18

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Małgorzata Kuc
Integrowanie podopiecznego ze środowiskiem lokalnym
346[04].Z2.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
mgr Ewa Goliszek
dr Andrzej Niesporek
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Tomasz Sułkowski
Konsultacja:
dr Dorota Koprowska
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 346[04].Z2.03
„Integrowanie podopiecznego ze środowiskiem lokalnym”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu opiekun w domu pomocy społecznej.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Cechy zbiorowości lokalnej 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 8
4.1.3. Ćwiczenia 9
4.1.4. Sprawdzian postępów 9
4.2. Formy integracji społecznej 10
4.2.3. Ćwiczenia 13
4.3. Zaburzenia przystosowania społecznego 15
4.4. Proces socjalizacji 18
4.5. Struktura i funkcje grupy 21
4.6. Grupy pierwotne, wtórne i celowe 24
4.7. Grupa rówieśnicza 27
4.8. Mechanizmy oddziaływania grupy 32

3
4.9. Metody pracy socjalnej: praca z indywidualnym przypadkiem, organizacja
środowiska lokalnego 34
4.10. Zasady pracy grupowej, grupy zadaniowe 39
5. Sprawdzian osiągnięć 44
6. Literatura 48

4
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu integrowania
podopiecznego ze środowiskiem lokalnym. Poradnik pomoże Ci nabyć podstawowe
umiejętności przydatne do współpracy z osobami przebywającymi w domu pomocy
społecznej.
W poradniku zamieszczono:
− wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś posiadać przed
przystąpieniem do korzystania z poradnika,
− cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
− materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do osiągnięcia złożonych celów
kształcenia i opanowania umiejętności zawartych w jednostce modułowej,
− zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,
− ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
− sprawdzian postępów,
− sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczanie testu potwierdzi
opanowanie materiału całej jednostki modułowej,
− literaturę uzupełniającą.
Schemat układu jednostek modułowych
346[04].Z2.01
Organizowanie różnych
form spędzania czasu
wolnego
346[04].Z2
Aktywizacja osób starszych
346[04].Z2.02
Stosowanie terapii zajęciowej
w procesie aktywizacji
podopiecznego
346[04].Z2.03
Integrowanie
podopiecznego ze
środowiskiem lokalnym

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− rozpoznawać potrzeby i problemy osób niepełnosprawnych, mieszkańców domu pomocy
społecznej,
− korzystać z różnych źródeł informacji,
− stosować umiejętności komunikacji interpersonalnej,
− wspierać osoby niepełnosprawne w korzystaniu z kompleksowej rehabilitacji,
− korzystać z różnych metod pracy z podopiecznymi,
− współpracować w grupie.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej uczeń powinien umieć:
− określić cechy zbiorowości lokalnej i jej wpływ na socjalizację jednostki,
− wyjaśnić pojęcie przystosowania społecznego,
− określić wpływ czynników środowiskowych na powstanie zaburzeń przystosowania
społecznego,
− wyjaśnić znaczenie i celowość integracji podopiecznego ze środowiskiem lokalnym,
− określić formy integracji podopiecznego ze środowiskiem,
− wskazać możliwości współdziałania opiekuna ze środowiskiem lokalnym,
− scharakteryzować formalne i nieformalne systemy pomocy funkcjonujące w ramach
pomocy społecznej,
− nawiązać współpracę z instytucjami w środowisku lokalnym działającymi na rzecz
integracji,
− zorganizować grupę wsparcia dla osoby niepełnosprawnej,
− zidentyfikować mechanizmy oddziaływania grupy na osobę niepełnosprawną,
− zaprojektować pracę z różnymi grupami podopiecznych,
− zastosować obowiązujące zasady organizacji pracy grupowej,
− zastosować efektywne metody pracy z grupą,
− przygotować podopiecznego do racjonalnego wykorzystania czasu wolnego,
− zastosować różne formy terapii zajęciowej w pracy grupowej i indywidualnej,
− zaprojektować różne formy wypoczynku podopiecznego,
− wykazać znaczenie wychowawczego podejścia do pracy z podopiecznymi.

7
4. MATERIAŁ NAUCZENIA
4.1. Cechy zbiorowości lokalnej
4.1.1. Materiał nauczania
Podstawowymi pojęciami nauki o zbiorowościach ludzkich, wymagającymi wyjaśnienia
są: zbiorowość ludzka, regionalizm, społeczność lokalna i regionalna.
Zbiorowość ludzka jest to zbiór ludzi uwarunkowany zespołem cech. Zbiorowości
ludzkie są przedmiotem badań dla wielu dyscyplin naukowych, jednak żadna z tych nauk nie
obejmuje problemu całościowo, uwzględnia jedynie charakterystyczne dla siebie cechy.
Dowodem na to jest własne nazewnictwo zbiorowości ludzkich takich jak: populacja, szczep,
grupa społeczna, grupa lokalna, grupa sąsiedzka, rasa, konsumenci itp. [12].
Problemami zmian zbiorowości ludzkich w liczbie i składzie, według płci i wieku,
w czasie zajmuje się głównie demografia. Ze względu na płeć możemy wyróżnić zbiorowości
ludzi w klasztorach, więzieniach, itp.
Etnografowie traktują zbiorowości ludzkie jako zjawiska psychiczno-kulturowe, zajmują
się stanem i rozwojem kultury w różnych grupach etnicznych. Grupę etniczną stanowi
zbiorowość posiadająca własny język, poczucie tożsamości, własną nazwę i kulturę. Biorąc
pod uwagę wymienione cechy za zbiorowość ludzką zarówno lokalną jak i regionalną
możemy uznać lud, szczep, plemię, naród, ludzkość [10]. Społeczeństwo dzieli się więc na
zbiorowości: lokalne i regionalne.
Społeczność lokalna to szczególny rodzaj zbiorowości ludzkiej. Według socjologów
cechuje się ona wyraźnie rozwiniętymi interakcjami społecznymi, poczuciem przynależności
do określonego zbioru ludzkiego i terytorium oraz sposobem życia.
Odrębną grupą lokalną będą ludzie zamieszkujące domy starców. Społeczność regionalna
to społeczność identyfikująca się z większym terytorium.
Pojęcie zbiorowości jest więc terminem wieloznacznym.
W skali świata zbiorowością regionalną będzie ludność poszczególnych kontynentów
lokalną zaś ludność poszczególnych państw.
W zależności od cech branych pod uwagę można by wymienić w nieskończoność
zbiorowości ludzkie, zarówno lokalne jak i regionalne. Cechy człowieka dzielimy na:
− absolutne – cechy te posiada każdy człowiek niezależnie od innych osób jak np. grupa
krwi, wiek, płeć,
− relatywne – są określone przez wzorce zewnętrzne i tracą sens bez płaszczyzny
porównawczej np.: stan cywilny, ojcostwo, stopień wykształcenia.
Najczęściej pojawiające się zespoły cech to:
− cechy geograficzne (miejsce urodzenia, miejsce zamieszkania, miejsce pracy, różne
przestrzenne właściwości relatywne),
− cechy biologiczne (grupa krwi, rasa, wzrost, cechy antropologiczne),
− cechy demograficzne (płeć, wiek, stan cywilny),
− cechy ekonomiczne (zawód wykonywany i wyuczony, źródło utrzymania, staż pracy),
− cechy kulturowe (język ojczysty, narodowość, wyznanie, podział na miasto i wieś),
− cechy społeczne (obywatelstwo, stanowisko służbowe).
Wyróżniamy także cechy elementarne:
− proste – określone jedną cechą,
− złożone – określone za pomocą kilku cech.

8
Zbiorowości ludzkie na których skupia się geograf warunkowane zespołem cech to takie,
które ze względu na te cechy przestrzenne i pełnione funkcje stanowią odrębne ugrupowania
przestrzenne. Do takich zbiorowości należą mikrogrupy czyli: rodzina, gospodarstwo
domowe, mieszkańcy bloku i makrogrupy czyli: społeczności lokalne, grupy etniczne, narody
[29]. Charakteryzuje je istnienie ograniczonej ilości wartości i sposobów postępowania, które
są różne od kultury całego społeczeństwa.
Biorąc pod uwagę cechy biologiczne, wspólną historię i tożsamość możemy wyróżnić
jedną z najmniejszych zbiorowości lokalnych jaką jest rodzina. Większą zbiorowością od
rodziny jest grupa sąsiedzka. Członków tej społeczności łączą cechy ekonomiczne, społeczne
i geograficzne. W skali kraju doskonałym przykładem zbiorowości lokalnych są osady
wiejskie i osady miejskie.
Zbiorowości lokalne doskonale widać na przykładzie zróżnicowania przestrzennego
miast. Znaczącą rolę dla zbiorowości lokalnych odgrywa tożsamość. Jednym z podstawowych
kryteriów jest stopień identyfikacji człowieka z określoną przestrzenią, tzw. „ojczyzną
lokalną” czyli miejscem rodzinnej ziemi oraz emocjonalny związek ze światem znanym
z wczesnego dzieciństwa i młodości [29]. Tożsamość odgrywa ważną rolę w życiu wspólnot
lokalnych i regionalnych, jednostki zbiorowości odczuwają znaczny sentyment do miejsca,
które łączy tą społeczność.
Każda jednostka jednocześnie należy do kilku grup społecznych i porusza się w rożnych
„przestrzeniach społecznych” [10]. Między dwoma jednostkami zachodzi więź społeczna
wtedy, gdy należą do tej samej grupy społecznej. Wśród zbiorowości regionalnych Polski
możemy wyróżnić między innymi górali, Kaszubów, Ślązaków i wiele innych.
W obrębie państw odrębne zbiorowości lokalne tworzą także mniejszości narodowe,
migranci, turyści. Uwzględniając kryteria prawno-administracyjne, możemy wyróżnić
zbiorowości regionalne ze względu na podział administracyjny. Zbiorowości takie tworzyć
będą ludzie zamieszkujący dane województwo.
Jak widać, rodzaje i wielkości zbiorowości ludzkich są zróżnicowane. Możemy wyróżnić
także zbiorowości ukryte, które powstają dzięki więziom sytuacyjnym łączącym ludzi,
którym nie towarzyszą żadne ramy organizacyjne, a nawet świadomość uczestnictwa.
Przykładem takich zbiorowości mogą być klienci centrum handlowego lub dojeżdżający do
pracy do innego miasta tym samym środkiem transportu.
Aby wyznaczyć zbiorowość należy więc dokonać uporządkowania zbiorów elementów:
− materialnych,
− językowych,
− pojęciowych.
Łącząc te elementy w grupy tworzymy jedną zbiorowość, inną utworzymy dokonując
podziału czyli dokonując klasyfikacji.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jak można zdefiniować pojęcie zbiorowości lokalnej?
2. Jakie są cechy uwzględniane przy określaniu zbiorowości lokalnej?
3. Podaj przykład zbiorowości lokalnej?
4. Jak traktują zbiorowości ludzkie etnografowie?
5. Czym są mniejszości narodowe?
6. Uporządkowania jakich elementów wymaga wyznaczenie zbiorowości?

9
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie analizy wyników obserwacji najbliższego otoczenia scharakteryzuj
zbiorowość lokalną, i zapisz jej cechy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizuj wynik obserwacji najbliższego otoczenia,
2) określić cechy wybranej zbiorowości,
3) zapisać cechy na kartkach papieru,
4) przeanalizować i pogrupować otrzymane wyniki,
5) zaprezentować pracę.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− arkusz papieru,
− pisaki,
− podręcznik dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Przedstaw cechy społeczności lokalnej po obejrzeniu odcinka nr 4 pt. „Pierwsza noc”
serialu „Alternatywy 4” (czas trwania filmu 51 minut).
1) obejrzeć film,
2) określić cechy wybranej społeczności,
3) cechy zbiorowości zapisać na brystolu,
5) wziąć udział w dyskusji, zaprezentować swoje spostrzeżenia.
− telewizor,
− odtwarzacz DVD,
− płyta z filmem „Alternatywy 4”, odcinek 4 pt. „Pierwsza noc”,
− brystol,
− pisaki,
− poradnik dla ucznia.
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić zbiorowość lokalną?  
2) określić cechy geograficzne?  
3) określić cechy biologiczne?  
4) zdefiniować cechę ekonomiczną?  

