12. Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Sylwia Wośko
Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych
z surowców roślinnych 322[10].Z3.02
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
dr n. farm. Elwira Telejko
dr n. farm. Przemysław Drożyński
Opracowanie redakcyjne:
mgr Alina Krawczak
Konsultacja:
dr hab. inż. Henryk Budzeń
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[10].Z3.02
„Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych” zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu technik farmaceutyczny.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Podstawowe procesy technologiczne w preparatyce galenowej.
Klasyfikacja leków zawierających surowce roślinne 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzające 16
4.1.3. Ćwiczenia 16
4.1.4. Sprawdzian postępów 20
4.2. Płynne leki galenowe 21
4.3. Stałe leki galenowe 31
5. Sprawdzian osiągnięć 36
6. Literatura 41

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy teoretycznej oraz opanowaniu
umiejętności wykonywania leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych, a także
w organizacji procesu samokształcenia.
W poradniku zamieszczono:
− wykaz niezbędnej wiedzy i umiejętności, które powinieneś posiadać przystępując do nauki
wykonywania leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych,
− wykaz wiedzy i umiejętności, jakie ukształtujesz w czasie pracy z poradnikiem,
− materiał nauczania omawiający zagadnienia dotyczące wykonywania leków recepturowych
i aptecznych z surowców roślinnych, pozwalający samodzielnie przygotować się do
ćwiczeń,
− pytania sprawdzające opanowanie przez Ciebie podanych treści,
− ćwiczenia umożliwiające nabycie praktycznych umiejętności z wykorzystaniem zalecanych
metod nauczania i środków dydaktycznych,
− sprawdzian postępów, który po zrealizowaniu każdego podrozdziału pozwoli Ci ocenić
stan Twojej wiedzy oraz wskazać materiał nauczania, który nie został przez Ciebie w pełni
opanowany,
− zestaw zadań testowych potwierdzający opanowanie wiedzy i umiejętności z zakresu całej
jednostki modułowej. Rozwiązanie przykładowego testu, zgodnie z instrukcją będzie dla
ciebie formą treningu przed testem zaplanowanym przez nauczyciela.
− wykaz literatury związany z tematyką jednostki modułowej.
Na każdym etapie nauki możesz poprosić nauczyciela o pomoc i wyjaśnienie trudnych dla
Ciebie kwestii.

4
Schemat układu jednostek modułowych
322[10].Z3.01
Analizowanie i ocenianie zapisu leku
recepturowego i aptecznego
322[10].Z3.02
Wykonywanie leków recepturowych
i aptecznych z surowców roślinnych
322[10].Z3.04
Wykonywanie
płynnych leków
recepturowych
322[10].Z3.05
Wykonywanie
półstałych leków
recepturowych
322[10].Z3.07
Kontrolowanie
i wydawanie
gotowego leku
322[10].Z3.06
Wykonywanie
jałowych leków
recepturowych
322[10].Z3
Leki recepturowe i apteczne
322[10].Z3.03
Wykonywanie
stałych leków
recepturowych

5
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
− przestrzegać zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, zasad ergonomii oraz regulaminu
porządkowego pracowni,
− współpracować w grupie,
− korzystać z FP i innych źródeł informacji,
− organizować stanowisko pracy,
− posługiwać się wagą i podstawowymi utensyliami używanymi podczas sporządzania leków
recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych,
− czytać receptę,
− oceniać prawidłowość jej wystawienia,
− oceniać prawidłowość zapisu recepty,
− identyfikować łacińskie nazwy substancji leczniczych,
− interpretować łacińskie skróty zawarte w recepcie,
− interpretować nazwy synonimowe substancji leczniczych,
− przeliczać dawki,
− korygować dawki przekroczone,
− klasyfikować substancje w zależności od siły działania, oraz rozpoznawać oznakowanie
naczyń w których są przechowywane,
− formułować ogólne zasady Dobrej Praktyki Wytwarzania,
− prezentować efekt wykonanego zadania.

6
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− sklasyfikować recepturowe i apteczne leki zawierające surowce roślinne,
− wyjaśnić podstawowe procesy technologiczne w preparatyce galenowej płynnych i stałych
postaci leków,
− scharakteryzować jednostkowe procesy technologiczne leków recepturowych i aptecznych
zawierających surowce roślinne,
− scharakteryzować metody i procesy sporządzania leku roślinnego w zależności od
zawartości substancji czynnych,
− scharakteryzować roztwory galenowe,
− scharakteryzować preparaty galenowe stałych postaci leków,
− przeliczyć stężenie roztworów, w tym etanolu,
− scharakteryzować syropy i miody,
− wykonać preparaty galenowe otrzymywane przez ekstrakcję surowców roślinnych,
− wykonać roztwory spirytusowe i olejowe,
− scharakteryzować mydła i plastry,
− określić preparaty z roślin świeżych i suchych,
− zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy.

7
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Podstawowe procesy technologiczne w preparatyce
galenowej. Klasyfikacja leków zawierających surowce
roślinne
4.1.1. Materiał nauczania
Surowce roślinne. Znaczącą rolę w lecznictwie, oprócz leków syntetycznych odgrywają
leki z surowców roślinnych, takie jak mieszanki ziół lub pojedyncze surowce (w postaci
herbatek) do sporządzania naparów, odwarów i maceracji, wyciągów, nalewek itp.
Doskonalszą formą są granulaty, tabletki, kapsułki, sporządzane ze sproszkowanych lub
zmikronizowanych surowców lub ich mieszanin. Surowce wyjściowe, które mają być
przetwarzane powinny spełniać określone wymagania zarówno w zakresie składu
jakościowego i ilościowego substancji czynnych, zawartości metali ciężkich pozostałości
pestycydów jak i zanieczyszczeń mikrobiologicznych.
Świeży surowiec zielarski należy do materiałów nietrwałych, dlatego też stosowany jest
do niewielkiej grupy preparatów lub stabilizowany różnymi metodami. Podstawową metodą
stabilizacji surowców roślinnych jest suszenie w ściśle określonych warunkach temperatury
i wilgotności powietrza (świeże rośliny w tym jednostkowym procesie mogą stracić nawet
90–95% wody). Zahamowane zostają procesy enzymatyczne oraz aktywność części
mikroorganizmów.
Jakość roślinnych surowców leczniczych zależy także od warunków ich przechowywania.
Warunki te powinny uwzględniać chemiczny charakter substancji czynnych, które w czasie
magazynowania mogą ulegać procesom utleniania, hydrolizy, polimeryzacji, racemizacji.
Surowce roślinne należy chronić przede wszystkim przed wilgocią, tlenem z powietrza oraz
działaniem światła. Monografie farmakopealne oraz normy precyzują dokładnie wymagania,
jakim powinny odpowiadać poszczególne surowce.
Ekstrakcja – wytrawianie, jest to podstawowa operacja jednostkowa stosowana podczas
sporządzania wyciągów z leczniczych surowców roślinnych. Jest procesem rozdzielczym,
opartym na zjawisku dyfuzji, polegającym na wyodrębnieniu związków czynnych
z odpowiednio rozdrobnionego surowca za pomocą różnych rozpuszczalników.
W wyniku ekstrakcji otrzymuje się roztwór (wyciąg), zawierający zespół wytrawionych
składników wraz z zanieczyszczeniami składającymi się głównie z fragmentów tkanek
roślinnych. Zawarte we frakcji płynnej substancje czynne można całkowicie oddzielić od
rozpuszczalnika, stosując procesy odparowania (zagęszczania), w wyparkach obiegowych lub
cienkowarstwowych i suszenia w suszarkach próżniowych.
Ważnym elementem w czasie wytrawiania surowca roślinnego jest jego rozdrobnienie.
Przyjmuje się, że w czasie wytrawiania na mniejszą skalę najkorzystniejsze jest rozdrobnienie
surowców, przy którym połowa komórek jest nieuszkodzona.
Do wytrawiania używa się rozpuszczalników jednoskładnikowych lub ich mieszanek. Od
cech fizykochemicznych rozpuszczalnika, takich jak lepkość czy polarność zależy szybkość
ustalenia równowagi stężeń (szybkość ekstrakcji). Ilość wytrawionej substancji oblicza się na
podstawie prawa Ficka:
E = D · [(C – C1 ) : h] · S · t
E – ilość wyekstrahowanej substancji,
S – powierzchnia surowca,

