1. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт
14-Мавзу. Иқтисодий
ўсишнинг умумий тавсифи ва
неокейцнсча моделлари
2. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт
Режа
• 14.1. Иқтисодий ўсиш тушунчаси ва
ўлчаниши.
• 14.2. Иқтисодий ўсишга омиллари ва
типлари
• 14.3. Иқтисодий ўсишнинг Е.Домар
модели
• 14.4. Иқтисодий ўсишнинг Р.Харрод
модели
3. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• Иқтисодий ўсиш жами таклифнинг ўсишини
ёки бошқача айтганимизда, ҳақиқий ва
потенциал ЯИМ ҳажмининг ошишини
билдиради.
• Иқтисодий ўсиш нафақат мамлакат реал
даромадларининг ўсиши, шунингдек, жон
бошига тўғри келадиган реал
даромадларнинг ўсишини ҳам англатади. Шу
сабабли ҳам иқтисодий ўсиш икки хил усул
билан ўлчанади.
• Биринчи усул, ЯИМ (СИМ)ни ўтган даврга нисбатан
ўзгариши сифатида аниқланади ва мамлакатнинг
умумиқтисодий имкониятлари ҳаракатини аниқлаш учун
ишлатилади.
• Иккинчи усул, реал ЯИМ (СИМ)нинг ўтган даврга
нисбатан аҳоли жон бошига ўзгариши сифатида
аниқланади.
4. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• Бунда жорий йилдаги реал ЯИМ (Y t) ҳажмининг
базис йилдагига
• ( Yt-1 ) (асосан олдинги йилга) нисбатан фоиз
кўринишидаги ўсиши аниқланади:
• Y t
• ∆Y= ------------ x 100
• Yt-1
•
• Иккинчи усулда иқтисодий ўсиш аҳоли жон бошига
тўғри келадиган реал ЯИМ нинг ўтган даврга
нисбатан ўзгариши сифатида аниқланади.
• Иқтисодий ўсиш назарияси ва моделларида ЯИМ
ўрнига СИМ, ЯМД, СМД кўрсаткичларидан ҳам
фойдаланилиши мумкин. Иқтисодий назарияда
иқтисодий ўсиш даромадларни қандай нисбатларда
истеъмол ва инвестицияларга бўлинишига боғлиқ
деб қаралади.
5. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт
• Ҳар бир мамлакат иқтисодий ўсишга
интилади, чунки иқтисодий ўсиш,
• биринчидан,миллий маҳсулот ҳажми
ва даромаднинг кўпайишига,
• иккинчидан, ресурслардан самарали
фойдаланишга,
• учинчидан, янги-янги эҳтиёжлар ва
имкониятларнинг пайдо бўлишига,
тўртинчидан, халқаро бозорларда
мамлакат обрўсининг ошишига олиб
келади.
6. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт 14.2. Иқтисодий ўсишга омиллари ва типлари
• Реал ишлаб чиқариш ҳажмларининг узоқ муддатли
ўсиши суръатларини, кўламларини, самарадорлиги
ва сифати ошишини белгиловчи ҳодиса ва
жараёнлар иқтисодий ўсиш омиллари дейилади.
• Иқтисодий ўсиш омиллари икки гуруҳга ажратилади.
• Биринчи гуруҳ омиллари иҳтисодий ўсишни физик
(ашёвий) жиҳатдан таъминлайди. Бу гуруҳга ишлаб
чиқариш омиллари киритилади:
• табиий ресурслар сони ва сифати;
• меҳнат ресурслари сони ва сифати;
• асосий капитал ҳажми;
• технологиялар ва ишлаб чиқаришни ташкил этиш;
• жамиятда тадбиркорлик малакаларининг
ривожланиши даражаси.
7. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• Иккинчи гуруҳга омиллари жамиятдаги иқтисодий
ўсиш потенциалини юзага чиқариш имконини
берувчи омиллар – талаб ва тақсимот омиллари
билвосита омиллар) киритилади:
• бозорнинг монополлашуви даражасини пасайиши;
• иқтисодиётдаги солиқ муҳити;
• кредит-банк тизими самарадорлиги;
• истеъмол, инвестиция ва давлат харажатларининг
ўсиши;
• экспорт ҳажмининг ўсиши;
• иқтисодиётда ишлаб чиқариш ресурсларини қайта
тақсимлаш имкониятлари;
• даромадларни тақсимлашнинг шаклланган тизими.
8. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• Агар ўсиш қўшимча ресурсларни жалб этиш
ҳисобига таъминланса ва жамиятдаги ресурслардан
фойдаланишнинг шаклланган ўртача самарадорлиги
даражасини оширмаса экстенсив иқтисодий деб
аталади.
• “Иқтисодий ўсишнинг интенсив типи ишлаб чиқариш
самарадорлигининг ошишига боғлиқ.