10
4.2. Formy integracji społecznej
Integracja społeczna jest terminem używanym w socjologii i innych naukach
społecznych. Jest to proces włączania się do zasadniczej części społeczeństwa różnorodnych,
zwykle mniejszościowych grup społecznych takich, jak:
− mniejszości narodowe,
− uchodźcy,
− emigranci i repatrianci, itp.
W konsekwencji uzyskują możliwości, prawa i usługi dotychczas dostępne tylko dla
większości.
J. Tokarski nazywa integrację społeczną zespoleniem i zharmonizowaniem elementów
zbiorowości społecznej, rozumianej jako intensywność i częstotliwość kontaktu między
członkami danej zbiorowości oraz jako akceptację w obrębie wspólnych systemów wartości,
norm i ocen [27, s.309].
Natomiast R. Kościelska zauważa, że „integracja w procesie wychowania przebiega
w rodzinie, szkole i szerszym środowisku, wśród rówieśników i osób dorosłych. Integracja
w rodzinie przebiega od obojętnego traktowania, tolerowania i naturalnego przyjęcia w skład
rodziny, aż do świadomego akceptowania. Integracja w szkole jest zagadnieniem bardziej
skomplikowanym, szczególnie gdy w grę wchodzą jednostki z większymi odchyleniami.
Integracja w szerokim środowisku, wśród rówieśników i dorosłych może przebiegać w formie
zorganizowanej: wycieczki, zabawy. Formy niezorganizowane występują w czasie
dowolnych spotkań i zabaw z kolegami, z sąsiadami, w szkole, na ulicy” [13, s. 26].
Szczególne znaczenie integracja ma w przypadku osób niepełnosprawnych.
Integracja osób niepełnosprawnych stała się w ostatnich latach tematem wzbudzającym
duże zainteresowanie opinii publicznej. Zarówno teoria, jak i praktyka dotycząca procesu
integracji osób niepełnosprawnych w społeczeństwie zwracają szczególną uwagę na rozwój
tego procesu w środowisku rodzinnym, od którego w głównej mierze zależą szanse dzieci
niepełnosprawnych na przyszłą integrację.
Pojęcie integracji jest kluczową kategorią nowoczesnego europejskiego myślenia
o osobach niepełnosprawnych. Można je rozpatrywać w wąskim rozumieniu jako
zagwarantowanie tej grupie osób prawa do edukacji lub pracy w normalnych strukturach
społecznych. W szerokim rozumieniu tego słowa chodzi o przygotowanie osób
niepełnosprawnych do życia w społeczeństwie oraz ukształtowanie umiejętności wzajemnego
współżycia w kontaktach międzyosobniczych [19, s. 356].
Integracja to proces scalania, łączenia w całość; w odniesieniu do struktur społecznych
pojęcie to oznacza spontaniczny, stymulowany bądź sterowany proces tworzenia się więzi
między jednostkami na podstawie zainteresowań, postaw, potrzeb czy emocji jednostek.
O integracji mówi się w znaczeniu:
− jednostkowym – łączenia się jednostek,
− grupowym – scalanie podgrup w szersze całości.
W Polsce stosuje się kilka typów integracji grupowej. Są to:
− klasy specjalne dla uczniów upośledzonych umysłowo w stopniu lekkim, organizowane
w zbiorowych szkołach,
− klasy z nauką zawodu dla uczniów z opóźnieniami w nauce i trudnościami
wychowawczymi organizowane zależnie od potrzeb w szkołach podstawowych,
− klasy specjalne dla uczniów z różnym rodzajem upośledzenia w szkołach zawodowych,
− specjalne grupy wychowawcze w internatach i ośrodkach szkolno-wychowawczych,

11
− specjalne oddziały w żłobkach i przedszkolach, np. dla dzieci z porażeniem mózgowym,
z padaczką, upośledzonych umysłowo głębszego stopnia [16].
Wyróżnić możemy następujące rodzaje integracji:
− integracja fizyczna – niepełnosprawni żyją wśród pełnosprawnych, ale nie ma między
nimi bliskiego kontaktu, wspólnych działań (żyją obok siebie),
− integracja funkcjonalna – dzieci niepełnosprawne i pełnosprawne realizują wspólne
działania, korzystają z tego samego materiału, z podobnego wyposażenia,
− integracja społeczna – osoba niepełnosprawna jest członkiem grupy, kontakty nawiązuje
spontanicznie, dostrzega samą siebie i jest spostrzegana przez innych jako członek grupy,
uczestniczy w decyzjach grupy, pełni rolę społeczną.
Innego podziału integracji dokonał W. Bachmann [2].
Wyodrębnił integrację socjalną, którą uważa za wspólne uczenie się zachowań
społecznych, przeżywania poczucia wartości, uznania satysfakcji w grupie, dopasowanie się
do grupy w równej mierze. Mówiąc o szkole podstawowej i przedszkolu rozróżnia:
− integrację pośrednią – to wyuczenie się zachowań społecznych,
− integrację warunkową – to możliwość wspólnego uczenia się pełnosprawnych
i niepełnosprawnych dzieci i młodzieży,
− integrację kooperacyjną – to współuczestniczenie wszystkich uczniów poprzez specjalne
środki wychowawcze i pedagogiczne,
− integrację totalną – to rozwiązanie wszystkich szkół specjalnych na rzecz jednego,
wspólnego procesu szkolnego.
Drugą grupą wyodrębnioną przez W. Bachmanna to integracja poznawcza (intelektualna).
Polega ona na takim kształtowaniu nauczania, gdzie optymalnie wspierany jest nie tylko
uczeń przeciętny lecz także zdolny.
Społeczna integracja osób niepełnosprawnych stanowi humanitarny nurt przemian
społecznych na rzecz osób, przeciwstawiający się izolacji i dyskryminacji.
W Polsce głównym propagatorem idei był prof. Aleksander Hulek. Według niego
integracja obejmuje ludzi niepełnosprawnych niezależnie od wieku i dotyczy wszystkich
życiowych sytuacji człowieka. Następuje pełne ich uczestnictwo we wszystkich dziedzinach
życia społecznego [9].
O rzeczywistej integracji można mówić wtedy, gdy osoby niepełnosprawne pozostają
w autentycznych więziach społecznych z innymi ludźmi, mają poczucie akceptacji
i przynależności do grupy społecznej, którą tworzą oraz aktywnie uczestniczą w jej życiu, są
bezpieczni i odnoszą sukcesy.
Społeczna integracja osób niepełnosprawnych stanowi humanitarny nurt przemian
społecznych na rzecz tych osób, przeciwstawiając się ich izolacji i dyskryminacji [16, s. 11].
Już prawie od trzydziestu lat urzeczywistniana jest w naszym społeczeństwie idea
integracji osób niepełnosprawnych, zdobywająca powszechną akceptację. Jej wdrażanie
spowodowało wiele korzystnych zmian zarówno w świadomości społecznej, jak i życiu osób
niepełnosprawnych oraz w systemie instytucji funkcjonujących na rzecz tych osób.
Celem społecznej integracji osób niepełnosprawnych jest tworzenie w naturalnym
środowisku społecznym warunków dla ich rozwoju, nauki, pracy i spędzania czasu wolnego
[9, s. 493].
W. Dykcik [6] traktuje społeczną integrację, jako ruch społeczny i edukacyjny
przypisując jej takie cele, jak przeciwdziałanie tendencjom segregacyjnym, izolacyjnym,
stygmatyzacji, nietolerancji i dyskryminacji osób niepełnosprawnych. Równocześnie uważa,
że społeczna integracja osób niepełnosprawnych wyraża się w dążeniu do stworzenia tym
osobom możliwości pełnego lub częściowego włączenia się do normalnego życia, dostępu do
wszystkich instytucji i usług, z których korzystają pełnosprawni [6].

12
Pomimo wielu podejmowanych w ostatnich latach inicjatyw na rzecz osób
niepełnosprawnych nadal istnieje szereg barier społecznych, które utrudniają i ograniczają
szanse tych osób na czynne uczestnictwo w życiu społecznym.
W szerokiej grupie osób niepełnosprawnych, osoby z upośledzeniem umysłowym są
najbardziej niepopularną i krzywdzoną grupą społeczną. Osoby te, w zasadzie były
dyskryminowane od zawsze poprzez:
− dystansowanie się od upośledzonego umysłowo, unikanie wchodzenia w bliskie
i nieformalne z nim kontakty, nieangażowanie się w jego problemy życiowe
i emocjonalne,
− upowszechnianie własnych przekonań o cechach negatywnych upośledzonych
umysłowo,
− utrwalenie negatywnego stosunku do upośledzonych umysłowo w postaci odpowiednich
przepisów prawa (i w tych przepisach sankcjonuje się to, co wcześniej istniało jedynie
w wymiarze psychologicznym),
− fizyczne izolowanie niepełnosprawnych umysłowo od osób w normie intelektualne
(towarzyszą temu najczęściej gorsze warunki życia).
Mimo, że współcześnie duży nacisk kładzie się na integrację ludzi niepełnosprawnych,
trudno walczyć z uprzedzeniami zdecydowanej większości społeczeństwa wobec osób
upośledzonych umysłowo. Wiedza na temat niepełnosprawnych i niepełnosprawności jest
często bardzo mała i nierzadko zafałszowana co może budzić nawet wrogość.
Osoby niepełnosprawne są zwykle postrzegane jako inne niż pozostali członkowie
społeczności. Taka sytuacja nie ułatwia im uczestnictwa w życiu społecznym. Potrzeba
komunikowania się z ludźmi na tym samym poziomie interakcji bywa dla tych osób
trudniejsza do zaspokojenia niż dla osób w pełni sprawnych. Często niezaspokojone
pragnienie bycia takim samym jak większość ludzi jest źródłem napięć i frustracji. Dlatego
wśród wielu innych rodzajów integracji wyróżnia się integrację komunikacyjną, polegającą na
polepszeniu kontaktów społecznych. Komunikacja przez Internet i współudział osób
niepełnosprawnych w tworzeniu i rozwijaniu społeczności sieciowych jest szansą na
przezwyciężenie własnych ograniczeń.
Pojmując integrację jako proces łączenia w całość a nie włączania do całości, należy
oczekiwać, że jest on obustronny. Wszystkie jednostki muszą się poznać, zaakceptować,
chociażby tylko częściowo, dostosować do siebie wzajemnie i najważniejsze – dostrzegać
sens w przebywaniu i wspólnym działaniu.
1. Czy potrafisz zdefiniować czym jest integracja społeczna?
2. Wyróżnić rodzaje integracji?
3. Zdefiniować co jest celem integracji osób niepełnosprawnych?
4. Czy potrafisz wymienić formy integracji dla osób niepełnosprawnych?
5. Podaj formy integracji dla osób niepełnosprawnych intelektualnie.
6. Czy potrafisz wskazać zalety integracji społecznej?

13
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wyszukaj w Internecie instytucje wspomagające integrację społeczną. Dokonaj analizy,
a następnie wybierz formy integracji społecznej odpowiednie dla mieszkańców domu pomocy
społecznej.
1) wyszukać instytucje wspomagające integrację,
2) dokonać analizy i wybrać formy integracji odpowiednie dla mieszkańca domu pomocy
społecznej,
3) wydrukować lub wypisać na kartkach informacje,
4) przyczepić przygotowane kartki do tablicy,
5) wziąć udział w dyskusji, systematyzując informacje i wyniki pracy innych.
− komputer z dostępem do Internetu,
− drukarka,
− arkusz papieru A4,
− flamastry,
Ćwiczenie 2
Dokonaj identyfikacji możliwej formy wsparcia społecznego dla bohaterów filmu
„Przystanek Alaska”, odcinek 4.
1) obejrzeć film,
2) zidentyfikować problemy bohaterów,
3) określić odpowiednią formę wsparcia społecznego dla bohaterów,
4) odszukać odpowiednią instytucję udzielającą wsparcie,
5) uzasadnić wybór wybranej formy wsparcia społecznego w dyskusji na forum grupy.
− telewizor,
− odtwarzacz, płyta z nagranym filmem,
− arkusz papieru,
− pisaki,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie integracji społecznej?  
2) nawiązać kontakt z osobą niepełnosprawną?  