8
D – współczynnik dyfuzji, który dla każdego surowca i rozpuszczalnika ustala się
doświadczalnie,
C – stężenie substancji w komórce,
C1 – stężenie substancji poza komórkami,
t – czas ekstrakcji,
h – grubość warstwy dyfuzyjnej.
Metody ekstrakcji
Maceracja – jest to periodyczna metoda ekstrakcji i dzieli się ją na jednostopniową
i wielostopniową. W metodzie jednostopniowej całą ilość rozpuszczalnika zużywa się na
początku procesu, a proces ten kończy się w momencie ustalenia równowagi stężeń pomiędzy
komórką a rozpuszczalnikiem. Przykładem tej metody jest maceracja prosta (statyczna),
maceracja z mieszaniem (dynamiczna), maceracja wibracyjna, maceracja ultradźwiękowa,
ekstrakcja wirowa i dygestia.
Maceracja prosta – polega na tym, że surowiec odpowiednio rozdrobniony, zalewa się
przepisaną ilością rozpuszczalnika i pozostawia na określony czas (7–10 dni), w chłodnym
miejscu, chronionym od światła w szczelnie zamkniętym pojemniku. Po upływie wymaganego
czasu, ciecz zlewa się znad surowca, a pozostałość wyciska w prasie (np. śrubowej,
hydraulicznej czy ślimakowej). Wadą maceracji prostej jest długi czas jej trwania oraz
niecałkowity odzysk substancji czynnych z surowca.
Proces maceracji można podzielić na następujące fazy:
− bezpośrednie rozpuszczanie substancji w uszkodzonych komórkach,
− spęcznienie ściany komórkowej,
− przenikanie rozpuszczalnika do komórek nieuszkodzonych,
− rozpuszczanie substancji znajdujących się w komórkach,
− utworzenie się różnicy stężeń między wnętrzem komórki a jej otoczeniem,
− dyfuzja rozpuszczonych składników na zewnątrz przez błonę i ścianę komórkową,
− osiągnięcie równowagi stężeń między wnętrzem a otoczeniem komórki.
Maceracja z mieszaniem (dynamiczna) – polega na tym, że surowiec i rozpuszczalnik
umieszcza się razem w maceratorze obrotowym i miesza w sposób ciągły. Mieszanie może
odbywać się również za pomocą mieszadła np. mieszadła ślimakowego w ekstraktorze Nauta.
Zaletą tej metody jest skrócenie czasu wytrawiania w temperaturze pokojowej.
Maceracja ultradźwiękowa. W przypadku ekstrakcji niewielkich ilości surowców
roślinnych wykorzystuje się ultradźwięki o częstotliwości drgań powyżej 20 kHz, natomiast
przy wytrawianiu ilości na skalę przemysłową, stosuje się częstotliwość w granicach 50–100
kHz. Przepuszczając fale ultradźwiękowe przez zanurzony w rozpuszczalniku surowiec można
w krótkim czasie uzyskać praktycznie całkowite jego wytrawienie.
Wadą tej metody ekstrakcji może być niekorzystny wpływ ultradźwięków na substancje
czynne zawarte w surowcu, przyspieszający niektóre reakcje, między innymi reakcje hydrolizy
czy utleniania.
Ekstrakcja wirowa (turboekstrakcja) – jest jedną z nowocześniejszych modyfikacji
maceracji klasycznej, polegającej na utrzymaniu surowca i rozpuszczalnika w stałym ruchu
wirowym, za pomocą zanurzonego, szybkoobrotowego mieszadła (liczba obrotów = 10000
obr./ min.). Proces ten jest krótszy i bardziej wydajny. Korzystanie z metody turboekstrakcji
podczas sporządzania niewielkich ilości nalewek, skraca czas wytrawiania surowca nawet do
15 minut, gdy podczas maceracji prostej czas ten wynosiłby 10 dni. Do znacznego skrócenia
czasu wytrawiania przyczynia się tutaj przede wszystkim rozdrobnienie surowca przez ostre
krawędzie mieszadła.