• У фойдаланилаётган ресурс бирлигига тўғри
келадиган маҳсулот ишлаб чиқаришни
кўпайтиришни, ишлаб чиқаришнинг техник
хусусиятларини яхшилашни кўзда тутади. Бундай
жарёнлар намоён бўлади:
• фан ва техника ютуқларидан фойдаланиш ва ишлаб
чиқаришни янгилашда;
• ходимлар малакасини оширишда;
• ишлаб чиқарилаётган маҳсулот сифатини ошириш,
ассортиментини янгилашда
9. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт
• Иқтисодий ўсишнинг кейнсча ва неоклласик
моделлари мавжуд. Кейнсча моделларнинг
моҳияти қуйидагича:
• уларнинг барчаси Кейнснинг ялпи талб тўғрисидидаги
бош ғоясига таянади. Яъни уларни тузишда муаллифлар
иқтисодиётни узоқ муддатли мутаносиб
ривожланишининг ҳал қилувчи шарти ялпи талабни
ошириш деб қарашган;
• иқтисодий ўсишнинг асосий омили инвестициялар
ҳисобланади, бошқа ишлаб чиқариш омиллари эътиборга
олинмайди;
• Кейнсча иқтисодий ўсиш моделидан
соддароғи 40-йилларда Е. Домар томонидан
таклиф этилган модел ҳисобланади.
10. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• Домар уч тенгламани ўз ичига олган тенгламалар
системасини тузди:
• таклиф тенгламаси;
• талаб тенгламаси;
• талаб ва таклиф тенглигини ифодаловчи тенглама.
• 1. Таклиф тенгламасида инвестициялар ишлаб
чиқариш омилларининг қанчага қўшимча ўсишини
кўрсатади . Агар берилган шароитда инвестициялар I
ўсса, ялпи ишлаб чиқариш ∆K α миқдорга ўсади:
• ∆Ys= ∆K α , ∆K инвестициялар ҳисобига
таъминланганлиги учун тенгикни:
• ∆Ys= I α деб ёзиш мумкин. , бунда,α –
капитал қуйилмалар( инвестициялар)нинг чегаравий
унумдорлиги.
• Агар бир йилда ялпи ишлаб чиқаришни 1 млрд. сўмга
ошириш учун 4 млрд сўм инвестиция талаб этилса α
=0,25 бўлади.
• α=∆Ys / I бир сўмлик инвестиция ҳисобига яратилган
янги маҳсулот миқдорини кўрсатади.
11. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт
• 2. Талаб тенгламаси қуйидаги кўринишга эга
∀ ∆Yd= ∆ I ( 1/ μ) , бу ерда 1/ μ –
харажатлар мультипликатори, μ–жамғаришга
чегараланган мойиллик.
• Бу тенглама миллий даромад ∆Yd, ёки ялпи
талаб қўшимча инвестицияларнинг
мультипликатив кўпайишига тенг миқдорда
ўсишини кўрсатади.
• Ишлаб чиқариш тўпланган жами капитал
билан таъминланиши, миллий даромад эса
қўшимча инвестицияларнинг мултипликатив
таъсири остида кўпайиши сабабли таклиф
тенгламасида жами инвестициялар, талаб
тенгламасида эса қўшимча
инвестицияларгина кўриб чиқилаади.
12. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• 3. Даромадлар ва ишлаб чиқариш
қувватларининг қўшимча ўсиш суръатлари
тенглиги тенгламаси:
• ∆ I ( 1/ μ) = I α
• Бу тенгламани ечиб sуйидаги натижани
оламиз:
• ∆ I / I = μ α
• (∆ I / I ) – инвестицияларнинг йиллик ўсиш
суръати бўлиб, ишлаб чиқариш қувватларини
ошириш ёрдамида тўлиқ бандлиликни
таъминлаб туриш учун
• (μ α) миқдорга тенг бўлиши керак. Бундан
хулоса шуки инвестицияларнинг мутаносиб
ўсиш суръатижамғаришга чегараланган
мойиллик ва инвестицияларнинг унумдорлиги
( капитал қайтими) даражаларининг ҳосиласи
экан.
13. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• Агар μ=0,2 α=0,4 бўлса ∆ I/I = 0,2*0,4
=0,08 ёки 8 %
• Демак инвестицияларнинг ўсиш
суръати 8% бўлиши талаб этилади.
• Е.Домар модделидан келиб
чиқадиган умумий хулоса шуки
иқтисодий ўсишни таъминлаш учун
инвестициялар ҳажмини ошириш, бу
учун эса жамғариш нормаси ҳамда фан
техника тараққиёти орқали капиталнинг
самарадорлигини ошириш зарур.
14. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт Р.Харрод ўз моделига уч тенгламани киритади:
• 1)кафолатланганўсиш сурти тенгламаси;
• 2) ҳақиқий ўсиш суръати тенгламаси;
• 3)табиий ўсиш суръати тенгламаси.
• Р Харрод моделида ҳақиқий ўсиш суръати ишчи
кучининг ўсиш суръати ва капитал унумдорлигининг
ўсиш суръати билан белгиланади.