14
3) określić formy integracji dla osoby niepełnosprawnej?  
4) wyjaśnić kiedy mówimy o rzeczywistej integracji osób
niepełnosprawnych?  
5) określić rodzaje integracji społecznej?  
6) wyjaśnić co jest celem społecznej integracji osób niepełnosprawnych?  

15
4.3. Zaburzenia przystosowania społecznego
Przystosowanie społeczne, pojęcie z zakresu psychologii i socjologii, oznacza proces,
jakiemu podlega żywy organizm w dążeniu do uzyskania równowagi między własną strukturą
a światem zewnętrznym. Przystosowanie społeczne jest uważane zarówno za czynnik zmian
ewolucyjnych, jak i zdolność do zmiennego zachowania się w obrębie gatunku.
W psychologii nazwą przystosowania społecznego określa się proces, jaki zachodzi
w psychice człowieka, który dąży do osiągnięcia stanu równowagi między potrzebami
psychicznymi a wymaganiami otoczenia społecznego. Niedostosowane społeczne są te
jednostki, których zachowanie jest mniej lub więcej nieadekwatne w stosunku do celów czy
norm życia społecznego. Jednostki te mogą być doskonale przystosowane do swojej grupy,
ale wykazują wyraźną niechęć do życia uspołecznionego i popadają w różne konflikty.
Niedostosowanie społeczne w tym rozumieniu nie musi wcale oznaczać niedostosowania
w sferach psychicznych, które przejawiać się będą brakiem umiejętności zaspakajania swoich
potrzeb w danym środowisku a niedostosowaniem społecznie osób, których zaburzenia
zachowania występują w stopniu silnym i głębokim tak, że utrudnia im to lub uniemożliwia
normalne współżycie z innymi ludźmi. Prawidłowe relacje w środowisku ulęgają głębokiej
deformacji, osoba przestaje przestrzegać norm i zasad postępowania obowiązujących w naszej
kulturze, środowisku. To postawa odrzucająca i negująca jakiekolwiek autorytety. Pojawiają
się na to miejsce fałszywe autorytety np.: grupy chuligańskie. Agresja i jej przejaw to cecha
charakterystyczna, przybiera tu ona formę uogólnionej postawy.
Niedostosowanie społeczne nie przejawia się reakcjami wprost lecz reakcjami okrężnymi
i uogólnionymi, które są nieproporcjonalnie silne i gwałtowne do bodźców i nieadekwatne do
sytuacji. Osoba nieprzystosowana społecznie nawiązuje z trudem lub nie potrafi nawiązać
w ogóle bliższego układu uczuciowego z ludźmi, dominuje u niej strach, gniew. Uczucia
wyższe są niewykształcone, brak wrażliwości i oschłość uczuciowości powoduje deficytem
przyjaciół.
Z punktu widzenia psychiatrycznego grupa, dzieci niedostosowanych społecznie
obejmuje psychopatów, charakteropatów, neurotyków i zaburzenia osobowości. Diagnoza
nieprzystosowania społecznego odpowiada pojęciu „Modelu diagnozy interdyscyplinarnej”
[16].
Zaburzenia zachowania i emocji rozpoczynające się zwykle w dzieciństwie i w wieku
młodzieńczym to:
− zaburzenia hiperkinetyczne (zespoły nadpobudliwości ruchowej),
− zaburzenia aktywności i uwagi,
− hiperkinetyczne zaburzenie zachowania,
− zaburzenia zachowania (uporczywe i powtarzające się wzorce zachowania aspołecznego,
agresywnego i buntowniczego),
− zaburzenia zachowania ograniczone do środowiska rodzinnego,
− zaburzenia zachowania z nieprawidłowym procesem socjalizacji – agresywny samotnik,
− zachowania agresywne z nieprawidłowym procesem socjalizacji,
− zaburzenia zachowania z prawidłowym procesem socjalizacji – typ grupowy,
− przestępczość grupowa,
− przestępstwa związane z przynależnością do gangu,
− kradzieże w towarzystwie rówieśników,
− wagarowanie,
− zaburzenia opozycyjno-buntownicze,

16
− mieszane zaburzenia zachowania i emocji,
− depresyjne zaburzenia zachowania,
− inne mieszane zaburzenia zachowania i emocji.
Można wyróżnić dwie grupy niedostosowania:
− zachowanie zahamowane i bierne postawy,
− zachowanie demonstracyjne i bojowe.
Przejawami niedostosowania społecznego są negatywne i nieadekwatne reakcje na
wymagania oraz nakazy zawarte w przypisanych jednostce rolach społecznych.
Do symptomów niedostosowania społecznego zalicza się: alkoholizm, nadużywanie alkoholu,
uzależnienia lekowe i toksykomania, samobójstwa i zamachy samobójcze, pasożytnictwo
społeczne. Procesem pomocnym w przystosowaniu do życia w społeczeństwie jest
resocjalizacja.
Resocjalizacja – re + socjalizacja – ponowne włączenie, włączenie (się) do życia
społecznego kogoś, kto był pozbawiony przez jakiś czas możności uczestniczenia w nim [27].
1. Jak można zdefiniować pojęcie przystosowania społecznego?
2. Jakie cechy mają osoby niedostosowane społecznie?
3. Jakie są niedostosowania społecznego?
4. Jak można zdefiniować pojęcie resocjalizacji?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Rozpoznaj osoby niedostosowane społecznie, na podstawie obserwacji z twojego
otoczenia.
1) zdefiniować pojęcie nieprzystosowania społecznego,
2) określić jakimi cechami charakteryzują się osoby niedostosowane społeczne,
3) zdefiniować problem osób nieprzystosowanych społecznie z najbliższego otoczenia,
4) zaplanować, w jaki sposób można je zresocjalizować,
5) wyniki swojej pracy porównać z wynikami innych i wziąć udział w dyskusji.
− papier,
− pisaki,

17
Ćwiczenie 2
Dokonaj analizy nieprzystosowania społecznego nowych mieszkańców w domu pomocy
społecznej na podstawie filmu dokumentalnego„Moje drugie życie”.
1) określić problemy osób niepełnosprawnych,
2) dokonać analizy postępowania bohaterów filmu,
3) pracując w grupie, określić problem niedostosowania społecznego,
4) zanalizować środowisko domu pomocy społecznej,
5) wnioski zapisać na kartkach i przyczepić do tablicy,
6) wziąć udział w dyskusji i porównać wyniki swojej grupy z innymi.
− telewizor,
− kaseta video z filmem,
− magnetowid,
− papier,
− flamastry,
− tablica korkowa,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie przystosowania społecznego?  
2) określić jaki rodzaj środowiska sprzyja niedostosowaniu?  
3) podać cechy posiadane przez osobę niedostosowaną?  
4) podać dziedzinę nauki, która pomaga osobą niedostosowanym?  

18
4.4. Proces socjalizacji
Socjalizacja (łac. socialis = społeczny) to proces (oraz rezultat tego procesu) nabywania
przez jednostkę systemu wartości, norm oraz wzorów zachowań, obowiązujących w danej
zbiorowości. Socjalizacja trwa przez całe życie człowieka, lecz w największym nasileniu
występuje, gdy dziecko rozpoczyna życie w społeczeństwie. Największą rolę na tym etapie
odgrywają jego rodzice, później także wychowawcy i rówieśnicy oraz instytucje (takie jak
szkoła czy kościół) [27].
Na drodze socjalizacji człowiek uczy się podstaw interakcji społecznych, poznaje
społeczne normy postępowania, wartości, nabywa umiejętność posługiwania się
przedmiotami i kształtuje swoją osobowość.
Wyróżniamy trzy mechanizmy socjalizacji:
− wzmacnianie – wynagradzanie i karanie,
− naśladowanie – przejmowanie wzorców,
− przekaz symboliczny – pouczenia słowne i pisemne.
Procesy socjalizacji możemy podzielić na:
− pierwotne,
− wtórne.
Socjalizacja pierwotna – składowa procesu socjalizacji, zachodząca w grupie pierwotnej,
najczęściej na obszarze rodziny. W socjalizacji pierwotnej na jednostkę mają wpływ znaczący
inni, przeważnie rodzice. Charakteryzuje się ona silnym emocjonalnym oddziaływaniem
znaczących innych na jednostkę. Reguły działania przyswaja ona na zasadzie naśladownictwa
oraz w mniejszym stopniu poprzez werbalny przekaz symboliczny. Socjalizacja pierwotna
kończy się w momencie pojawienia się uogólnionego innego. W tym momencie rozpoczyna
się etap socjalizacji wtórnej.
Socjalizacja wtórna – składowa procesu socjalizacji obejmująca proces profesjonalizacji
lub etatyzacji, kiedy w toku wzrastania jednostki do życia społecznego wchodzi ona do
kolejnych wtórnych grup społecznych (instytucje religijne, zakłady pracy, partie polityczne
itd.).
Czynnikami socjalizacji mogą być:
− rodzina – pierwszy z najważniejszych czynników socjalizacji. To pierwszy i najbardziej
trwały świat społeczny dla dziecka,
− szkoła – jest odpowiedzialna za przekazanie informacji, umiejętności i wartości, które
społeczeństwo uważa za ważne dla życia społecznego,
− grupa rówieśnicza – składa się z dzieci w tym samym lub zbliżonym wieku i o tym
samym statusie społecznym. W grupie rówieśniczej trzeba samemu zapracować na
pozycję społeczną – w przeciwieństwie do rodziny, gdzie pozycja ta została nam od razu
przyporządkowana. Socjalizacja przebiega tu w sposób nieprzemyślany i nie
zaplanowany,
− mass media – są zbiorem różnych sposobów komunikowania treści przeznaczonych dla
wielu odbiorców – obejmują np. radio, telewizje, filmy, gazety, książki itp.,
− inne czynniki – czyli instytucje religijne, sąsiedztwo, organizacje rekreacyjne itp. [27].

19
1. Jak można zdefiniować pojęcie socjalizacji?
2. Jakie są mechanizmy socjalizacji?
3. Jak można zdefiniować pojęcie procesu socjalizacji pierwotnej?
4. Czym jest socjalizacja wtórna?
5 Jakie wyróżniamy czynniki socjalizacji?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Scharakteryzuj proces socjalizacji życia w rodzinie.
1) zdefiniować czym jest proces socjalizacji,
2) wyjaśnić od jakiego momentu życia zachodzi proces socjalizacji,
3) przygotować się do dyskusji odpowiadając na pytania:
− czy procesowi socjalizacji może zostać poddane niemowlę?
− jaką rolę w procesie socjalizacji spełnia rodzina?
− jakie są różnice pomiędzy procesem socjalizacji wtórnej a pierwotnej?
4) wyniki pracy zapisać na małych kartkach (1 pytanie na jednej kartce),
5) przyczepić kartki na tablicy w wyznaczonych miejscach,
6) wziąć udział w dyskusji.
− arkusz papieru,
− pisaki,
− małe kolorowe kartki,
Ćwiczenie 2
Scharakteryzuj proces socjalizacji jakiemu został poddany nowy mieszkaniec domu
pomocy społecznej.
1) określić charakter i specyfikę domu pomocy społecznej,
2) określić cechy procesu socjalizacji nowych mieszkańców,
3) scharakteryzować proces socjalizacji,
4) zaplanować pomoc opiekuna,
5) wyniki pracy zapisać i zaprezentować na form grupy.
− papier A4,
− pisaki,

20
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować proces socjalizacji?  
2) zdefiniować proces socjalizacji wtórnej?  
3) określić mechanizm socjalizacji?  
4) określić cele socjalizacji?  
5) określić czynniki socjalizacji?  
6) zdefiniować mechanizm socjalizacji nazywany wzmacnianiem?  