9
Dygestia – polega na wytrawianiu surowców roślinnych w podwyższonej temperaturze
30–50ºC. Może być stosowana, gdy zawarte w surowcu związki czynne nie ulegają w tych
warunkach rozkładowi.
W metodach wielostopniowych na początku procesu wprowadza się tylko część
rozpuszczalnika a po ustaleniu równowagi stężeń wybiera się jedną z poniższych metod.
Maceracja wielokrotna – oparta jest na zjawisku uzyskiwania lepszej wydajności
związków czynnych poprzez wytrawianie surowca kilkoma porcjami rozpuszczalnika.
W praktyce stosowana jest maceracja dwukrotna (podwójna), rzadziej potrójna. Surowiec
roślinny zalewa się pierwszą, większą ilością rozpuszczalnika i pozostawia na określony czas w
celu ekstrakcji. Po upływie wymaganego czasu należy zdekantować macerat, wycisnąć
surowiec w prasie, zalać ponownie pozostałą częścią rozpuszczalnika i postępować jak
poprzednio.
Maceracja wielokrotna stosowana jest do tzw. surowców twardych: korzeni, nasion,
drewna.
Maceracja stopniowa – opiera się na stosowaniu rozpuszczalnika o zwiększającym się
stężeniu (gradient rozpuszczalnikowy). Polega na wytrawianiu surowca roślinnego
poszczególnymi składnikami złożonego rozpuszczalnika np. podczas ekstrakcji 70% etanolem.
Surowiec należy zalać najpierw wodą w ilości, która przypada na całą objętość
rozpuszczalnika, pozostawić 1 – 3 dni w celu spęcznienia surowca i wytrawiania zawartych w
nim substancji rozpuszczalnych w wodzie. W tym okresie występuje niebezpieczeństwo
rozwoju niektórych drobnoustrojów i jest to wadą tej metody. Następnie dodaje się połowę
etanolu, surowiec wytrawia się przez 5 dni, a następnie dodaje się pozostałą ilość alkoholu. Po
upływie określonego czasu wyciąg zlewa się znad surowca, a pozostałość wyciska w prasie.
Maceracja w podwyższonym ciśnieniu i temperaturze. W metodzie tej osiąga się
przyspieszenie procesu wytrawiania oraz unieczynnienie enzymów. Metoda ta, ma
zastosowanie do sporządzania stabilizowanych wyciągów ze świeżych surowców np.
intraktów.
Perkolacja – zaliczana jest do ciągłych metod ekstrakcji i polega na ciągłym dopływie
świeżego rozpuszczalnika do surowca, wypierając jednocześnie bardziej stężony płyn
wyciągowy. Metoda ta umożliwia całkowite wytrawienie surowca i pozwala na zmniejszenie
ilości użytego rozpuszczalnika. Wytrawianie surowca w sposób ciągły przeprowadzane jest
w tzw. perkolatorach, o kształcie cylindrycznym lub stożkowym.
Ekstrakcja surowca przez perkolację składa się z następujących etapów:
1. Zwilżenie odpowiednio rozdrobnionego surowca w celu jego spęcznienia. Ustalono, że
najkorzystniejsze warunki, w większości przypadków, dla procesu perkolacji stwarza
rozdrobnienie surowca do średnicy cząstek 1,6 mm. Tak rozdrobniony surowiec, zwilża
się rozpuszczalnikiem w ilości 30–40% masy surowca i pozostawia na 2–3 godziny
w szczelnie zamkniętym naczyniu. Etap ten zapobiega pęcznieniu surowca w perkolatorze,
które powodowałoby zahamowanie lub utrudnianie przepływu rozpuszczalnika przez
surowiec.
2. Załadowanie perkolatora w ten sposób, aby wytworzyć warstwę o równomiernie
rozłożonych kapilarach.
3. Zalanie surowca w perkolatorze rozpuszczalnikiem przy jednoczesnym usunięciu
powietrza z przestrzeni pomiędzy cząstkami surowca, a następnie maceracja 24 godzinna.
4. Właściwa perkolacja. Perkolat zbiera się w porcjach, w ilości odpowiadającej 80–85%
masy surowca. Pierwsza porcja wycieku jest najbardziej bogata w substancje czynne
i nazywana jest „głową perkolatu”. Wytrawianie przerywa się w momencie zebrania

10
określonej ilości lub gdy wypierająca ciecz jest prawie bezbarwna i pozbawiona swoistego
zapachu surowca.
Reperkolacja – jest modyfikacją perkolacji i polega na tym, że surowiec dzieli się na 3
części i każdą część wytrawia osobno, stosując zwykłą perkolację. Jako część gotowego
wyciągu płynnego, z każdej porcji surowca zbiera się tylko „głowę perkolatu”. Natomiast
następna porcja wycieku, częściowo jeszcze z zawartością substancji wyciągowej, zebrana np.
z pierwszej porcji surowca, wykorzystywana jest jako rozpuszczalnik do wytrawienia kolejnej
części surowca itd. W porównaniu z perkolacją zwykłą, reperkolacja pozwala na ograniczenie
zużycia rozpuszczalnika oraz eliminuje konieczną do uzyskania wymaganego stosunku
wyciągu do surowca (1:1), potrzebę zagęszczania zebranego perkolatu.
Metoda ta stosowana jest głównie do sporządzania wyciągów płynnych, zawierających
związki lotne i wrażliwe na działanie temperatury.
Diakolacja – jest inną modyfikacją perkolacji, przystosowaną do przyspieszonego
wytrawienia niewielkich ilości surowca. W metodzie tej jako perkolatory służą rury szklane
o długości około 1 m i średnicy kilku centymetrów. Rozpuszczalnik tłoczony jest pod
ciśnieniem przez słup surowca, a otrzymane wyciągi płynne nie wymagają zagęszczenia.
Ewakolacja – jest procesem podobnym do diakolacji z tą różnicą, że w metodzie
ewakolacji stosuje się podciśnienie (czyli zasysanie) rozpuszczalnika, przez rury wypełnione
surowcem.
Szersze wykorzystanie tych metod ogranicza dość pracochłonne ładowanie
i wyładowywanie surowca roślinnego z wąskich rur oraz utrzymanie właściwego ciśnienia,
zaletą natomiast minimalne (2–3%) straty rozpuszczalnika.
Wytrawianie za pomocą baterii perkolatorów – na skalę przemysłową do ekstrakcji
surowców zielarskich wykorzystuje się zespół perkolatorów, połączonych ze sobą systemem
rur, którymi doprowadzany jest rozpuszczalnik lub wyciągi z poszczególnych członów baterii.
Metoda ta polega na tym, że świeży rozpuszczalnik jest kierowany do członu baterii
wypełnionego surowcem najbardziej wyczerpanym, a najbardziej wzbogacony w substancje
czynne płyn wyciągowy kierowany jest na świeży surowiec, uwzględniając oczywiście
wszystkie pośrednie człony baterii.
W czasie tej ekstrakcji zachowana jest zasada przeciwprądu, ponieważ rozpuszczalnik
przechodzi od surowca najbardziej wyczerpanego do świeżego. Zastosowanie baterii
perkolatorów skraca czas ekstrakcji.
Wytrawianie w aparacie Soxhleta – polega na tym, że rozpuszczalnik spływa kroplami z
chłodnicy na surowiec, wytrawia go, a następnie przez urządzenie lewarujące, w postaci
ekstraktu wraca do kolby, w której ogrzewa się do wrzenia, a opary skraplają się. Obieg
rozpuszczalnika powtarza się wielokrotnie, pozostawiając nielotną część wyciągu w kolbie.
Klasyfikacja leków zawierających surowce roślinne
Preparaty z roślin świeżych
Do preparatów należących do tej grupy zalicza się alkoholatury, soki i soki stabilizowane.
Alkoholatury (Alcoholaturae), są to preparaty otrzymywane przez wytrawianie świeżych
surowców zielarskich alkoholem etylowym o stężeniu 80-95º. Obecnie otrzymuje się
alkoholatury stabilizowane tzw. intrakty (Intracta). Ich trwałość związana jest z inaktywacją
enzymów. Stabilizację surowców przeprowadza się parami wrzącego etanolu, które powodują
denaturację części białkowej enzymu. W skali laboratoryjnej alkoholatury otrzymuje się
metodą Bourquelota, natomiast w warunkach przemysłowych świeży surowiec rozdrabnia się,
a proces stabilizacji i wytrawiania prowadzi się w autoklawie. Stabilizację przeprowadza się
95º etanolem przez 3-5 minut pod zwiększonym ciśnieniem (100-200 kPa).

