ΤΟ ΠΡΟΣΦΥΓΙΚΟ ΖΗΤΗΜΑ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ (1821-1930) Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ

1. Γ. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ ΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝ
2. Η ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ
Μπακάλης Κώστας : history-logotexnia.blogspot.com
Προσφυγικά σπίτια στη Νέα Ηρακλίτσα Προσφυγικό χωριό στη δυτική Θράκη (1926).

2.  Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους
Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Η αγροτική αποκατάσταση στο μεγαλύτερο μέρος της ήταν έργο της ΕΑΠ. Απέβλεπε
στη δημιουργία μικρών γεωργικών ιδιοκτησιών. Η εγκατάσταση των προσφύγων
έγινε σε εγκαταλελειμμένα χωριά, σε νέους συνοικισμούς προσαρτημένους σε
χωριά και σε νέους, αμιγώς προσφυγικούς συνοικισμούς.
Στόχος
Η εγκατάσταση
των αγροτών-
προσφύγων
Ο παραχωρούμενος κλήρος ποίκιλλε ανάλογα με το μέγεθος της οικογένειας των
προσφύγων, την ποιότητα του εδάφους, το είδος της καλλιέργειας και τη
δυνατότητα άρδευσης. Συνήθως ο κλήρος δεν αποτελούσε ενιαία έκταση, αλλά
τεμάχια αγρών που βρίσκονταν σε διαφορετικές τοποθεσίες. Στην αρχή η διανομή
από τις υπηρεσίες εποικισμού ήταν προσωρινή. Θα γινόταν οριστική μετά την
κτηματογράφηση από την τοπογραφική υπηρεσία του Υπουργείου Γεωργίας. Εκτός
από τη γη παραχωρούνταν στέγη, εργαλεία, σπόροι, λιπάσματα και ζώα.
Ο παραχωρούμενος
κλήρος
Για τη στέγαση τηρήθηκε το σύστημα της ανέγερσης των οικιών απευθείας από την
ΕΑΠ (εργολαβία) ή της ανέγερσης από τους ίδιους τους πρόσφυγες με τη χορήγηση
όλων των οικοδομικών υλικών (αυτεπιστασία). Τα κτίσματα ήταν, συνήθως, δύο
δωμάτια, μία αποθήκη και ένας σταύλος. Την αξία του παραχωρούμενου κλήρου θα
πλήρωναν οι πρόσφυγες με δόσεις. Ο τίτλος που δινόταν στους κληρούχους ήταν
τίτλος απλής κατοχής. Θα γινόταν τίτλος πλήρους κυριότητας αργότερα, μετά την
αποπληρωμή του χρέους. Μετά τη διάλυση της ΕΑΠ, το 1930, τα χρέη των αγροτών
προσφύγων ανέλαβε να εισπράξει η ΑγροτικήΤράπεζα.
Η στέγαση - το
σύστημα
ανέγερσης
Η αποπληρωμή
του κλήρου
Ο τίτλος
ιδιοκτησίας

3. Η ΑΓΡΟΤΙΚΗ ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗ

4. Φορέας και στόχος. Εγκατάσταση αγροτών-προσφύγων
1. σε
εγκαταλελειμμένα
χωριά,
2. σε νέους
συνοικισμούς
προσαρτημένους
σε χωριά
3. και σε νέους,
αμιγώς
προσφυγικούς
συνοικισμούς.
Η αγροτική αποκατάσταση
 στο μεγαλύτερο μέρος της ήταν έργο της ΕΑΠ.
 Απέβλεπε στη δημιουργία μικρών γεωργικών ιδιοκτησιών.
Η εγκατάσταση των προσφύγων έγινε:

5.  Η κοινότητα της Νέας Καρβάλης, που ιδρύθηκε το 1926.
Όταν φτάσαμε στο Καραμπουρνού της
Θεσσαλονίκης, μας έκαναν καραντίνα.
Μείναμε κάπου δύο βδομάδες στα
σύρματα, όπου στήσαμε τσαντίρια
[…]. Από εκεί μας πήγαν στην Καβάλα.
Μετά τρεις μέρες […] μας πήγαν στην
τοποθεσίαΤσινάρ ντερέ, έξω από την
Καβάλα […]. Νομίζαμε πως είχαν
τελειώσει τα βάσανά μας […].
Μείναμε εκεί από το Σεπτέμβρη μέχρι
το Μάη. Ο τόπος ήταν γιομάτος
αγκαθωτούς θάμνους. Για να πάμε
από το ένα τσαντίρι στο άλλο σχιζόταν
τα ρούχα μας και γινόταν κουρέλια.
Και παντού ερημιά. Δεν άκουγες ούτε
σκύλου γάβγισμα ούτε λάλημα
κοκόρου. Κι ο κόσμος όλος πέθαινε
[…].
Το Μάη κατεβήκαμε κοντά στη θάλασσα, εκεί που είναι τώρα η Νέα Καρβάλη. Κάτσαμε κι εκεί δυο
χρόνια κάτω από τσαντίρια, ώσπου να χτίσει ο Εποικισμός τα σπίτια. Το μέρος εκείνο ήταν χειρότερο
από το άλλο. Κάθε μέρα πέθαιναν πέντε έξι άνθρωποι από τις θέρμες [=ελονοσία]. Προπαντός οι νέοι
και οι έγκυες.
Μαρτυρία Πολυξένης Κατραντζή, από το χωριό Καρβάλη (Γκέλβερι) στην Καππαδοκία

6.  6. Ο προσφυγικός οικισμός της Νέας Καρβάλης, 1925-26. http://mikrasiatis.gr

7.  http://mikrasiatis.gr

8. Ο παραχωρούμενος κλήρος
Συνήθως ο κλήρος
 δεν αποτελούσε ενιαία έκταση,
 αλλά τεμάχια αγρών που βρίσκονταν σε διαφορετικές τοποθεσίες.
Στην αρχή η διανομή από τις υπηρεσίες εποικισμού:
 ήταν προσωρινή.
Θα γινόταν οριστική μετά την κτηματογράφηση από την τοπογραφική υπηρεσία του Υπουργείου
Γεωργίας.
Εκτός από τη γη παραχωρούνταν :  στέγη,  εργαλεία,  σπόροι,  λιπάσματα και  ζώα.
Οπαραχωρούμενος
κλήροςποίκιλλεανάλογα
με το μέγεθος της οικογένειας των προσφύγων,
την ποιότητα του εδάφους,
το είδος της καλλιέργειας
και τη δυνατότητα άρδευσης.

9. ▲ Γυναίκες πρόσφυγες ξεραίνουν καλαμπόκι στη βόρεια Ελλάδα. 1930.

10. Στέγαση: Σύστημα ανέγερσης. Αποπληρωμή και τίτλος ιδιοκτησίας
Για τη στέγαση
τηρήθηκε το σύστημα
 της ανέγερσης των οικιών απευθείας από την ΕΑΠ (εργολαβία)
ή της ανέγερσης από τους ίδιους τους πρόσφυγες με τη χορήγηση όλων των
οικοδομικών υλικών (αυτεπιστασία).
Τα κτίσματα ήταν, συνήθως,
δύο δωμάτια,
μία αποθήκη
και ένας σταύλος.
Την αξία του παραχωρούμενου κλήρου θα πλήρωναν οι πρόσφυγες με δόσεις.
Ο τίτλος που δινόταν στους κληρούχους
ήταν τίτλος απλής κατοχής.
Θα γινόταν τίτλος πλήρους κυριότητας αργότερα, μετά την αποπληρωμή του
χρέους.
Μετά τη διάλυση της ΕΑΠ, το 1930, τα χρέη των αγροτών προσφύγων ανέλαβε να
εισπράξει η ΑγροτικήΤράπεζα.

11. ▲ Κατασκευή σπιτιού για πρόσφυγες στη
δυτική Θράκη (1925) .  Προσφυγικό σπίτι για δύο οικογένειες
στο Διδυμότειχο. 1925.
Η Επιτροπή έχει ήδη κτίσει 40.557 νέα σπίτια. Αυτά είτε βρίσκονται σε παλιά χωριά ή
δημιουργούν νέα […]. Ο αριθμός και ο τύπος των [...] χώρων διαφέρουν από χωριό σε
χωριό, ανάλογα με τα χρήματα που δόθηκαν, τις τοπικές ανάγκες καθώς και τα υλικά που
υπήρχαν σε κάθε τόπο [...]. […] Ένας ειδικός τύπος κατοικίας χρησιμοποιήθηκε για να
στεγάσει τους ψαράδες, άλλος [...] γι’ αυτούς που τρέφουν μεταξοσκώληκες και ένας άλλος
για όσους καλλιεργούν καπνά, έτσι ώστε να υπάρχει κατάλληλη υποδομή για το στέγνωμα
του προϊόντος.
Κοινωνία των Εθνών, Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, έτος 1926
Απόδοση στη σύγχρονη γλώσσα