21
4.5. Struktura i funkcje grupy
Grupa społeczna to zbiorowość, która wykształciła pewien zakres wspólnego myślenia.
W grupie istnieje komunikacja i łączność, tendencja do zachowania konformizmu, kulturowo
wspólnych wartości [11]. Podstawową grupą jest grupa rodzinna. W ramach społeczeństwa
możemy jednak wyróżnić także inne grupy społeczne, powiązane odmiennego rodzaju
więziami społecznymi. Grupy te stawiają przed sobą różnorodne zadania oraz różny jest
stopień złożoności ich wewnętrznej struktury.
Organizacja grupy utożsamiana jest z jej strukturą wewnętrzną zbudowaną z pozycji
zajmowanych przez członków i związanych z nimi ról społecznych. Każda grupa musi
posiadać odpowiednią organizację. Na organizację składają się instytucje, stanowisko
kierownika, przywódcy, wzory działania i formy kontroli.
Struktura grupy to sposób podporządkowywania sobie członków instytucji i podgrup.
W skład struktury wchodzą także inne elementy grupy tj.:
− podstawy materialne,
− symbole,
− wartości,
− wzory zachowań.
Istnieją mikrostruktury, które odnoszą się do małych grup i makrostruktury. Struktury
mogą mieć charakter:
− formalny,
− nieformalny.
Grupa społeczna jest zespołem osób powiązanych jakąś więzią społeczną. Grupą
społeczną jest grupa kolegów, gdyż łączy ich wzajemne koleżeństwo, jest drużyna siatkarzy,
która tworzy grupę ze względu na reguły gry i wspólny cel – wygraną, grupami społecznymi
są grupy kibiców połączone tym, że chcą zwycięstwa drużyny, którą dopingują.
W grupach społecznych wyróżnić można trzy typy struktur społecznych:
− strukturę komunikacji,
− strukturę przywództwa (władzy),
− strukturę socjometryczną.
Struktura komunikacji – odnosi się do sieci wzajemnych interakcji w grupie, co jest
istotne ze względu na szybkość przepływu informacji przy realizowaniu przez grupę celów.
Struktura przywództwa – określa relacje poddaństwa i dostęp do władzy jednostek
znajdujących się w grupie. W przypadku tej struktury istotne jest zarówno przywództwo
formalne w grupie, jak i istnienie przywództwa nieformalnego.
Struktura socjometryczna – określa wzajemne postawy jednostek względem siebie,
przede wszystkim więzi emocjonalne, które spajają grupę.
Dezorganizacja grupy jest to zespół procesów, składających się z wielkości zjawisk
społecznych i zachowań anormalnych, których występowanie i intensywność zagraża
kontynuacji procesów życiowych grupy. Przyczyny: dezorganizacja instytucji, osłabienie
kontroli społecznej, chwiejność kryteriów i ocen moralnych oraz dopuszczenie wzorów
zachowań, które w grupie podlegały represji.

22
1. Jak można zdefiniować pojęcie grupy społecznej.
2. Jak można zdefiniować pojęcie struktur przywództwa grupy?
3. Jakie znasz struktury grupy.
4. Jakie typy struktur wyróżniamy w grupach społecznych?
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ strukturę i cechy grupy społecznej, której jesteś członkiem.
Sposób wykonywania ćwiczenia
1) opisać strukturę grupy, której jesteś członkiem,
2) zidentyfikować cechy charakterystyczne i ewentualne problemy,
3) zapisać wyniki pracy,
4) zaprezentować wyniki na forum grupy,
− papier,
− pisaki,
Ćwiczenie 2
Rozpoznaj grupy społeczne funkcjonujące w domu pomocy społecznej. Opisz ich
struktury.
1) zanalizować sytuacje w domu pomocy społecznej,
2) zidentyfikować rodzaje grup istniejących w domu pomocy społecznej,
3) opisać struktury tych grup,
4) zapisać wyniki pracy na kartce papieru,
5) zaprezentować wyniki na forum grupy,
− papier,
− pisaki,

23
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować czym jest grupa społeczna?  
2) określić strukturę grupy?  
3) określić elementy struktury grupy?  
4) określić typy struktur w grupach społecznych?  
5) określić jaki charakter mogą mieć istniejące struktury grup
społecznych?  

24
4.6. Grupy pierwotne, wtórne, celowe
Grupa pierwotna jest to grupa społeczna do której jednostka wchodzi w procesie
socjalizacji pierwotnej. Przykładem takiej grupy jest rodzina. „Rodzina jest grupą naturalną
opartą na związkach krwi, małżeństwa lub adopcji. Jest to grupa o charakterze wspólnoty”
[10].
D. Wall stwierdza, że „pierwszym i dlatego pod wieloma względami najbardziej
kształtującym rozwój dziecka środowiskiem jest rodzina, która może wiele osiągnąć
w zakresie wychowania dziecka lub wiele zaprzepaścić” [30].
Cechy rodziny:
− jest jednostką zabezpieczającą rozwój i wzrastanie każdego człowieka, włączając także
rodziców,
− jest glebą, która zaspokaja potrzeby emocjonalne swoich członków. Potrzeby te obejmują
znalezienie równowagi pomiędzy autonomią i zależnością oraz nauką zachowań
społecznych i seksualnych,
− jest miejscem, gdzie rozwija się poczucie własnego ja,
− jest jednostką socjalizacji i ma decydujące znaczenie dla przetrwania społeczeństwa.
Pierwszy krąg grupy pierwotnej tworzony jest przez małżonków, bliską rodzinę,
najbliższych przyjaciół. Z tego kręgu człowiek czerpie największe wsparcie. Związki między
ludźmi są tu wyjątkowo bliskie i trwałe i nie zależą od zmieniających się ról społecznych
i przeobrażeń w otoczeniu.
Drugi krąg tworzy dalsza rodzina i koledzy (z sąsiedztwa, pracy, szkoły). Tutaj także
wsparcie społeczne może być dość znaczne, chociaż nie będzie ono już tak niezawodne jak
w przypadku bliskiej rodziny.
Trzeci krąg tworzą sąsiedzi, znajomi z pracy, dalecy krewni. Związki społeczne są tu
stosunkowo słabe, ciągle następuje tu rotacja osób, a więc wsparcie społeczne udzielane z tej
strony jest najmniejsze.
Grupy pierwotne są zazwyczaj grupami małymi, posiadają względna trwałość, charakter
kontaktów jest nie wyspecjalizowany.
Pojęcie grupy pierwotnej wprowadził do socjologii amerykański socjolog Charles Horton
Cooley, jeden z pierwszych przedstawicieli tej dyscypliny. Według jego definicji grupa
pierwotna to grupa odznaczająca się ścisłym zespoleniem jednostek poprzez stosunki osobiste
i współpracę. Wskazał pięć cech grupy pierwotnej:
− względna trwałość,
− bezpośrednie kontakty,
− mała liczebność,
− nie wyspecjalizowany charakter kontaktów,
− względna zażyłość uczestników.
Cechy te w różnym stopniu decydują o specyfice grupy pierwotnej.
Względna trwałość jest warunkiem niezbędnym do nazwania jakiejkolwiek zbiorowości
grupą. Bezpośrednie kontakty i mała liczebność są ze sobą ściśle powiązane, albowiem tylko
w nielicznych grupach jej członkowie są w stanie bezpośrednio się komunikować.
O szczególnym charakterze grupy pierwotnej świadczy nie wyspecjalizowany charakter
kontaktów – oznacza to, że dla członków grupy nie ważne jest wykonywane zadanie, ale to
z kim się je wykonuje oraz względna zażyłość uczestników, która wytwarza się właśnie przez
kontakty.

25
Cooley przedstawił trzy typy małych zbiorowości społecznych, które zaliczył do grup
pierwotnych [29]:
− rodzina – grupa oparta na stosunkach pokrewieństwa,
− dziecięca grupa zabawowa – grupa oparta na stosunkach przyjaźni,
− społeczność lokalna – grupa oparta na stosunkach sąsiedzkich.
Są one uważane za grupy pierwotne ze względu na ich podstawową rolę w rozwoju
osobowości i w socjalizacji pierwotnej. Grupy te są pierwszymi zbiorowościami, z jakimi
spotyka się człowiek w swoim życiu. Przez nie zostaje wprowadzony do pozostałych
zbiorowości.
Więź społeczna w grupach pierwotnych oparta jest na stosunkach społecznych
osobowych, a nie instytucjonalnych. Jednostka w grupie pierwotnej występuje w całej swej
osobowości, płaszczyzny obcowania są tu wielorakie. Panujące w grupach pierwotnych
zażyłe stosunki osobowe sprawiają, że uczestniczenie w nich zaspokaja podstawowe potrzeby
emocjonalne i psychologiczne człowieka. Przynależność do nich daje poczucie więzi,
koleżeństwa, bycia lubianym, akceptowanym, pozwala czuć się bezpiecznie i zapewnia
ogólne, dobre samopoczucie. Małe grupy o charakterze grup pierwotnych pośredniczą
w komunikowaniu się jednostki z makrostrukturalnym poziomem życia społecznego. Działają
również z jednej strony jako przekaźnik, a z drugiej filtr komunikatów płynących
z makrostrukturalnego poziomu. Z perspektywy biologii ewolucyjnej małe grupy
o charakterze grup pierwotnych stanowią naturalne środowisko człowieka.
Grupa wtórna to typ grupy społecznej przeciwstawny wobec grupy pierwotnej.
Charakteryzuje się względnie małą trwałością i wielością członków. Grupy wtórne tworzone
są dla osiągnięcia określonego celu, charakteryzują się formalnym i rzeczowym typem więzi,
przy czym komunikacja między członkami grupy ma charakter nieosobowy (np. partie
polityczne). Często grupy wtórne rozwiązywane są po zrealizowaniu określonego celu, do
którego zostały powołane. Grupy tego typu przeważają w społeczeństwie przemysłowym.
Grupa celowa jest to rodzaj grupy założony do rozwiązania określonego zadania. Często
spotykają się w niej osoby, które mają taki sam problem, ale nie łączy ich stosunek
emocjonalny. Po rozwiązaniu zadania grupa się rozwiązuje.
1. Czy potrafisz wymienić typy grup pierwotnych?
2. Co to jest grupa wtórna?
3. Jakie są różnice między grupą wtórną, a pierwotną?
4. Jak można scharakteryzować grupę celową?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ jaką grupą społeczną jest dom pomocy społecznej.
1) określić cechy grupy,
2) określić rodzaj grupy społecznej jaka jest dom pomocy społecznej,
3) przeanalizować i uzasadnić swój wybór,
4) zaprezentować wyniki pracy na forum grupy,
5) zapisać odpowiedzi innych uczniów,

26
− papier,
− flamastry,
Ćwiczenie 2
Określ jaki rodzaj i struktura grupy może Ci pomóc w pracy z osobami starszymi.
1) określić cechy wybranej zbiorowości,
2) wyszukać potrzebne informacje,
3) określić potrzeby osób starszych,
4) przeanalizować i pogrupować informacje,
5) określić rodzaj i strukturę grupy społecznej,
6) zaprezentować pracę,
− informator lokalny,
− drukarka,
− papier do drukarki,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie grup pierwotnej?  
2) określić psychologiczny aspekt powstania grupy pierwotnej?  
3) opisać czym wyróżnia się grupa wtórna?  
4) wskazać różnice między grupą wtórną a celową?  
5) określić cechy grupy pierwotnej na przykładzie rodziny?  