11
Przemysł zielarski produkuje między innymi alkoholatury stabilizowane takie jak:
− Intrakt z ziela melisy (Melissae intractum) – działa uspokajająco, w trudnościach
w zasypianiu i nerwicach wegetatywnych,
− Intrakt z ziela dziurawca (Hyperici intractum) – stosowany w chorobach wątroby i dróg
żółciowych,
− Intrakt z korzeni kozłka (Valerianae intractum) – o działaniu uspokajającym,
− Intrakt z kwiatostanu głogu (Crataegi intractum) – zalecany w przewlekłej niewydolności
serca,
− Intrakt z niedojrzałych nasion kasztanowca (Hippocastani intractum) – działa
uszczelniająco na ściany naczyń krwionośnych.
Soki (Succi) – otrzymywane są ze świeżych roślin leczniczych. Wykorzystuje się ich
zielone części nadziemne, owoce i części podziemne typu cebula, kłącza, korzenie, przez
wyciśnięcie w prasie ich soku komórkowego. W celu uzyskania soku stosuje się najczęściej
wysokociśnieniową prasę hydraulityczną. Soki zawierają rozpuszczalne składniki, występujące
w świeżych roślinach, są z reguły mętne wskutek obecności w nich związków
wielkocząsteczkowych o charakterze koloidów. Soki po przesączeniu i odwirowaniu
zanieczyszczeń mechanicznych, poddawane są procesowi klarowania. Soki zawierające duże
ilości pektyn np. soki owocowe, klaruje się przy użyciu enzymów hydrolizujących esterazy
i glikozydazy.
Soki termolabilne po wyciśnięciu pozostawia się w chłodnym miejscu w celu
odbalastowania, a p sedymentacji powtórnie sączy. Soki odporne na ogrzewanie, klaruje się
ogrzewając do temperatury 80ºC przez krótki czas, a ciała balastowe oddziela przez sączenie.
W procesie tym następuje częściowe unieczynnienie enzymów.
Nowymi technikami klarowania lub odbalastowania soków jest ultrafiltracja i odwrócona
osmoza, która jest jednocześnie metodą zagęszczania soków. Tak sporządzane soki stanowią
gotową postać leku lub mogą być wykorzystywane do produkcji innych preparatów np.
syropów. Zagęszczone soki, szczególnie zawierające surowce witaminowe, przerabiane są na
proszki metodą suszenia rozpyłowego. Produkty te są trwałe i służą jako środki poprawiające
zapach, smak i barwę wielu postaci leków.
Trwałość prawidłowo otrzymanych i przechowywanych soków wynosi 6-12 miesięcy,
a po otwarciu opakowania 7 dni.
Soki stabilizowane (Succi stabilisatae) – otrzymywane są ze świeżych surowców
roślinnych, w odróżnieniu od soków zwykłych, po wstępnym unieczynnieniu enzymów.
Najczęściej stosowanym stabilizatorem jest alkohol etylowy. Uprzednio oczyszczony
i rozdrobniony świeży surowiec poddaje się stabilizacji parami etanolu 95º, w autoklawie pod
ciśnieniem 200 kPa przez 2–4 godzin, a następnie maceruje rozpuszczalnikiem przygotowanym
z alkoholowego płynu wyciągowego, uzyskanego po stabilizacji. Po zakończeniu maceracji
płyn wyciągowy zbiera się przez oddzielanie, a surowiec poddaje prasowaniu. Otrzymane
płyny wyciągowe łączy się i pozostawia do odbalastowania. Po przesączeniu sok jest
dozowany do butelek.
Przemysł zielarski dostarcza do lecznictwa następujące soki:
Sok z korzenia mniszka (Taraxaci succus) – pobudzający czynność wątroby i wydzielanie
soku żołądkowego,
− Sok z ziela krwawnika (Millefolii succus) – stosowany w stanach zapalnych przewodu
pokarmowego z krwawieniem,
− Sok z liści brzozy (Betulae succus) – stosowany w przewlekłych chorobach nerek,
− Sok z ziela jeżówki purpurowej (Echinaceae succus) – o działaniu immunostymulującym,
poza tym, sok z ziela pokrzywy (Urticae succus), sok z ziela babki lancetowatej
(Plantagini succus) itp.

12
Preparaty z roślin suchych
Do preparatów należących do tej grupy zalicza się zioła, napary, odwary, maceraty,
nalewki, i wyciągi.
Zioła – (Species), są postacią leku, w skład której wchodzi jeden lub kilka wysuszonych
i odpowiednio rozdrobnionych surowców roślinnych. Przeznaczone są do stosowania po ich
wytrawieniu lub innym przygotowaniu. Zioła występują w formie dozowanej i niedozowanej.
Służą głównie do sporządzania wyciągów wodnych do użytku zewnętrznego, do kąpieli,
płukań, rzadziej do okładów zmiękczających i rozgrzewających. Zioła do użytku
wewnętrznego mogą zawierać dodatek innych substancji z wyjątkiem substancji silnie
działających.
Rozdrobnione surowce przesiewa się przez sito 5,6 mm a następnie odsiewa rozkrusz
przez sito 0,315 mm. Z zasady nie rozdrabnia się kwiatów, koszyczków kwiatowych, nasion
i owoców, chyba, że monografie szczegółowe podają inaczej (FP VI). Zioła do form
dozowanych przygotowuje się z surowców miałko rozdrobnionych lub sproszkowanych (sito
1,6 mm). Mieszanie surowców rozpoczyna się od składnika występującego w największej
ilości, na końcu dodaje się owoce i nasiona oraz inne substancje krystaliczne. W recepturze
mieszanie ziółek odbywa się ręcznie na arkuszu papieru lub bibuły.
Mieszanki ziołowe najczęściej pakowane są do papierowych torebek, jednak wygodniejsze
w użyciu są ziółka sprasowane i zapakowane szczelnie w celofan. Na skalę przemysłową,
kilkugramowe porcje ziółek pakuje się w porowate torebki z masy celulozowej, która podczas
zaparzania służy jako materiał filtracyjny (są to tzw. fixy).
Dogodną formą zastępującą mieszanki ziołowe są instanty czyli preparaty ziołowe służące
do rozpuszczania i sporządzania herbatek ziołowych ex tempore. Instanty mogą być
przygotowywane w postaci proszków lub mikrogranulatu pakowanego w opakowania
jednorazowe.
Odwary (Decocta), napary (Infusa), maceraty (Macerationes) – są to płynne, świeżo
przyrządzone wodne wyciągi z suchych surowców roślinnych.
Surowce roślinne powinny być rozdrobnione i przesiane przez następujące sita:
− liście, kwiaty, zioła i korzeń prawoślazu – przez sito o wielkości oczek 3,15 mm,
− korzenie, kłącza, kory – przez sito o wielkości oczek 1,6 mm,
− owoce, nasiona surowce alkaloidowe oraz zawierające glikozydy kardenolidowe – przez
sito o wielkości oczek 0,5 mm
− nasion lnu się nie rozdrabnia.
Jeżeli lekarz nie przepisze inaczej, z 1 cz. surowca przyrządza się 10 cz. odwaru lub
naparu i 20 cz. maceracji. Dla surowców silnie działających powinna być podana masa
surowca i wody, jeżeli nie podano inaczej, z 1cz. surowca wykonuje się 100 cz. naparu lub
odwaru. Jednak ze względu na brak możliwości standaryzacji tych postaci leku, nie powinno
stosować się surowców bardzo silnie działających do sporządzania naparów, odwarów
i maceratów.
Odwary – odpowiednio rozdrobniony surowiec zalewa się w infuzorce przepisaną ilością
wody o temperaturze pokojowej, starannie miesza, przykrywa i umieszcza na łaźni wodnej.
Ogrzewa się 30 minut w temperaturze wyższej niż 90ºC (jeżeli w infuzorce jest od 100 do
200g wody, ogrzewa się 45 minut bez kontroli temperatury). Następnie zawartość infuzorki
cedzi się przez gazę z watą lub inny materiał filtracyjny, surowiec przemywa wrzącą wodą i po
ochłodzeniu uzupełnia nią odwar cedząc, do przepisanej masy.
W przypadku surowców zawierających alkaloidy lub saponiny kwaśne należy zapewnić im
odpowiednie środowisko w celu lepszego wytrawienia substancji czynnych.
Ipecacuanhae decoctum – surowiec alkaloidowy, należy zalać go w infuzorce przepisaną
ilością wody, do której dodaje się kwas cytrynowy w ilości 0,5g na każde 100g wody. Po