12.  3α – 3β. Πρωτόκολλο παράδοσης
οικήματος με σχέδιο στο πίσω μέρος.
http://mikrasiatis.gr

13. ΘΕΜΑΤΑ
ΑΠΟ ΤΟ Κ.Ε.Ε.
ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ΟΡΟΙ
«Αγροτική αποκατάσταση
«Εργολαβία »
«Αυτεπιστασία

14. Η ΑΠΟΚΑΤΑΣΤΑΣΗΤΩΝ ΠΡΟΣΦΥΓΩΝΤΗΣ ΘΡΑΚΗΣ, ΜΙΚΡΑΣ ΑΣΙΑΣ ΚΑΙ ΑΛΛΩΝ ΧΩΡΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ
Με την ιστορική ανταλλαγή των ελληνοτουρκικών πληθυσμών ενάμισυ περίπου εκατομμύριο
Ελλήνων προσφύγων κατακλύζει την Ελλάδα. Μέσα σ’ αυτούς πρέπει να υπολογιστούν 170.000
Έλληνες που ήλθαν από τη Βουλγαρία σύμφωνα με την ελληνοβουλγαρική σύμβαση του Νεϊγύ της
27 Νοεμβρίου 1919, καθώς και από τις περιοχές του Καυκάσου και της μεσημβρινής Ρωσίας, από τη
Γιουγκοσλαβία, Αλβανία, Δωδεκάνησα. Επίσης στην Ελλάδα έγιναν δεκτοί και 50.000 Αρμένιοι
πρόσφυγες. Οι περισσότεροι Έλληνες πρόσφυγες από τη Βουλγαρία, οι οποίοι ως τότε κατοικούσαν
τις ακτές του Ευξείνου Πόντου, στις αρχαίες πατρίδες τους, στη Σωζόπολη, στον Πύργο, στην
Αγχίαλο, Μεσημβρία κλπ., ή στο εσωτερικό της χώρας, στη Φιλιππούπολη, Στενίμαχο κλπ., καθώς
και οι περισσότεροι από τους πρόσφυγες της Τουρκίας (Ανατολικής Θράκης και Μικράς Ασίας)
εγκαταστάθηκαν στους οικισμούς των Βουλγάρων και των Τούρκων της ελληνικής Μακεδονίας,
ενώ αυτοί στις ελληνικές περιοχές της Βουλγαρίας και της Τουρκίας. Ο μικρός αριθμός των Σέρβων
που είχαν καταφύγει στην ελληνική Μακεδονία κατά τη διάρκεια του παγκοσμίου πολέμου 1914-
1918 επέστρεψαν στη Γιουγκοσλαβία, ενώ οι Έλληνες των Σκοπίων, του Κρουσόβου, του Περλεπέ,
του Μοναστηρίου κλπ. άρχισαν να διαρρέουν στα χωριά και στις πόλεις της ελληνικής Μακεδονίας,
προ πάντων στη Θεσσαλονίκη, όπου με συλλόγους συντηρούν ακόμη ως σήμερα τις αναμνήσεις,
τα ήθη και έθιμα των μακρινών πατρίδων τους. Όσοι έμειναν με τη θέλησή τους είτε στη
Βουλγαρία είτε στη Γιουγκοσλαβία αφομοιώνονται βαθμιαία από το ξένο περιβάλλον.
Για πρώτη φορά στη μακραίωνη ελληνική ιστορία παρατηρείται η συμπύκνωση των ελληνικών
πληθυσμών στην ελληνική χερσόνησο και οριστική εγκατάσταση αυτών σ’ αυτήν. Διακόσιες
περίπου χιλιάδες ήλθαν μόνον από την Κωνσταντινούπολη και από την περιοχή της, αλλ’ αυτοί
είχαν φύγει με σχετική άνεση. Οι αστοί αυτοί εγκαταστάθηκαν σε ορισμένες πόλεις του ελληνικού
κράτους, χωρίς να δημιουργήσουν προβλήματα σ’ αυτό. Οι υπόλοιποι όμως, 1.300.000, είχαν
ανάγκη από περίθαλψη και έπρεπε να ληφθεί γι’ αυτούς κάποια μέριμνα: να τραφούν, να βρουν
εργασία και να γίνουν χρήσιμα στοιχεία στον τόπο. Στον αγώνα αυτόν για την εγκατάσταση των
προσφύγων βρήκε το ελληνικό κράτος πολύτιμο επίκουρο την Κοινωνία των Εθνών.