27
4.7. Grupa rówieśnicza
Grupa rówieśnicza to typ grupy społecznej, w skład której wchodzą osoby w zbliżonym
wieku.
M. i C.W. Sherifowie, cytowani przez Z. Skornego [23], twierdzą, że grupa jest
społeczną formacją, która składa się z pewnej liczby osób pozostających we wzajemnych
bardziej lub mniej określonych pozycjach i rolach, która ma własny system wartości i norm
regulujących zachowanie poszczególnych członków co najmniej w sprawach ważnych dla
grupy [23].
Grupa rówieśnicza charakteryzuje się tym, iż przynależność do niej jest dobrowolna,
tworzona jest spontanicznie. Istotna jest ze względu na proces socjalizacji jednostki.
Początkowo o wyborze decydują cechy zewnętrzne, stopniowo jednak zwracamy uwagę na
walory wewnętrzne takie jak: wartości moralne, intelekt, charakter. Atrakcyjność takiej grupy
polega na tym, że pozwala odbudować poczucie własnej wartości oraz poczucie
bezpieczeństwa zachwianego przez liczne niepowodzenia np.: brak bezpieczeństwa w domu,
niepowodzenia w szkole.
W grupie rówieśniczej występuje struktura społeczna o porządku hierarchicznym.
Wyróżniamy w niej pozycje i role wysokie, średnie i najniższe usytuowanie w grupie.
W wieku dorastania zjawiskiem powszechnym jest tworzenie się samorzutnych
zespołów: najbliżsi przyjaciele, małe paczki, szersze grupy koleżeńskie, bandy. Przyjaźń
pojawia się dopiero w okresie dorastania, wtedy dopiero trwają poszukiwania kolegów czy
koleżanek (przyjaciół). W takiej grupie można odrzucić autorytet rodziców i instytucji
wychowawczych, system wartości i norm uznawanych przez ogół społeczeństwa.
Zdaniem M. Trawińskiej grupy rówieśnicze stanowią „czwartą siłę” w procesie
socjalizacji obok społeczeństwa, systemu społecznego, rodziny. Pierwsze w życiu dziecka
grupy, grupy zabawowe oparte są na zasadzie współprzebywania, poznawania swojej
odrębności i analogii. Zainteresowanie w grupowaniu się wydaje się wynikać z samej radości
obcowania, z głodu wrażeń, „przygody”, a następnie dopiero z potrzeby aprobaty
i bezpieczeństwa [28].
W grupach rówieśniczych ze względu na sposób powstawania i instytucjonalne
usankcjonowanie grupy można wyróżnić grupy formalne i nieformalne.
Grupy nieformalne tworzą się spontanicznie z chęci do wspólnego przebywania
w określonym i akceptowanym przez wszystkich celu. Grupy te charakteryzują się:
− mało stabilną strukturą wyrażającą się w sieci powiązań i kontaktach interpersonalnych,
− względną spójnością będącą wyrazem wewnętrznych więzi określanych dość często
w silnym poczuciu „my”,
− określonym statusem czyniącym grupę atrakcyjną dla jej członków,
− odrębnością wyrażającą się w wyraźnie określonym celu działania,
− widocznym podziałem ról społecznych,
− określoną i możliwą do przewidzenia długotrwałością funkcjonowania.
Grupy formalne zorganizowane są przez odpowiednie instytucje, mają określone zadania
i system kontroli. Są nimi np. społeczność szkolna, wchodzące w jej skład klasy, samorząd
uczniowski, organizacje dziecięce funkcjonujące zarówno na terenie szkoły, jak też poza nią.
Grupy nieformalne powstają spontanicznie. Nie są one organizowane w sposób planowy
i zamierzony. Spontaniczność tych grup przeważnie przesądza o ich krótkotrwałości.
Odznaczają się one tym samym niskim stopniem organizacji, tzn. nader prostą strukturą.
Niewielkie jest zróżnicowanie ról i pozycji społecznych [23].

28
Charakteryzując grupę rówieśniczą, można brać pod uwagę kilka kryteriów, takich jak:
− wielkość grupy,
− cel działania,
− formalny lub nieformalny charakter działania,
− rodzaj uznanych wartości,
− skład społeczny grupy,
− płeć,
− więzi łączącej członków itp.
Ze względu na liczebność możemy wyróżnić:
− grupy duże, tzw. społeczności, składające się z kilkuset lub większej liczby osób, które
nie znają się osobiście, a kontaktują się za pośrednictwem wybranych osób, np.
społeczność szkolna,
− grupy małe – składające się z kilku lub kilkudziesięciu osób, które nawiązują
bezpośrednie kontakty, np. uczniowie jednej klasy.
Uwzględniając skład społeczny grupy rówieśniczej, warto podkreślić, że do grupy mogą
należeć dzieci wywodzące się z różnych środowisk społecznych. Stwarza to możliwość
porównywania się w wielu płaszczyznach życia, wymiany elementów kultury.
W grupie rówieśników jednostka występuje w roli równouprawnionego członka,
z którym inni liczą się nie tylko jako z przedmiotem swego działania, lecz również jako
z przedmiotem społecznym.
W grupach dziecięcych wytworzył się system wpływów, który z upływem czasu
w grupach młodzieżowych przybiera postać struktur, układów personalnych, celów i ról
społecznych. W oparciu o właściwości rozwojowe dzieci i młodzieży można wyróżnić trzy
typy grup rówieśniczych:
− dziecięce grupy zabawowe, bandy,
− młodzieżowe paczki, kliki,
− młodzieżowe grupy dewiacyjne (gangi, bandy przestępcze).
Młodzieżowa grupa rówieśnicza tworzy określoną strukturę zachowań międzyosobowych
i zawiera przynajmniej trzy elementy tworzące istotę stosunków społecznych, m.in.:
− układ hierarchii wewnętrznej grupy,
− układ decyzji i system kanałów komunikacyjnych,
− układ i rodzaj więzi między członkami grupy.
Powyższe grupy charakteryzują się tym, iż posiadają jednego lidera lub przywódców,
gdzie istnieją dwie lub więcej osób ubiegających się do tej funkcji. Wyróżnić tu można:
− przodownictwo (charakteryzuje on osoby, które z racji cech osobowych, charyzmy oraz
właściwości opiekuńczych obdarzone są przez grupę niewymuszonym, spontanicznym
zaufaniem, pozytywnym nastawieniem emocjonalnym i gotowością do współdziałania),
− przywództwo (jest ono zdobywane przy aprobacie członków grupy, może wynikać
z kwalifikacji ogólno osobowych lub specjalnych właściwości np., zamożności,
osiągnięcia sportowe),
− panowanie (władza, zdobywana jest instrumentalnie, głównie siłą. Pozbawiona jest więzi
emocjonalnych, zaufania i poczucia bliskości, głównie ma sens organizacyjny
i zadaniowy).
Grupy rówieśnicze są wyrazem upodobań oraz zainteresowań zrzeszonych chłopców
i dziewczynek. Przyświeca im najczęściej zamiar wspólnego spędzenia czasu i bawienia się.
W toku interakcji jaka ma miejsce w każdej grupie, powstają z czasem normy grupowe. Są to
zasady uznawane za własne przepisy, określające sposoby zachowania się. Spełniają one
ważną rolę i są układem odniesienia, regulującym zachowanie członków grupy w różnych
sytuacjach życia codziennego. Każdy członek grupy rówieśniczej zajmuje inną pozycję. Jest

29
ona określana przez umiejętność wykonywania określonych czynności. Miarą odczuwanej
przez członków grupy atrakcyjność są żywione w niej wzajemne sympatie, ogólna
życzliwość. Spoistość w grupie jest tym większa im bardziej członkowie lubią się nawzajem
i darzą się zaufaniem. Typy grup rówieśniczych ze względu na formę powstania dzielimy na:
− grupy nieformalne – tworzące się spontanicznie,
− grupy formalne – np. klasa szkolna, grupa terapeutyczna.
Grupy rówieśnicze mają swoje ośrodki skupienia, mogą być nimi, np. warsztaty terapii
zajęciowej. Typy grup rówieśniczych:
− rówieśniczy krąg towarzyski – mała najwyżej kilkunastoosobowa grupa bez organizacji
wewnętrznej, więź społeczna oparta jest na związkach uczuciowych i stosunkach
towarzyskich. Młodzież skupiona w kręgu wspólnie spędza wolny czas wypełniony
różnymi formami kontaktów towarzyskich. Zbyt duża aktywność jednostki w kręgu może
spowodować jej zaniedbania w nauce i wykonywaniu obowiązków domowych,
− rekreacyjna grupa działania – to również mała grupa skupiająca młodzież, wypełniająca
czas wolny zabawą, różnymi formami rekreacji i sportu. Jednostka przyjmuje tu postawę
solidarności i wzajemnej odpowiedzialności członków za siebie jak również udzielania
pomocy innym,
− paczka – tworzą ją drobne grupy młodzieżowe, ściśle ze sobą zaprzyjaźnione i tworzą
mniej lub bardziej trwałe grupy, które mają wspólne zainteresowania i problemy.
Początkowo grupy są jednopłciowe, stopniowo przechodzą w mieszane. Niekiedy trwają
do dorosłości lub przez całe życie. Członkowie paczek starają się unikać nadzoru
dorosłych, spędzać ze sobą dużo czasu (wakacje, tańce, kino, wycieczki, przesiadywanie
w kawiarniach). Skutkiem dodatnim przynależności do paczki jest poczucie pewności,
bezpieczeństwa, ważności człowieka wynikającej z akceptacji grupy. Skutkiem ujemne
jest natomiast rozwijający się snobizm u swoich członków, ekskluzywna lojalność wobec
nich, a uczucie wrogości dla nie członków. Zwiększają napięcie między dziećmi
a rodzicami w wyniku rozbieżności między wymaganiami rodziców i paczki,
− banda – najczęściej należą do nich chłopcy w podobnym przedziale wiekowym. Tworzą
je grupy rówieśników zaniedbane i odrzucone przez środowisko domowe. Są oni nie
akceptowanej społecznie przez rówieśników w szkole. Szukają zaspokojenia swych
potrzeb społecznych, głównie przynależności i uznania. Bandy są podobne do paczek, ale
kładą większy nacisk na osiągnięcie swoich złych celów (przestępczość, agresywność).
Jest to względnie trwała grupa nie dopuszczająca do interwencji i kontroli swej
działalności osób postronnych. Więzi społeczne kształtują się w oparciu o wspólne
interesy i zadania zaspokajające potrzeby zrzeszonych w niej członków [28].
1. Czym jest grupa rówieśnicza?
2. Co cechuje grupy nieformalne?
3. Jakie są kryteria charakterystyczne dla grupy rówieśniczej?
4. Jakie są możliwe rodzaje grup ze względu na liczebność?
5. Jakie są typy grup rówieśniczych powstałych ze względu na formę?
6. Co nazywamy rekreacyjną grupę działania?
7. Czy różni się paczka od bandy?

30
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ wpływ grupy rówieśniczej na głównego bohatera filmu „Hooligans”.
Scharakteryzuj rodzaj, cechy i strukturę grupy.
1) obejrzeć film „Hooligans”,
2) określić cechy grupy rówieśniczej w filmie,
3) opisać strukturę grupy,
4) określić wpływ grupy rówieśniczej na jednostkę,
− telewizor,
− odtwarzacz DVD,
− płyta DVD z filmem „Hooligans”, reż. L. Alexander,
Ćwiczenie 2
Podaj przykłady, określ funkcję i rolę grup rówieśniczych tworzących się w domu
pomocy społecznej.
1) zapoznać się z informacjami o wybranym domu pomocy społecznej,
2) podać przykłady grup rówieśniczych w domu pomocy społecznej,
3) określić funkcję wybranych grup w życiu mieszkańca, zbiorowości,
5) zaprezentować pracę na forum grupy,
− informator o Domu pomocy społecznej,
− kartki papieru,
− pisaki,
Ćwiczenie 3
Na podstawie obserwacji najbliższego otoczenia, określ zalety i wady przynależności do
grupy społecznej.
1) rozpoznać przynależność osób z najbliższego otoczenia do grup społecznych,

31
2) przeanalizować wpływ grupy na wybraną osobę,
3) określić wady i zalety przynależności do grupy,
6) zapoznać się z przypadkami opisanymi przez innych,
− poradnik dla ucznia,
− papier A4,
− pisaki.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić sposób powstawania grupy?  
2) zdefiniować grupę rówieśniczą?  
3) określić kryteria tworzenia się grupy?  
4) określić typy grup rówieśniczych?  
5) określić rówieśniczy krąg towarzyski?  
6) określić nieformalne grupy rówieśnicze?  
7) określić formalne grupy rówieśnicze?  