13
wytrawieniu gorący odwar należy zobojętnić 10% roztworem amoniaku w ilości 25 kropli na
każde 100,0g użytej wody. Zobojętnienie odwaru ma na celu poprawę jego trwałości oraz
uniknięcie niezgodności.
Wytrawianie surowców zawierających saponiny kwaśne jest najkorzystniejsze
w środowisku o pH ok.7, dlatego zaleca się dodatek wodorowęglanu sodu do wody w ilości
0,1g na 1,0g użytego surowca. Nie należy alkalizować środowiska jedynie w przypadku
wykonywania odwarów z korzenia mydlnicy (Saponaria radix), ponieważ saponiny są mniej
trwałe w środowisku zasadowym, natomiast lepiej rozpuszczalne w środowisku lekko
kwaśnym.
Przykłady surowców z których sporządza się odwary: Absynthii herba, Hyperici herba,
Quercus cortex, Salicis cortex, Sambuci flos, Tormentillae rhizoma, Urticae folium i inne.
Napary – odpowiednio rozdrobniony i przesiany surowiec umieszcza się w ogrzanej na
łaźni wodnej infuzorce, zalewa przepisaną ilością gorącej wody, przykrywa i ogrzewa 15
minut. Po tym czasie infuzorkę zdejmuje się z łaźni i pozostawia na 15 minut w celu dalszego
wytrawiania, od czasu do czasu mieszając. Następnie zawartość infuzorki cedzi się przez gazę
z watą, surowiec przemywa się wrzącą wodą i po ochłodzeniu uzupełnia napar do przepisanej
masy. Przykłady surowców z których sporządza się napary: Arnice anthodium, Anisi fructus,
Auranti amari pericarpium, Carvi fructus, Foeniculi fructus, Lavandulae flos, Melissae folium,
Thymi herba, Menthae piperitae folium i inne surowce zawierające glikozydy nasercowe.
Maceracje – według farmakopei maceracje wykonuje się z surowców śluzowych
(Althaeae radix, Lini semen). Surowiec zalewa się przepisaną ilością wody o temperaturze
pokojowej i pozostawia na 30 minut, często mieszając. Po tym czasie cedzi się przez gazę
z watą lub inny materiał filtracyjny i przemywa taką ilością wody aby uzyskać przepisaną masę
maceracji.
Ze względu na ograniczoną trwałość w środowisku wodnym wytrawianych substancji
czynnych oraz możliwość rozwoju drobnoustrojów, powyższe preparaty sporządza się ex
tempore.
Odwary, napary, maceracje mogą być stosowane najwyżej przez 7 dni po sporządzeniu,
przy przechowywaniu w temperaturze nie wyższej niż 15ºC. FP VI dopuszcza konserwowanie
ich przez dodatek 0,15% mieszaniny (10:1) hygroksybenzoesanu metylu i hydroksybenzoesanu
propylu.
Nalewki (Tincturae) – są płynnymi, niezagęszczonymi preparatami, otrzymanymi przez
wytrawianie rozdrobnionych, suchych surowców roślinnych mieszaniną etanolu z wodą,
etanolu z wodą i eterem etylowym, względnie przez rozpuszczenie wyciągów gęstych lub
suchych.
Nalewki powinny być przezroczyste o właściwym dla siebie smaku, zapachu i barwie. Po
dodaniu wody nalewki zwykle mętnieją lub wydzielają osad.
Do wytrawiania, o ile nie podano inaczej stosuje się surowce rozdrobnione i przesiane
przez następujące sita:
− liście, zioła, kwiaty – sito o średnicy oczek 5,6 mm,
− korzenie, kora – sito o średnicy oczek 3,15 mm,
− owoce, nasiona i surowce twarde – sito o średnicy oczek 1,6 mm.
O ile monografia szczegółowa nie podaje inaczej nalewki przygotowuje się metodą
maceracji, w proporcji 1+5, natomiast nalewki z surowców silnie działających przygotowuje
się metodą perkolacji, w proporcji 1+10, czyli 1cz. masy surowca na 10 cz. masy
rozpuszczalnika i doprowadza do wymaganej zawartości związków czynnych. (Metody
maceracji i perkolacji opisano powyżej).
Trwałość nalewek jest ograniczona ponieważ rozpuszczone w nich koloidalne związki
wielkocząsteczkowe ulegają koagulacji i w czasie dłuższego przechowywania wydzielają się w