15. Αυτή θέτει στη διάθεσή του τα κατάλληλα πρόσωπα, μορφωμένους τεχνικούς και οικονομολόγους
και την ηθική της ενίσχυση για να βοηθήσουν την Ελλάδα στο τεράστιο έργο της αποκατάστασης.
Έτσι συνάπτεται το δάνειο των 12.300.000 λιρών και ιδρύεται ο διεθνής οργανισμός ΕΑΠ (Επιτροπή
Αποκατάστασης Προσφύγων), η οποία σε συνεργασία με τις ελληνικές αρχές περάτωσε το έργο της
μέσα σε 7 χρόνια (τέλη Νοεμβρίου 1923 - τέλη 1930). Κανένα παρόμοιο παράδειγμα δεν υπήρχε ως
τότε στην ιστορία μιας τόσο εκτεταμένης αποκαταστάσεως προσφύγων. Η ΕΑΠ δαπάνησε
συνολικά για την εγκατάσταση των γεωργών προσφύγων 3.518.471,339 λίρες στερλίνες, από τις
οποίες 1.033.265,186 για το κτίσιμο νέων οικισμών, 564.121,953 για την προμήθεια κατοικίδιων
ζώων, 122.680,407 για εργαλεία και γεωργικά μηχανήματα, 641.733,895 ως προκαταβολές σε είδη
και ρευστό χρήμα. Επί πλέον δαπανήθηκαν 376.864,446 για έργα κοινωφελή, για τις υπηρεσίες
υγιεινής, κτηματογραφήσεως και διοικήσεως. Η εγκατάσταση των αγροτών προφύγων, συνολικά
143.239 οικογενειών, περατώθηκε κατά τον Ιούνιο του 1926.
Οι πρόσφυγες ριζώνουν και προσαρμόζονται γρήγορα στη νέα τους πατρίδα, αναπτύσσουν
δραστηριότητα σε όλους τους τομείς της οικονομικής ζωής και συνεργάζονται αδελφικά με τους
άλλους Έλληνες. Το έθνος ενωμένο ξεχύνεται ορμητικά προς τα εμπρός. Ο δείκτης των γεννήσεων
αυξάνεται: από 5,76 στους 1.000 κατοίκους στα 1922 φθάνει στα 13,18 στα 1931. Η καλλιέργεια της
γης από 12.000 τ.χ. του 1923 ξαπλώνεται σε 19.000. Χαρακτηριστικός είναι ο αυξανόμενος αριθμός
των γεωργικών μηχανών. Η παραγωγή των δημητριακών από 624.000 τόννους στα 1923 ανεβαίνει
στους 880.000 στα 1928 και γενικά η αξία της όλης γεωργικής παραγωγής από 7.000.000.000 δρχ.
στις 12.000.000.000 δρχ.
Απ. Βακαλόπουλος, Νέα Ελληνική Ιστορία, ό.π., σσ. 381-383