32
4.8. Mechanizm oddziaływania grupy
Grupy są terenem na którym dokonuje się proces socjalizacji jednostki. Na gruncie
pedagogiki i psychologii socjalizację określa się jako proces oddziaływania grupy na
jednostkę czyli:
− proces rozwoju społecznego człowieka będący efektem nie kierowanych i nie
uświadomionych oddziaływań otoczenia społecznego,
− proces stawania się pełnowartościowym członkiem społeczeństwa, przestrzegającym
obowiązujących norm,
− proces uczenia się norm i zasad obowiązujących we współżyciu z innymi ludźmi.
Wyróżniamy trzy grupy mechanizmów socjalizacyjnych:
− mechanizm kontroli społecznej,
− mechanizm wpływu osób znaczących,
− mechanizm wzmacniania wewnętrznego.
Mechanizm kontroli społecznej polega na stymulacji rozwoju jednostki poprzez
interakcje w ramach grupy. Reakcje członków grupy stanowią dla danej jednostki układ
nagród i kar. Akceptacja, dążenie do jej zdobycia może być ważnym czynnikiem
wpływającym na zachowanie jednostki, dezaprobata wyrażana przez grupę pociąga za sobą
ważne konsekwencje. Od pozycji zajmowanej w grupie zależy: zasięg wpływu na życie,
poczucie bezpieczeństwa, uznania i popularności.
Mechanizm wpływu osób znaczących polega na stymulacji rozwoju jednostki poprzez
kontakty z tymi osobami, które są dla niej ważne. Ten mechanizm osobowotwórczy może
działać w dwóch formach jako modelowanie lub identyfikacja.
Modelowanie polega na upodobnianiu się do określonej osoby zarówno w sferze
psychicznej jak i fizycznej. O identyfikacji można mówić wówczas, gdy jednostka przeżywa
czyjeś stany psychiczne np. utożsamia się z piosenkarką.
Mechanizm wzmacniania wewnętrznego polega na tym, że jednostka pełniąc rolę
społeczną, sama ocenia swe postępowanie z punktu widzenia zgodności z tą rolą. Rolę tę
jednostka musi pełnić dobrowolnie nie może to być rola narzucana, pełniona rola musi
jednostkę silnie angażować.
1. Na jaki wpływ mają mechanizmy socjalizacji?
2. Jakie są mechanizmy socjalizacji?
3. Jaki mechanizm polega na stymulacji jednostki poprzez interakcje?
4. Co nazywamy mechanizmem wzmacniania wewnętrznego?

33
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dokonaj analizy mechanizmów oddziaływania grupy i określ czy w przeszłości lub
obecnie ulegałeś lub ulegasz oddziaływaniu otoczenia.
1) dokonać analizy mechanizmów oddziaływania grupy,
2) określić sposoby oddziaływania otoczenia,
3) podać przykłady ulegania wpływom otoczenia,
5) przeanalizować wyniki na forum grupy.
− karton,
− flamastry,
Ćwiczenie 2
Na kartonie narysuj piramidę z etapami swojego życia w wieku dorastania (od 14 roku
życia). Określ do jakich typów grup należałeś/należałaś w poszczególnych etapach życia i jaki
miały na Ciebie wpływ.
1) narysować piramidę z etapami życia,
2) zapisać do jakich grup należałeś/należałaś w poszczególnych etapach życia,
3) określić jaki to miało wpływ na niego,
4) przeanalizować otrzymane wyniki,
6) zapoznać się z wynikami pracy innych.
− brystol,
− kredki,
− papier,
− pisaki,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić jaki mechanizm stosuje metodę nagród i kar?  
2) określić znaczenie mechanizmu wpływu?  
3) podać różnicę pomiędzy mechanizmem wzmacniania a kontroli?  
4) określić mechanizm wzmacniania wewnętrznego?  

34
4.9. Metody pracy socjalnej: praca z indywidualnym
przypadkiem, organizacja środowiska lokalnego
Metoda pracy z indywidualnym przypadkiem wyrosła z praktyki pracy socjalnej. Bazuje
na wiedzy, rozumieniu i umiejętnym zastosowaniu technik pomocy ludziom
w rozwiązywaniu ich problemów. Pomaga jednostkom koncentrując się zarówno na ich
problemach wewnętrznych, jak i problemach dotyczących ich funkcjonowania zewnętrznego.
Łącząc w sobie elementy psychologiczne i socjalne, staje się metodą psychosocjalną.
Metoda indywidualnych przypadków jest najczęściej stosowaną metodą w pracy
socjalnej. Praca z przypadkiem jest sztuką, w której wiedza życiowa, a także nauka
o człowieku oraz środowisku, umiejętność obcowania z ludźmi użyte są w celu
mobilizowania sił w jednostce i odpowiedniej pomocy w społeczeństwie, dla ulepszania
wzajemnego przystosowania się jednostki i środowiska [8].
Praca z przypadkiem obejmuje:
a) studium indywidualnego przypadku, nazwane rozpoznaniem uwarunkowań
wewnętrznych i zewnętrznych problemów człowieka,
b) pracę z przypadkiem, opartą na ułożonym wspólnie z podopiecznym planie działania.
Prowadzenie indywidualnego przypadku, niezależnie od modelu i podejścia, zawiera
następujące etapy:
1. Sformułowanie diagnozy społecznej, z wykorzystaniem różnych technik i narzędzi
badawczych (rozpoznawania potrzeb).
2. Opracowanie planu postępowania, określającego kolejne kroki podjętej interwencji. Plan
powinien odpowiadać na pytania: co, kiedy i jak ma czynić pomagający w odniesieniu do
osoby, której pomaga i jej rodziny, aby uruchomić proces pomocy, terapii czy też
rewalidacji. Pierwszym krokiem w procesie planowania powinno być określenie celu
(celów) działania. Następnie sformułowanie zadań służących realizacji celu, przypisanie
zasobów (finansowych, rzeczowych, ludzkich, informacyjnych) za pomocą, których
wykonywane będą zadania. W planie powinien zostać określony termin wykonania
zadania. Należy również przewidzieć ewentualne przeszkody i możliwości ich
pokonywania. Plan powinien być ukierunkowany zarówno na zmiany w samym
podopiecznym (np. jego nastawieniach, postawie), jak i na korygowanie niekorzystnych
elementów środowiska, w którym funkcjonuje (np. poprawę relacji
wewnątrzrodzinnych). W planie uwzględnić należy także wzmocnienie tych systemów
wsparcia, które w sposób pozytywny wpływają na funkcjonowanie podopiecznego.
3. Prowadzenie przypadku według opracowanego planu jest najdłuższym etapem procesu
pomocy. Interwencja wymaga ciągłego korygowania diagnozy i planu postępowania
w celu uzyskania jak najlepszej zmiany sytuacji środowiskowej podopiecznego.
Zakończenie pracy następuje w chwili osiągnięcia zdolności do radzenia sobie
z problemem, co zależne jest w dużej mierze od możliwości i zdolności podopiecznego do
radzenia sobie w sytuacjach trudnych. Właściwe zaplanowanie zakończenia pozwala uniknąć
nadmiernych oczekiwań osoby oczekującej pomocy i przenoszenia przez nią
odpowiedzialności za rozwiązywanie problemów na pomagającego.
Podkreślić należy konieczność mobilizowania podopiecznego do udziału
w podejmowanych działaniach, począwszy od pierwszego etapu pracy. Aktywność
podopiecznego (z uwzględnieniem jego możliwości intelektualnych, emocjonalnych,
wykonawczych) jest niezbędna we wprowadzaniu zmian ulepszających jego funkcjonowanie
społeczne.

35
Modele pracy z indywidualnym przypadkiem:
− model psychospołeczny,
− model funkcjonalny,
− model zorientowany na rozwiązywanie problemów,
− model modyfikacji zachowań.
Zasady stosowane w metodzie pracy z indywidualnym przypadkiem:
− zasada akceptacji,
− zasada komunikacji,
− zasada indywidualizacji,
− zasada uczestnictwa,
− zasada zaufania i poszanowania prywatności,
− zasada samoświadomości.
Metoda indywidualnych przypadków jest sposobem badań polegających na analizie
jednostkowych losów ludzkich, uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na
analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych
biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu
podjęcia działań terapeutycznych [33].
Na pracę z przypadkiem składają się procesy, które przez świadome dokonywanie
indywidualnych aktów dostosowania się jednostek do otoczenia rozwijają osobowość.
W definicjach pracy z przypadkiem pojawia się wiele zasadniczych elementów. Jest to
metoda pomagania bazująca na wiedzy, zrozumieniu i umiejętnym zastosowaniu właściwych
technik pomocy jednostkom w rozwiązywaniu problemów. Krótko mówiąc jest ona
sposobem pomocy realizowanym przez pracownika socjalnego, w którym poprzez analizę
sytuacji jednostki borykającej się z jakimś problemem w kontekście środowiska, prowadzi się
do opracowania diagnozy przypadku oraz planu postępowania i podjęcia działań
profilaktycznych, kompensacyjnych, angażując jednostkę w cały proces pomocy dla jej dobra
oraz dobra społecznego.
Praca socjalna z przypadkiem obejmuje określone procedury postępowania, nazywane
etapami jest to:
− diagnoza przypadku,
− opracowanie planu postępowania,
− prowadzenie przypadku.
Zgodnie już ze współczesną metodyką działań socjalnych praca z przypadkiem obejmuje co
najmniej dwa podstawowe komponenty:
− studium przypadku, które obejmuje charakterystykę losów, sytuacji, w kontekście
problemu, które ma prowadzić do diagnozy społecznej i stać się podstawą opracowania
planu,
− praca z przypadkiem, która jest oparta na sformułowanym wspólnie z klientem planie
pracy, obejmująca działania o charakterze ratowniczym.
Metoda organizowania środowiska lokalnego, charakteryzuje się przede wszystkim
skoncentrowaniem uwagi na społeczności jako całości. W metodzie tej, która bywa też
nazywana metodą organizacji, zasadniczym celem jest w każdym przypadku wspomaganie
jego rozwoju, aktywizowanie, inspirowanie do pozytywnych zmian itd.
Ważnym zadaniem w tej metodzie jest tworzenie wspólnoty w aspekcie integracji danego
środowiska, budowania więzi, wymiany i przepływu informacji o tym, co dzieje się w danym
środowisku.
Jak w każdej metodzie tak i w tej możemy wyróżnić następujące etapy:
− rozpoznawanie, diagnoza potrzeb, braków i zagrożeń,
− organizowanie zespołu pracy, polega ono na podziale zadań miedzy instytucje, zespoły,