14
postaci osadu. Może to doprowadzić do adsorpcji związków czynnych na powierzchni
wytrąconego osadu, a tym samym, do zmniejszenia ich zawartości w nalewce. Innym
niepożądanym czynnikiem wpływającym na trwałość nalewek jest światło, katalizujące reakcje
utleniania i hydrolizy oraz zmniejszenie zawartości etanolu, spowodowane jego wyparowaniem
w czasie przechowywania. Dlatego też wymagane jest przechowywanie nalewek w szczelnych,
ciemnych naczyniach, w temperaturze pokojowej.
Przykłady nalewek:
Nalewka kozłkowa (Valerianae tinctura) – FP VI, syn. krople walerianowe. Sporządzana
jest przez 7-dniową macerację grubo sproszkowanego surowca alkoholem etylowym 70º
w stosunku 1+5. Jest lekiem o działaniu uspokajającym.
Nalewka gorzka (Tinctura amara) – FP VI, jest to nalewka złożona, otrzymywana przez
7-dniową macerację 70º etanolem. Jest to preparat zwiększający łaknienie i poprawiający
trawienie.
Nalewka z korzenia wymiotnicy (Ipecacuanhae tinctura) – FP VI. Nalewkę sporządza się
przez perkolację mianowanego korzenia wymiotnicy etanolem 70º. Nalewka z korzenia
wymiotnicy, dzięki zawartym w niej alkaloidom, stosowana w małych dawkach działa
wykrztuśnie, natomiast w większych dawkach działa wymiotnie. Należy do wykazu B.
Wyciągi (Extracta) – są to preparaty o określonej zawartości substancji czynnych,
otrzymywanymi przez wytrawianie suchych, rozdrobnionych surowców roślinnych etanolem
95º, wodą, ich mieszaninami lub innymi rozpuszczalnikami, metodą perkolacji lub innymi
metodami, które pozwolą na otrzymanie preparatu odpowiadającego wymaganiom
farmakopealnym.
Do wytrawiania, o ile nie podano inaczej stosuje się surowce rozdrobnione i przesiane
przez następujące sita:
− liście, zioła, kwiaty – sito o średnicy oczek 5,6mm,
− korzenie, kora – sito o średnicy oczek 3,15mm,
− owoce, nasiona i surowce twarde – sito o średnicy oczek 1,6mm.
W zależności od stopnia zagęszczenia wyróżnia się następujące rodzaje wyciągów:
− wyciągi płynne (Extracta fluida) – otrzymywane są przez wytrawianie surowca mieszaniną
etanolu 95º i wody, tak aby z 1cz. surowca uzyskać 1 cz. wyciągu. Wytrawianie surowca
przeprowadza się przez perkolację w dwóch etapach. W pierwszym etapie zbiera się płyn
wyciągowy w ilości 85% masy wytrawionego surowca i odstawia, w drugim etapie surowiec
wytrawia się do wyekstrahowania związków czynnych. Płyn otrzymany w drugim etapie
zagęszcza się do ilości, które po połączeniu z pierwszą częścią perkolatu dadzą masę równą z
masą surowca (1:1) lub przewidzianą dla wyciągu zawartość związków czynnych. Płyn
pozostawia się na 3 dni w temperaturze nie wyższej niż 15ºC i sączy.
Przykłady wyciągów płynnych:
Wyciąg z korzenia pokrzyku płynny (Belladonnae extractum fluidum) FP IV, sporządza
się go przez perkolację grubo sproszkowanego surowca etanolem 80º.
Wyciąg tymiankowy płynny (Thymi extractum fluidum) – FP VI, wyciąg tymiankowy
płynny sporządza się metodą perkolacji w sposób zmodyfikowany, stosując dwa
rozpuszczalniki. Jeden z nich służy do zwilżania surowca, drugi do przeprowadzenia
perkolacji.
Wyciągi olejowe – otrzymywane są przez wytrawianie suchego surowca roślinnego olejem
roślinnym. Wytrawieniu ulegają substancje o charakterze lipofilowym, z reguły jako metodę
ekstrakcji stosuje się macerację dynamiczną.
− wyciągi gęste (Extracta spissa) – są to wyciągi, w których rozpuszczalnik został
odparowany do uzyskania masy o konsystencji plastycznej. Duża zawartość wody, do 30%,

15
powoduje, że wyciągi te są nietrwałe, podatne na rozwój flory bakteryjnej oraz zmiany
charakteru substancji czynnych spowodowane działalnością enzymów. Otrzymuje się je
metodą ekstrakcji bateryjnej, z zastosowaniem zróżnicowanych technik, a jako rozpuszczalnika
używa się etanolu w mieszaninie z wodą lub wody.
− wyciągi suche ( Extracta sicca) – są to sypkie proszki, które otrzymuje się po całkowitym
odparowaniu rozpuszczalnika użytego do wytrawienia surowca. Rozpuszczalnik usuwany jest
przez destylację próżniową lub suszenie rozpyłowe. O ile w monografii nie podano inaczej
wyciągi suche nie powinny zawierać więcej niż 5% wody. Spośród preparatów
otrzymywanych przez ekstrakcję surowców roślinnych, wyciągi suche są najtrwalszą postacią
leku pod warunkiem odpowiedniego przechowywania. Wyciągi te ze względu na ich
higroskopijność przechowuje się w szczelnie zamkniętych naczyniach, czasami nad środkiem
osuszającym np. żelem krzemionkowym ze wskaźnikiem wilgoci. Wyciągi suche stosuje się do
sporządzania proszków lub otrzymywania mniej stężonych preparatów z surowców zielarskich
jak: nalewki, wyciągi płynne, syropy.
Przykłady wyciągów suchych:
Wyciąg z pokrzyku suchy (Belladonnae extractum siccum) – FP VI, otrzymywany metodą
perkolacji za pomocą etanolu 70º. Posiada działanie rozkurczające, należy do wykazu B.
Wyciąg lukrecjowy suchy (Glycyrrhizae extractum siccum) – FP VI, otrzymywany przez
dwukrotną macerację korzeni lukrecji wodą z dodatkiem amoniaku. Wykazuje działanie
przeciwzapalne w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy.
Ze względu na niezbyt dobrą trwałość wyciągi przechowuje się szczelnie zamkniętych,
ciemnych pojemnikach, w temperaturze nie wyższej niż 25ºC.
Inne leki galenowe
Mydła (Sapones) są to sole wyższych kwasów tłuszczowych np. palmitynowego,
stearynowego, oleinowego, linolowego itp. Są związkami powierzchniowo czynnymi,
zmniejszającymi napięcie powierzchniowe na granicy faz.
Możemy wyróżnić mydła alkaliczne, mydła metaliczne i mydła trietanoloamoniowe.
Mydła alkaliczne ze względu na ich dużą alkaliczność mają ograniczone zastosowanie
w farmacji, stosowane są przede wszystkim w lekach do użytku zewnętrznego (maści
i mazideł). Do grupy tej należą mydła sodowe, potasowe i amonowe. Przykłady mydeł: mydło
lecznicze (Sapo medicatus) FP VI, mydło potasowe (Sapo kalinus) FP VI, spirytus mydlany
(Saponis kalini spirytus) FP VI, mydło krezolowe ciekłe (Sapo Cresoli, Lizol) FP IV.
Mydła metaliczne stosowane są jako substancje pomocnicze (praktyczne znaczenie mają
sole wapnia, magnezu i glinu) w tabletkach, pudrach, kremach, maściach, emulsjach itp.
Wykazują także pewne działanie ściągające i przeciwgrzybiczne.
Mydła trietanoloamoniowe otrzymywane są przez zobojętnienie wolnych kwasów
tłuszczowych trietanoloaminą. Są dobrymi emulgatorami emulsji typu o/w. Wchodzą w skład
niektórych preparatów kosmetycznych.
Plastry lecznicze są to preparaty przeznaczone do stosowania zewnętrznego,
w temperaturze pokojowej występują w formie stałej, natomiast po nałożeniu na skórę miękną.
Do plastrów leczniczych zaliczamy:
− plaster pieprzowcowy (Collemplastrum Capsici) – stosowany w miejscowym leczeniu
mięśniobólów i nerwobólów.
− plaster przeciw odciskom (Collemplastrum salicylicum) – jego składnikiem leczniczym
dodanym do masy kauczukowej jest kwas salicylowy, działający keratolitycznie na skórę.
− Plastry woskowo-żywiczne – otrzymywane przez stapianie żywic z woskami i olejami, np.
plaster nostrzykowy (Meliloti emplastrum, FP VI) o działaniu przeciwzapalnym.