• G c = s , бу ерда
• G - ЯИМнинг ҳақиқий қўшимча ўсиш суръати; Δ Y/ Y;
• c- ишлаб чиқаришнинг капитал талабчанлиги
коэффиценти, I / Δ Y ;
• s– Миллий даромаддаги жамғариш ҳажми ёки
жамғаришга ўртача мойиллик, S / Y;
15. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• Кафолатланган ўсиш суръати жамғаришга
ўртача мойиллик даражасини коэффицент
нисбати сифатида аниқланади:
• Gw = s / cr , бу ерда:
• Gw – кафолатланган ўсиш суръати
• cr – талаб этиладиган капитал талабчанлик
коэффиценти ( ўтган йиллардаги шаклланган
даражаси);
16. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт• Агар ҳақиқий ўсиш суръати кафолатланган ўсиш
суръатига мос келса иқтисодиётда барқарор узлуксиз
ўсиш таъминланади.
• Амалиётда бунга доимо эришиб бўлмаслиги
туфайли қисқа муддатли даврий тебранишлар рўй
беради.
• Харрод моделида ресурслардан тўлиқ фойдаланган
шароитда таъминланиши мумкин бўлган максимал
ўсиш суръати табиий ўсиш суръати деб номланди.
• Gn cr = ёки ≠ s
• Иқтисодиётнинг барқарор динамик мувозанати тўлиқ
бандлилик шароитида кафолатланган ва табиий
ўсиш суръатлари ўзаро тенг бўлганда
таъминланади.Аммо бундай тенгликка давлатнинг
фаол аралашуви орқалигина эришилади.
17. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт 2013 йилда Ўзбекистонда ялпи ички маҳсулот (ЯИМ) ишлаб чиқариш ҳажми
8,0 фоизга ўсди.
Юқори иқтисодий ўсиш суръатлари иқтисодиётнинг барча тармоқларида тизимли ва
ислоҳотларнинг изчил амалга оширилиши ҳисобига эришилмоқда. Хусусан,
• – ташқи ва ички бозор талаблари асосида иқтисодиётни чуқур таркибий ўзгартириш ва
диверсификациялаш жараёнларининг изчил амалга оширилаётганлиги;
• – ишлаб чиқаришни модернизациялаш, техник ва технологик жиҳатдан янгилашни
жадаллаштириш, йўл-транспорт ва коммуникация инфратузилмасини жадал
ривожлантириш ҳисобига иқтисодиётнинг рақобатдошлигини ошириш;
• – бозор ислоҳотларини чуқурлаштириш ва иқтисодиётни эркинлаштириш,
ишбилармонлик муҳитини яхшилаш, рақобатни кучайтириш, ҳудудларни ижтимоий-
иқтисодий ривожлантириш, кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни қўллаб-
қувватлаш ҳамда иш ўринларини ташкил этиш ва аҳоли бандлигини таъминлашга
қаратилган дастурий вазифаларнинг ўз вақтида бажарилаётганлиги;
• – ички талабни аҳоли бандлиги ва реал даромадларининг ошишини таъминлаш
ҳисобига рағбатлантириш ва маҳаллий ишлаб чиқарувчиларни ҳар томонлама қўллаб-
қувватлаш бўйича чора-тадбирларнинг амалга оширилиши;
• – қишлоқ хўжалигини ислоҳ этиш бўйича чора-тадбирларнинг амалга оширилиши,
қишлоқда бозор муносабатларини жорий этиш ва хусусий мулкчилик шаклларини
ривожлантириш, фермерлик ҳаракатини қўллаб-қувватлаш учун ҳуқуқий, ташкилий
ҳамда молиявий шарт-шароитларнинг яратиб берилиши, қишлоқ хўжалигида илғор
ишлаб чиқариш технологияларини жорий қилиш кўламининг кенгайтирилиши;
• – республика молия-банк тизимини янада ривожлантириш ва молиявий барқарорлигини
мустаҳкамлаш, унинг фаолиятини замонавий талаблар асосида такомиллаштириш
борасида кенг кўламли чора-тадбирларнинг амалга оширилиши иқтисодиётнинг юқори
суръатларда ўсишига замин яратмоқда.
18. 7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати7 Мавзу. Пул бозоридаги талаб ва таклиф мувозанати
МакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиётМакроиктисодиёт
2013-йилда
• халқимизнинг реал даромадлари 16 фоизга ошди
• ўртача ойлик иш ҳақи, пенсия, ижтимоий нафақа ва
стипендиялар 20,8 фоизга кўпайди.
• Ҳозирги вақтда Ўзбекистонда пенсияларнинг ўртача
миқдори ўртача иш ҳақига нисбатан 37,5 фоизни ташкил
этмоқда. Бу кўрсаткич Россияда 25,7 фоиздан, Марказий
Осиё мамлакатларида эса 23-28 фоиздан иборатдир.
• Жорий 2014-йилда мамлакатимизда бу кўрсаткични 41
фоизга етказиш кўзда тутилмоқда.
• Оилалар даромадлари таркиби ўзгармоқда –
тадбиркорликдан олинаётган даромадлар аҳоли ялпи
даромадларининг ярмидан зиёдини ташкил этмоқда.
Ҳолбуки, Мустақил Давлатлар Ҳамдўстлиги
мамлакатларида бу кўрсаткич ўртача 20-25 фоиздан
ошмайди.