36
− planowanie i koordynacja działań opiekuńczo-wspomagająco-rozwojowych,
− wtórne pobudzenie,
− systematyczne ulepszanie środowiska,
− kontrola i doskonalenie.
Posługując się tą metodą w działaniach socjalnych musimy pamiętać, że uruchamiamy
siły i procesy, których prawdziwe źródła nie zawsze są nam znane. Musimy też wspomnieć
o technikach stosowanych w praktyce ze społecznością. Są to m.in.: strukturyzacja,
zarządzanie – administrowanie, przygotowanie planów i opracowań formalnych, edukacja
i promocja, pokazy itd. Metoda ta jest rzadko stosowana w pracy socjalnej [33].
Organizowanie społeczności lokalnej, podobnie jak inne metody pracy socjalnej, opiera
się na przesłankach teoretycznych. Składają się na nie socjologiczne koncepcje społeczności
lokalnej oraz wiedzy z zakresu teorii organizacji i zarządzania, pedagogiki społecznej.
Pierwszym zadaniem osoby organizującej pracę w środowisku lokalnym jest
identyfikacja terytorialnych granic społeczności, w której działania interwencyjne mają być
prowadzone oraz wstępne rozpoznanie środowiska.
Pełen opis sytuacji wyjściowej powinien uwzględniać:
1) aspekt przestrzenny – polega na dokonaniu charakterystyki geograficznej społeczności,
z zaznaczeniem granic terytorialnych, podziału administracyjnego, dostępności
komunikacyjnej, zagospodarowania przestrzennego, charakterystykę sytuacji
ekonomicznej itp.,
2) aspekt historyczny – opisuje historię danego terenu i losy jego mieszkańców, np. tradycje
lokalne, dominujące wartości, autorytety lokalne, konflikty, itp.,
3) aspekt demograficzny – obejmuje charakterystykę cech demograficznych społeczności
lokalnej z uwzględnieniem, np. płci, wieku, aktywności zawodowej, zamieszkujących ten
teren narodowości i tendencji rozwojowych opisywanej społeczności.
Na gruncie polskim podstawą organizowania pomocy w środowisku lokalnym jest
diagnoza społeczna prowadzona przy zastosowaniu techniki lustracji społecznej.
S. Rychliński [22] określił, iż lustracja społeczna jest to „badanie pewnych zagadnień
i problemów (w skali makrospołecznej) prowadzone na określonym obszarze (miasto, wioska,
osiedle, dzielnica) w celu uzyskiwania wskazówek co do sposobu przeprowadzenia reform
i ulepszeń”.
Lustracja społeczna powinna dostarczać podstawowych danych obiektywnych
(ilościowych, faktograficznych, statystycznych itp.) oraz jakościowych. Badania te powinny
mieć charakter zespołowy i interdyscyplinarny z udziałem przedstawicieli różnych instytucji
działających w środowisku (administracyjnych, medycznych, oświatowych, kulturalnych,
samorządowych, itp.), a także przedstawicieli samych mieszkańców.
W diagnozie społeczności lokalnej, zawarte są dwa aspekty obejmujące:
1. Ograniczenia, bariery, jakie napotyka osoba niepełnosprawna żyjąca w danej
społeczności. Chodzi tu o wskazanie barier i przeszkód architektonicznych
utrudniających poruszanie się osoby niepełnosprawnej w terenie (np. w aptece, kościele,
na przystanku, w szkole, itp.), a także o rozpoznanie barier o charakterze społecznym,
takich jak piętnowanie, izolowanie osób niepełnosprawnych i ich rodzin. Prowadzona jest
tu diagnoza potrzeb, braków i zagrożeń.
2. Wskazanie i określenie potencjału zasobów materialnych i społecznych istniejących
w środowisku – inwentaryzacja zasobów i sił społecznych. Zasoby te mogą wspierać
bezpośrednio osoby niepełnosprawne i ich rodziny oraz wzmacniać działania osób
świadczących pomoc potrzebującym i ich rodzinom. Inwentaryzacja zasobów polega na
rozpoznaniu instytucji i organizacji, których cele są zbieżne z celami pomocy osobom
niepełnosprawnym lub ich rodzinom. Mogą to być instytucje, organizacje prowadzące
samodzielnie pracę w środowisku lub gotowe do współdziałania z innymi. Rozpoznanie

37
to przyczynić się może do zaplanowania działań uwzględniających różne źródła wsparcia,
pozwalające zwiększyć efektywność pomocy oraz zwiększyć szanse na aktywne
i twórcze życie osób korzystających z zasobów środowiska. Narzędziem lustracji jest
plan, zawierający szczegółowe dyspozycje dotyczące zakresu badanego wycinka
rzeczywistości społecznej. Dyspozycje podporządkowane są celowi prowadzonego
rozpoznania.
Podczas diagnozy społecznej rozpoznajemy:
− niezaspokojone potrzeby człowieka, które mogą być źródłem problemów w jego
funkcjonowaniu,
− problemy, określające ich rodzaj i zakres,
− przyczyny powodujące niezaspokojenie potrzeb, tkwiące w jednostce i w jej najbliższym
środowisku (np. rodzinie, grupie),
− siły jednostki i jej najbliższego środowiska, np. możliwości, umiejętności.
Wyniki diagnozy wskazują kierunek oddziaływań, które mogą zmierzać do:
− zmian w samej jednostce np. jej wiedzy, postawach, stanie psychosomatycznym,
− zmian w jej otoczeniu społecznym.
Diagnoza według S. Ziemskiego [33] ma kilka aspektów, które tworzą diagnozy
cząstkowe. Jest to bowiem „rozpoznanie badanego stanu rzeczy poprzez zaliczenie go do
określonego typu lub gatunku, przez przyczynowe i celowościowe wyjaśnienie tego stanu
rzeczy, określenie jego fazy obecnej oraz przewidywanego dalszego rozwoju”. W tak
rozumianej diagnozie wyróżnić można aspekt identyfikacyjny, genetyczny, celowościowy
(znaczenia), fazy i prognostyczny.
Prawidłowe rozpoznanie (diagnoza) potrzeb i problemów jednostki, grupy, środowiska
wymaga zastosowania odpowiednich technik i narzędzi uzyskiwania informacji o opiniach,
postawach, przekonaniach, pragnieniach podopiecznych, a także o faktach dotyczących ich
sytuacji życiowej. Do takich technik należą:
− technika wywiadu,
− rozmowy,
− obserwacja,
− analiza dokumentów,
− ankieta,
− techniki socjometryczne,
− lustracja społeczna.
1. Co nazywamy pracą z indywidualnym przypadkiem?
2. Jakie są etapy w metodzie pracy z indywidualnym przypadkiem?
3. Jakie znasz podstawowe komponenty pracy z przypadkiem?
4. Jakie są modele pracy socjalnej z przypadkiem?
5. Jakie są zasady stosowania metody indywidualnego przypadku?
6. Co nazywamy metodami organizowania środowiska lokalnego?

38
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie opisu przypadku, wybierz metodę pracy z podopiecznym.
Opis przypadku
W środowisku DPS powstał problem, ponieważ jeden z mieszkańców nadużywa
alkoholu. Po spożyciu staje się agresywny i nieuprzejmy.
1) przeanalizować opis przypadku,
2) określić cechy zaobserwowanego problemu,
3) wybrać odpowiednią metodę pracy i uzasadnić wybór,
4) zaprezentować pracę na forum całej grupy.
− papier,
− pisaki,
Ćwiczenie 2
Opracuj sposoby integracji ze społecznością Domu pomocy społecznej mieszkańca, który
wcześniej nadużywał alkoholu, był nielubiany.
Sposób wykonywania ćwiczenia.
1) przeanalizować możliwe formy pracy socjalnej,
2) zaproponować metodę integracji,
3) przeanalizować możliwe zalety i wady tej metody,
− notatnik,
− materiały piśmienne,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie metody pracy z indywidualnym przypadkiem?  
2) określić etapy pracy z indywidualnym przypadkiem?  
3) wyjaśnić na czym polega w metodzie pracy z indywidualnym
przypadkiem zasada akceptacji?  
4) określić na czym polega organizowanie środowiska lokalnego?  
5) określić zadania o etapy organizacji środowiska lokalnego?  

39
4.10. Zasady pracy grupowej, grupy zadaniowe
Grupą społeczną nazywamy każde zrzeszenie ludzi, które w świadomości samych tych
ludzi stanowi odrębną całość. Możemy wyróżnić cztery etapy pracy z grupą:
− tworzenie grupy,
− stabilizacja jej struktury i norm,
− realizacja jej celów,
− oceny efektów działania i decyzja o dalszym istnieniu lub rozwiązaniu grupy,
− funkcjonowania w różnych sytuacjach grupowych w realnym życiu.
W metodzie grupowej mamy więc zespoloną przez wspólne zadanie grupę osób. Praca
grupowa obejmuje następujące zasady:
− głównym źródłem pomocy dla każdego członka grupy są inni członkowie grupy
(indywidualnie i zbiorowo) – poprzez oddziaływanie na siebie pomagają rozwiązywać
problemy współuczestników grupy,
− rozumienie i wykorzystywanie w pracy metody pracy grupowej – polega na wspólnym
rozwiązywaniu problemów, wyrażaniu stosunku emocjonalnego wobec innych,
kształtowaniu wzorów stosunków interpersonalnych, wpływu na innych,
− dążenie do umocnienia zdolności uczestników do funkcjonowania samodzielnego
autonomicznego jako jednostki i jako grupy,
− nauczenie uczestników grupy wykorzystywania doświadczenia grupowego do
funkcjonowania w różnych sytuacjach grupowych w realnym życiu.
Metoda pracy grupowej polega na łączeniu zerwanych więzi łączących jednostkę
z najbliższą grupą społeczną [7]. Specjaliści pracujący z grupą (np. pedagog, pracownik
socjalny) wykorzystują swoją znajomość organizacji i funkcjonowania grupy do wywierania
wpływu na jednostkę. To jednostka jest głównym przedmiotem troski osoby pomagającej,
grupa zaś jest narzędziem rozwoju i zmiany jej funkcjonowania. Prowadzenie pracy z grupą
wymaga nie tylko wiedzy, ale także umiejętności kierowania procesami zachodzącymi
w grupie w taki sposób, aby uruchomić w niej proces wzajemnej pomocy.
Odmiany grupowej pracy socjalnej realizowane są poprzez różne formy działalności:
terapeutycznej, rewalidacyjnej, resocjalizacyjnej, edukacyjnej itp. i związane są ze służbami
na rzecz ludzi wymagających pomocy i wsparcia.
Wyróżnić można następujące odmiany pracy grupowej [11]:
1. Rozwojowo-wychowawczą, której celem jest wspieranie rozwoju fizycznego,
psychicznego i społecznego osób, które bardziej lub mniej świadomie identyfikują się
z celami i wartościami grupy. Kierowana jest do osób o sposobie bycia nie odbiegającym
od normy (dzieci, dorośli). Znajduje zastosowanie przede wszystkim na gruncie pracy
kulturalno-oświatowej (np. w klubach, świetlicach środowiskowych, dziennych domach
pobytu, domach dziecka).
2. Rewalidacyjną – mającą zastosowanie wobec dzieci, młodzieży, dorosłych dotkniętych
nieprzystosowaniem, dewiacjami bądź zagrożonych tymi zjawiskami. W odmianie tej
stosuje się formy oddziaływania, podobne jak z grupą rozwojowo-wychowawczą w celu
usprawnienia ich społecznego funkcjonowania zgodnego z normami społecznymi.
Znajduje ona zastosowanie np. w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, kuratorskich
ośrodkach pracy z młodzieżą, domach pomocy społecznej.
3. Psychoterapeutyczną – nastawioną na działania ratownicze i opiekuńcze w stosunku do
osób, które przejawiają zachowania o charakterze patologicznym. Grupy te mają służyć
usprawnieniu ich społecznego i psychicznego funkcjonowania w oparciu o techniki