16
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie wymagania stawiane są wyjściowym surowcom służącym do sporządzania leków
galenowych?
2. W jaki sposób stabilizowane są surowce zielarskie?
3. Co to jest ekstrakcja ?
4. W jaki sposób oblicza się ilość wytrawionej substancji?
5. Jakie są metody ekstrakcji?
6. Co to jest maceracja?
7. Jakie są modyfikacje maceracji?
8. Na czym polega maceracja prosta, dynamiczna, ultradźwiękowa, turboekstrakcja
i dygestia?
9. Na czym polega perkolacja i jakie są jej modyfikacje?
10. Jakie są etapy perkolacji?
11. Na czym polega reperkolacja, diakolacja i ewakolacja?
12. W jaki sposób można sklasyfikować preparaty roślinne?
13. Co to są alkoholatury, soki i soki stabilizowane?
14. Jakie są przykłady intraktów i soków stabilizowanych?
15. Jak brzmi definicja ziółek i w jaki sposób je sporządzamy?
16. Co to są odwary, napary i maceracje recepturowe i jakie są różnice w ich sporządzaniu?
17. Jak brzmi definicja nalewek i wyciągów i czym różnią się te preparaty?
18. Jakie są przykłady nalewek i wyciągów?
19. Jaka jest charakterystyka wyciągów płynnych?
20. W jakich warunkach należy przechowywać preparaty roślinne?
21. Co to są mydła i jak je można scharakteryzować?
22. Co to są plastry i jakie są ich przykłady?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykorzystywanie Farmakopei Polskiej oraz innej literatury fachowej do
charakteryzowania i opisywania preparatów galenowych.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) dobrać i przygotować literaturę niezbędną do charakteryzowania i opisywania preparatów
galenowych,
2) odszukać w farmakopei lub innej literaturze uzupełniającej preparaty wskazane przez
nauczyciela do indywidualnego opracowania,
3) scharakteryzować i opisać w zeszycie ćwiczeniowym wybrane preparaty,
4) zaprezentować na forum grupy zebrane wiadomości,
5) brać czynny udział w dyskusji na temat przedstawionych preparatów galenowych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
− literatura fachowa,
− poradnik dla ucznia,
− zeszyt i przybory do pisania.

17
Ćwiczenie 2
Sporządzanie nalewek przez macerację i perkolację.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania nalewek
metodą maceracji i perkolacji oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,
2) zaplanować tok postępowania,
3) przygotować w odpowiedni sposób surowce roślinne, które użyte będą do sporządzenia
maceracji i perkolacji (rozdrobnić i przesiać surowce przez zalecane sita),
4) przygotować rozpuszczalniki potrzebne do wytrawiania surowca,
5) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, macerator i perkolator oraz opakowanie dla
gotowego preparatu,
6) odszukać w FP monografię szczegółową surowców roślinnych zwracając uwagę na
właściwości substancji czynnych zawartych w surowcu, działanie i zastosowanie,
7) scharakteryzować i opisać wykonywane preparaty galenowe wykorzystując FP oraz inną
literaturę,
8) wykonać nalewki metodą maceracji i perkolacji,
9) zapakować gotowe preparaty do odpowiednich opakowań,
10) dołączyć etykietkę z nazwą preparatu, datą sporządzenia oraz warunkami
przechowywania leku,
11) ćwiczenie opisać w zeszycie.
− loża (stół), taboret, szafki i półki na leki,
− sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, łopatki i łyżeczki plastikowe lub metalowe,
naczynia do przechowywania surowców i substancji leczniczych, bagietki, zlewki, lejki,
butelki, sita, parownice, perkolator, wagi apteczne, odważniki,
− surowce roślinne, rozpuszczalniki,
− opakowania do leków: butelki i słoiki szklane – różnych rozmiarów,
− etykiety i sygnatury do leków,
− literatura uzupełniająca,
Ćwiczenie 3
Wykonywanie wyciągu płynnego.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania wyciągów
płynnych metodą perkolacji oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,
perkolacji (rozdrobnić i przesiać surowce przez zalecane sita),

18
5) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, perkolator oraz opakowanie dla gotowego
preparatu,
właściwości substancji czynnych zawartych w surowcu, sposoby wytrawiania, działanie
i zastosowanie,
7) scharakteryzować i opisać wykonywany preparat galenowy wykorzystując FP oraz inną
literaturę,
8) wykonać wyciąg płynny metodą perkolacji,
9) zapakować gotowy preparat,
butelki, sita, parownice, perkolator, wagi apteczne, odważniki,
− opakowania do leków: butelki i słoiki szklane - nakrętki,
Ćwiczenie 4
Sporządzanie odwarów, naparów, maceracji recepturowych.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania odwarów,
naparów, maceracji recepturowych oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,
odwarów, naparów, maceracji recepturowych (rozdrobnić i przesiać surowce przez
zalecane sita),
5) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, utensylia oraz opakowania dla gotowych
preparatów,
literaturę,
8) wykonać odwar, napar, macerację recepturową,

19
butelki, sita, parownice, infuzorki, wagi apteczne, odważniki, palniki,
− opakowania do leków: butelki i słoiki szklane – różnych rozmiarów, nakrętki,
Ćwiczenie 5
Sporządzanie wybranych mieszanek ziołowych.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący sporządzania mieszanek
ziołowych oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,
literaturę,
5) dobrać i przygotować potrzebny sprzęt, utensylia oraz opakowanie dla gotowych
preparatów,
mieszanek ziołowych (rozdrobnić i przesiać surowce przez zalecane sita),
7) wykonać mieszanki ziołowe,
naczynia do przechowywania surowców i substancji leczniczych, bagietki, sita, parownice,
wagi apteczne, odważniki, arkusze bibuły, kliszki celuloidowe,
− surowce roślinne, substancje lecznicze,
− opakowania do leków: torebki papierowe i słoiki szklane - różnych rozmiarów,

20
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz: Tak Nie
1) zdefiniować pojęcia odwarów, naparów, maceracji i dokonać ich
charakterystyki?  
2) zdefiniować pojęcia nalewek i wyciągów?  
3) scharakteryzować nalewki i wyciągi?  
4) omówić różne metody ekstrakcji surowców roślinnych?  
5) omówić modyfikacje maceracji i perkolacji?  
6) sporządzić odwary, napary, maceracje?  
7) wykonać nalewki i wyciągi metodą maceracji i perkolacji?  
8) zapakować i opisać gotowe preparaty?  
9) określić warunki przechowywania preparatów roślinnych?  
10) podać przykłady różnych preparatów galenowych?  
11) skorzystać z farmakopei i innej literatury w celu charakteryzowania
i opisywania preparatów galenowych?
 