16. ΘΕΜΑ 1
ΘΕΜΑ Δ1
Με βάση τις ιστορικές σας γνώσεις και αντλώντας στοιχεία από τα παρακάτω κείμενα,
να αναφερθείτε διεξοδικά στην αγροτική αποκατάσταση των προσφύγων (σκοπός,
εγκατάσταση, παροχή κλήρου και στέγαση).
Μονάδες 25
Κείμενο Α: [Κατασκευή προσφυγικών κατοικιών]
«Η κατασκευή των κατοικιών έγινε με δύο τρόπους: [...] Στην πρώτη περίπτωση, πολλοί από τους
εργολάβους αντιμετώπισαν σοβαρές δυσκολίες, κυρίως στις περιοχές όπου είναι προβληματική η
μεταφορά καθώς και η εξεύρεση υλικών και εργατικών χεριών. Παράλληλα η Επιτροπή δεν έχει
λόγους να είναι ιδιαίτερα ευχαριστημένη από τις υπηρεσίες των εργολάβων, ιδιαίτερα όταν οι
τεχνικοί μας υποχρεώνονται να παραλαμβάνουν εργασία κακής ποιότητος υπό την πίεση των
άμεσων αναγκών για τη στέγαση των προσφύγων. Ο δεύτερος τρόπος συνίσταται στην παροχή
προς τους πρόσφυγες ξυλείας, κεραμιδιών και καρφιών, υλικών δηλαδή που θα πρέπει να
μεταφερθούν από μακριά, καθώς και χρημάτων για την πληρωμή των μαραγκών και των
χτιστάδων. Οι πρόσφυγες παρέχουν την ανειδίκευτη εργασία και εκτελούν τις μεταφορές των
υλικών. Ένας εργοδηγός επιβλέπει την ποιότητα και την ποσότητα της εργασίας και δίδει
προκαταβολές σε χρήμα ή είδος ανάλογα με την σημειούμενη πρόοδο».
Απολογισμός δράσης της ΕΑΠ (1926) για τα τρία πρώτα χρόνια λειτουργίας της, Κοινωνία των
Εθνών, Η εγκατάσταση των προσφύγων στην Ελλάδα, Αθήνα 1997, σσ. 65-69, στο: Θέματα
Νεοελληνικής Ιστορίας, Γ΄ Τάξης Ενιαίου Λυκείου (Θεωρητική Κατεύθυνση), Βιβλίο του Καθηγητή,
Αθήνα: ΟΕΔΒ, 2001, σ. 80.

17. Κείμενο Β: [Περιορισμοί στη χρήση προσφυγικών κλήρων]
[...] Από την κατάτμηση των μεγάλων αγροκτημάτων προέκυψε ένας τύπος γεωργικής
εκμετάλλευσης που χαρακτηριζόταν από μικρούς διάσπαρτους κλήρους αλλά
ισομερώς κατανεμημένους. [...] Η αποκατάσταση των προσφύγων και ακτημόνων
συνοδεύτηκε από περιορισμούς σχετικά με την ελευθερία εκποίησης και κληρονομικής
μεταβίβασης των κλήρων που απέβλεπαν στη συγκράτηση των αγροτικών πληθυσμών
στην ύπαιθρο και καθιστούσαν πρακτικά αδύνατη τη συγκέντρωση της γης από λίγους
μεγαλοκτηματίες. Η καλλιέργεια του κλήρου ήταν αυτοπρόσωπη και έπρεπε να είναι
συνεχής για μια 25ετία στην περίπτωση των προσφύγων. Αλλά ακόμη και μετά την
εξόφληση των χρεών και την απόκτηση οριστικών τίτλων, δεν μπορούσε να εκποιηθεί
παρά ένα τμήμα του και αυτό μόνο σε περίπτωση που ο κλήρος θα υπερέβαινε σε
έκταση τα 10 στρέμματα φυτειών ή τα 5 στρέμματα καπνοχώραφων.
Ιστορία του Νέου Ελληνισμού, 1770-2000, τόμος 7ο ς : Ο Μεσοπόλεμος, 1922- 1940. Από την
Αβασίλευτη Δημοκρατία στη Δικτατορία της 4η ς Αυγούστου, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα,
2003, σ. 109.

18. ΧΡΟΝΟΛΟΓΙΟ
Γ2. Η αγροτική
αποκατάσταση
1930 Διάλυση Ε.Α.Π. – τα χρέη αναλαμβάνει η
ΑγροτικήΤράπεζα
ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Ποιος φορέας ανέλαβε το έργο της
αγροτικής αποκατάστασης των
προσφύγων και τι περιελάμβανε
αυτή;
2. Ποια κριτήρια καθόριζαν το
μέγεθος των παραχωρούμενων
κλήρων;
3. Με ποιο σύστημα ανεγέρθηκαν οι
αγροτικές κατοικίες;
 http://mikrasiatis.gr