40
psychoterapeutyczne. Tego rodzaju praca prowadzona jest w poradniach
specjalistycznych, świetlicach terapeutycznych, placówkach opiekuńczo-
wychowawczych, resocjalizacyjnych i wymaga znajomości psychologii i uprawnień
psychoterapeutycznych.
4. Zespół specjalistów – składający się z profesjonalistów i powołany do rozwiązania
konkretnego problemu. Celem funkcjonowania zespołu jest zdiagnozowanie problemu,
ułożenie planu działania i wprowadzenie usprawnienia funkcjonowania. Może działać
w placówkach opiekuńczo-wychowawczych, poradniach specjalistycznych, ale
i w środowisku otwartym, np. osiedlu. Warunkiem powodzenia jest powołanie lidera,
współpraca członków zespołu, systematyczne spotkania, kontrola efektów pracy.
Niezależnie od rodzaju grupy i rodzaju podejścia świadome stosowanie metody pracy
grupowej koncentruje się na czterech etapach:
1. Etap tworzenia grupy – na tym etapie prowadzący grupę podejmuje następujące zadania,
które sprzyjają jej powstawaniu, np.:
− ułatwia poznanie się członków grupy,
− stwarza możliwości dyskutowania celów grupy,
− tworzy atmosferę zrozumienia itd.
2. Stabilizacja struktury i norm grupy – prowadzący grupę podejmuje działania, np.:
− ukierunkowuje na odnalezienie swojego miejsca w grupie,
− podtrzymuje indywidualność członków,
− koryguje zachowania niezgodne z przyjętymi zasadami wykorzystując techniki
pracy, takie jak: usprawnianie komunikacji, uczenie pożądanych zachowań,
inscenizacyjne.
3. Realizacja celu grupowego – na tym etapie techniki pracy uwarunkowane są przez
charakter grupy.
4. Ocena pracy z grupą i decyzja o jej dalszym losie – ewaluacja przeprowadzana poprzez:
− dyskusję,
− pisemne sprawozdania,
− podsumowanie efektów pracy.
We współczesnej pracy socjalnej coraz szersze zastosowanie znajduje typologia grup
wyznaczająca kierunki pracy zgodne z celami funkcjonowania grupy. Możemy więc wyróżnić
grupy:
− rekreacyjne,
− ćwiczenia umiejętności,
− socjalizacyjne,
− terapeutyczne,
− spotkaniowe, edukacyjne, samopomocy,
− problemowe.
Modele pracy z grupą:
1. Model celów społecznych – zapewniający grupie korzyści społeczne na poziomie
społeczności lokalnej.
2. Model celów naprawczych – czyli terapeutyczny.
3. Model celów opartych na wzajemności – oparty na wzajemnym systemie pomocy
w grupie.
Prowadzenie grupy wymaga wiedzy oraz umiejętności przestrzegania zasad pracy
grupowej:
a) zasada kształtowania autonomii grupy,
b) zasada stosowania wiedzy naukowej,
c) zasada świadomego i intencjonalnego kierowania interakcjami w grupie,

41
d) zasada samowiedzy i świadomego czerpania z własnych zasobów,
e) zasada akceptacji grupy i rozumnej empatii,
f) zasada uznania autonomii grupy,
g) zasada konstruktywnego stosowania ograniczeń,
h) zasada indywidualizacji,
i) zasada świadomego równoważenia konfliktów w grupie,
j) zasada komunikacji.
Grupa zadaniowa – inaczej grupa celowa – grupa społeczna celowo powołana do
zrealizowania konkretnego zadania. Tego typu grupy mają charakter krótkotrwały i istnieją do
momentu zrealizowania zadania. Więzi społeczne są w nich sformalizowane
i zinstytucjonalizowane, opierają się jedynie na stycznościach rzeczowych skupiając się na
zadaniu.
Atrybutami grup zadaniowych są:
− kontraktowy charakter,
− wysoka impersonalność,
− hierarchizacja,
− wyodrębniona struktura.
Grupy zadaniowe powstają na drodze od potrzeby do jej realizacji. Możemy wyróżnić
następujące etapy:
− zaistnienie potrzeb,
− przekształcenie się potrzeb w interesy,
− ewolucja interesów w cele (konkretyzacja interesów),
− realizacja celów, prowadząca do realizacji interesów.
W grupach zadaniowych istnieje zbiór tendencji, którym się one poddają. Składa się on z:
− tendencji do jednoczenia się,
− tendencji do koordynacji i centralizacji,
− tendencji do wykształcania fachowego grona kierowniczego (grona ekspertów),
− tendencji do powstawania silnej, wyalienowanej grupy ścisłego kierownictwa,
Przykładem grupy zadaniowej może być grupa psychoterapeutyczna w psychoterapii
grupowej.
Wszystkie te cechy grupy oraz tendencja do idealizowania przyszłości swych aktualnych
i przeszłych celów, do stałego uzasadniania swego istnienia, zapewnienia sobie trwałości, itp.,
związane są z kształtowaniem odpowiednich przekonań, postaw i zachowań członków grupy.
To wychowawcze oddziaływanie grupy może mieć w zależności od jej rodzaju różny zakres
i intensywność, różną treść społeczną i znaczenie dla niej samej i dla szerszych zbiorowości,
jest jednak stałą cechą grupy. Szczególne znaczenie, w tym zakresie, mają grupy i instytucje
powołane specjalnie dla działalności wychowawczej (grupy celowe).
Grupy celowe to jeden z wielu rodzajów występujących w klasyfikacji tych zbiorowości.
Obserwacja społeczeństwa i zmian, jakie w nim zachodzą pozwala stwierdzić względną
trwałość niektórych grup, zmiany cech grup tradycyjnych, powstawanie nowych zbiorowości
często przekształcających się w grupy.
1. Czym jest grupa społeczna?
2. Jaki wpływ ma praca w grupie na jednostkę?
3. Czym są grupy zadaniowe?
4. Na czym polega metoda pracy grupowej?
5. Jakie wyróżniamy odmiany grupowej pracy socjalnej?

42
4.10.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Określ zadania powstania grupy i uzasadnij celowość pracy grupowej.
1) określić zadania grupy,
2) wskazać celowość (zalety, wady) pracy grupowej,
− kartki papieru,
− pisaki,
Ćwiczenie 2
Opisz zasady powstawania grup wśród osób niepełnosprawnych na podstawie wybranych
przypadków:
Zespół 1 – osoby niepełnosprawnej intelektualnie,
Zespół 2 – osoby chorej psychicznie,
Zespół 3 – osoby z uszkodzonym narządem wzroku.
1) scharakteryzować przydzielony przypadek osoby niepełnosprawnej (możliwości,
ograniczenia),
2) dokonać analizy powstałych pomysłów,
4) zredagować wspólną notatkę na temat zadań dla wybranej grupy niepełnosprawnych,
5) zaprezentować przed grupą opracowany materiał.
− arkusze papieru,
− flamastry,
Ćwiczenie 3
Zaplanuj aktywizację podopiecznego (osoby starszej) metodą pracy grupowej. Opisz
etapy powstawania i organizacji grupy zadaniowej.
1) opisać etapy organizacji grupy zadaniowej,
2) wymienić atrybuty grupy,
3) opisać tendencje jakim się będzie poddawać,

43
5) przygotować plakat,
6) zaprezentować wyniki.
− papier formatu A2,
− flamastry.
Ćwiczenie 4
Opracuj plan aktywizacji osoby starszej lubiącej śpiewać.
1) opisać cechy charakterystyczne analizowanego przypadku,
2) zaplanować przebieg aktywizacji, zapisując kolejne kroki,
3) przeanalizować wyniki pracy,
4) uzasadnić swoje zapisy,
− informator kulturalny,
− papier,
− pisaki,
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zdefiniować pojęcie grupy?  
2) określić zadania pracy w grupie?  
3) scharakteryzować zadania pracy w grupie?  
4) zdefiniować pojęcie grupy zadaniowej?  
5) określić etapy jakie przechodzi w procesie organizacji grupa
zadaniowa?  
6) określić cel powstania grupy zadaniowej?  
7) scharakteryzować etap tworzenia grupy?  
8) określić możliwe rodzaje grup w pracy socjalnej?  

44
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 pytań. Do każdego pytania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko
jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Zbiorowością lokalną nazywamy
a) rodzina.
b) osoba.
c) społeczeństwo.
d) wszystkie wymienione powyżej.
2. Badaniem populacji ludzkiej zajmuje się
a) etnografia.
b) oceanografia.
c) demografia.
d) ekonomia.
3. Grupa krwi, rasy, wzrost są zespołem cech
a) geograficznych.
b) biologicznych.
c) ekonomicznych.
d) kulturowych.
4. Integracja społeczna to termin używany w
a) socjologii.
b) etymologii.
c) demografii.
d) etnografii.
5. Osoby niedostosowane społecznie charakteryzują się
a) biernością.
b) pobudliwością.
c) spokojem.
d) wycofaniem.

45
6. Cechy: mała liczebność, bezpośredni kontakt są charakterystyczne dla
a) grupy celowej.
b) wtórnej.
c) pierwotnej.
d) żadnej z tych grup.
7. Rodzina jest rodzajem grupy
a) pierwotnej.
b) wtórnej.
c) celowej.
d) żadnej z nich.
8. Grupa rówieśnicza to osoby
a) tej samej płci.
b) o tych samych zainteresowaniach.
c) w tym samym wieku.
d) w tej samej lokalizacji mieszkania.
9. Mechanizm kontroli społecznej jedną z grup mechanizmów
a) socjalizacyjnych.
b) resocjalizacyjnych.
c) uspołeczniających.
d) demograficznych.
10. Identyfikacja z drugim człowiekiem i naśladowanie go są charakterystyczne dla
mechanizmu
a) kontroli społecznej.
b) wpływu osób znaczących.
c) wzmacniania wewnętrznego.
d) żadnego z wymienionych.
11. Grupa jest głównym źródłem pomocy dla jednostki w metodzie
a) praca z indywidualnym przypadkiem.
b) pracy grupowej.
c) organizacji środowiska lokalnego.
d) żadnej z metod.
12. Praca z indywidualnym przypadkiem to
a) praca z grupą rówieśników.
b) z rodziną.
c) z jednostką.
d) społecznością lokalną.
13. Tworzenie grupy, stabilizacja jej norm, realizacja jej celów są charakterystyczne dla
a) pracy z indywidualnym przypadkiem.
b) pracy grupowej.
c) pracy ze środowiskiem lokalnym.
d) żadnej z wymienionych metod.

46
14. Jaką metodę pracy socjalnej zastosujesz przy rozwiązywaniu problemu lokalnego
a) organizacja środowiska lokalnego.
b) praca z indywidualnym przypadkiem.
c) metodą pracy grupowej.
d) metodą pracy twórczej.
15. Grupą zadaniową jest
a) społeczność o wspólnych zainteresowaniach.
b) grupa ludzi do wyznaczania zadania.
c) społeczność lokalna.
d) sekta.
16. Pani Basia cierpi na chorobę psychiczną ciężką odmianę schizofrenii, ale obecny stan jej
zdrowia pozwala jej na życie w środowisku Domu pomocy społecznej. Nie jest
akceptowana przez środowisko lokalne. Najodpowiedniejszą metodą pracy socjalnej
byłaby
a) praca z indywidualnym przypadkiem.
b) metoda pracy grupowej.
c) organizacja życia lokalnego.
d) żadna z wymienionych metod.
17. Ela jest osobą upośledzoną umysłową. Jej jedynym problemem jest chęć posiadania
wszystkiego co jej się podoba (w związku z tym liczne kradzieże w swoim środowisku).
Proces socjalizacji, w którym został popełniony błąd to
a) w żadnym wynika to z jej cech charakteru.
b) wtórnym.
c) pierwotnym.
d) w żadnym wynika to z charakteru środowiska.
18. Typem grupy pierwotnej jest
a) zabawowa grupa dziecięca.
b) grupa terapeutyczna.
c) uczniowie szkoły.
d) wszystkie z wymienionych powyżej.
19. Zosia lubi przebywać w towarzystwie swojej przyjaciółki Bożenki. Jest zafascynowana
jej osobą, sposobem ubierania, czesania, bycia. Mechanizm socjalizacyjny, którym jest
jej zachowanie to mechanizm
a) kontroli społecznej.
b) wpływu osób znaczących.
c) wzmacniania wewnętrznego.
d) samozachowawczy.
20. Ania przynależy do nieformalnej grupy rówieśniczej. Grupa ta to
a) chór szkolny.
b) klasa.
c) paczka.
d) kółko plastyczne.

47
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko ...............................................................................
Integrowanie podopiecznego ze środowiskiem lokalnym
Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr
zadania
Odpowiedź Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:

18

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (13)

Similar to 18

Similar to 18 (20)

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe

More from Szymon Konkol - Publikacje Cyfrowe (20)

18