Chexiya hududi esa Germaniya
tomonidan 1939-yil okkupatsiya zonasiga aylantirildi(Bogemiya va Moraviya
protektoratlari). II – Jahon Urushidan Chexoslovakiya Sovet ittifoqi taʼsiriga
tushadi. 1968-yilda Aleksandr Dubchek boshchiligidagi mamlakat liderlarining
partiya boshqaruvini liberallashtirishga va " Praga bahori " inqilobi paytida
„insoniy shaxs sotsializmini“ qurishga urinishlari Varshava Shartnomasiga binoan
armiya hujumlari bilan tugadi.

33. 1989-yili Chexoslovakiya “ Baxmal “ revolyutsiyasi oqibatida
rivojlanishning sotsializm yoʻnalishidan voz kechdi. 1993-yil 1-
yanvarda mamlakat tinch yoʻl bilan 2 qismga boʻlindi va
Chexiya va Slovakiya mustaqil Respublikalari tashkil topdi.
1918 – 1992-(ikkinchi jahon urushi davridan tashqari) yillarda
esa Chexoslovakiya davlati tarkibida boʻlgan. 1969 yil 1-
yanvarda rasman suveren davlat sifatida Chexoslovakiya
sotsialistik respublikasi tarkibida federativ Chexiya sotsialistik
respublikasi (1990 yildan boshlab Chexiya respublikasi) tashkil
topgan. 1993-yil 1-yanvardan boshlab Chexiya mustaqil davlat
deb eʼlon qilindi; shuningdek shu kundan boshlab Chexiya
respublikasi konstitutsiyasi kuchga kirdi.
Chexiya suveren, demokratik va parlamentli respublikadir.
Davlat boshligʻi prezident. Ikki palatali qonun chiqaruvchi
davlat organiga ega. Chexiya NATO va Yevropa Ittifoqi aʼzosi.