12) sporządzić i zapakować mieszanki ziołowe?  

21
4.2. Płynne leki galenowe
Wody aromatyczne (Aquae aromaticae) – są to bezbarwne, przezroczyste lub lekko
opalizujące, rozcieńczone, wodne roztwory olejków eterycznych. Otrzymuje się je przez
poddanie olejkowych surowców zielarskich destylacji z parą wodną lub przez rozpuszczenie
olejku w wodzie.
W metodzie otrzymywania wody aromatycznej przez rozpuszczanie olejku eterycznego
bez korzystania z substancji pomocniczych, olejek eteryczny miesza się ze świeżo
przegotowaną i ostudzoną to temperatury 40-50°C wodą oczyszczoną w stosunku 1:1000,
wytrząsa kilkakrotnie w ciągu godziny i pozostawia na 24 godziny a otrzymany roztwór sączy
przez bibułę. W ten sposób można sporządzać wodę różaną.
Druga metoda, rozpuszczania olejku eterycznego po roztarciu z talkiem, polega na tym,
że olejek eteryczny rozciera się w moździerzu z 10-krotną ilością talku i miesza z wodą
przygotowaną jak poprzednio. Mieszaninę wytrząsa w zamkniętym naczyniu i sączy przez
bibułę.
Ucieranie z talkiem ma na celu rozwinięcie powierzchni olejku, co ułatwia rozpuszczanie
składników hydrofilnych. W ten sposób otrzymuje się wodę koprową (Foeniculi aqua),
stosowaną do leków regulujących trawienie oraz wodę miętową (Menthae piperitae aqua),
służącą jako corrigens do leków stosowanych w zaburzeniach przewodu pokarmowego.
Inną metodą otrzymywania wody aromatycznej jest metoda rozpuszczania olejków
eterycznych za pomocą solubilizatorów. W procesie solubilizacji micelarnej znaczna część
olejku eterycznego wnika do niepolarnego wnętrza miceli tenzydu, co pozwala na uzyskanie
wody o stężeniu 10- krotnie większym. Tak otrzymaną wodę aromatyczną należy przed
użyciem odpowiednio rozcieńczyć. Tym sposobem otrzymuje się koncentrat wody miętowej
(Menthae piperitae aqua concentrata).
Roztwory wodne (Solutiones aquosae) – otrzymuje się je przez rozpuszczenie jednego
lub kilku składników w wodzie oczyszczonej (Aqua purificata).
Roztwór zasadowego octanu glinu (Aluminii subacetatis solutio, Płyn Burowa), FP VI.
Roztwór ten zawiera 8,5% zasadowego octanu glinu, otrzymuje się go na drodze reakcji
wymiany . Roztwór octanu glinu miesza się z zawiesiną węglanu wapnia w wodzie, po czym
dodaje 30% kwas octowy i pozostawia na 72 godziny aż do zaniku wydzielania się dwutlenku
węgla. Ciecz zlewa się znad osadu, sączy i doprowadza do wymaganego stężenia 8,5%.
Preparat stosowany jest zewnętrznie, na stłuczenia, działa antyseptycznie i ściągająco.
Roztwór wodny jodu (Iodi solutio aquosae, Płyn Lugola), FP VI. – zawiera 1% jodu oraz
2% jodku potasu. Jodek potasu rozpuszcza się w niewielkiej ilości wody i w tym roztworze
rozpuszcza się jod, po całkowitym rozpuszczeniu uzupełnia się wodą do 100cz. Preparat ma
zastosowanie w terapii jodowej i w postaci rozcieńczonej jako antyseptyk do płukania gardła.
Wodoru nadtlenek 3% (Hydrogenii peroxydum 3%, woda utleniona), FP VI – jest to 3%
roztwór nadtlenku wodoru w wodzie, sporządzony przez rozcieńczenie 30% nadtlenku
wodoru (perhydrolu). Działa przeciwbakteryjnie.
Woda wapienna (Aqua Calcis), FP VI – jest to nasycony roztwór wodorotlenku wapnia,
zawierający 0,15-0,17% Ca(OH)2. Ponieważ jest to roztwór nasycony, przechowuje się go nad
osadem i zlewa sącząc na krótko przed użyciem. Woda wapienna stosowana jest jako środek
alkalizujący i przeciwzapalny.

22
Wykonywanie rozcieńczeń z wykorzystaniem roztworów stężonych
Rozcieńczenia (dilutiones) – są to roztwory o stężeniu mniejszym od stężenia
wyjściowego, wyrażonego w g/l lub procentach. Przykładem są rozcieńczenia kwasu solnego,
kwasu mlekowego, perhydrolu czy formaldehydu.
Przykład:
Ile należy użyć perhydrolu i wody, aby otrzymać 150,0g wody utlenionej 3%?
3% · 150,0g = 30% · x
x = 15g tzn. że, aby otrzymać 150g 3% wody utlenionej, należy zmieszać
15g perhydrolu (wody utlenionej 30%) i 135g wody oczyszczonej.
Roztwory etanolowe (Solutiones spirituosae) – są to roztwory sporządzone z etanolem
o stężeniu poniżej 40°. FP VI wyróżnia także spirytusy lecznicze (Spirituosa medicata)
i definiuje je jako roztwory przyrządzone z etanolem o stężeniu powyżej 40°.
Wśród roztworów spirytusowych wyróżnia się spirytusy aromatyczne (Spirituosa
aromatica), które są roztworami olejków eterycznych. Stosowane są jako środki poprawiające
zapach i smak lub zewnętrznie do nacierań.
Spirytus kamforowy (Camphorae spiritus), FP VI – Jest to preparat zawierający 10%
kamfory w 70° etanolu. Kamforę rozpuszcza się w etanolu 95° i uzupełnia do 100 cz. wodą.
Stosowany jest do nacierań, jako środek powodujący przekrwienie skóry, ma też działanie
antyseptyczne.
Spirytus mrówczany (Spiritus formicicus), FP VI – Do przygotowania 100cz. preparatu
należy użyć 5 cz. 25% kwasu mrówkowego. Ostateczne stężenie kwasu mrówkowego
w preparacie wynosi 1,2%. Spirytus mrówczany należy przygotowywać ex tempore.
Stosowany jest do nacierań w chorobie reumatycznej.
Krople anyżowe (Ammonii spiritus anisatus), FP VI – aby otrzymać krople anyżowe
należy 2 cz. olejku anyżowego rozpuścić w 40cz. etanolu 95°, a następnie zmieszać
z roztworem 3 cz.chlorku amonu w 55cz. wody. Olejek anyżowy nie rozpuszcza się
całkowicie przy zmniejszonym stężeniu etanolu, dlatego też cała mieszanina lekko opalizuje.
Preparat ma działanie wykrztuśne i jest składnikiem mieszanki wykrztuśnej Mixtura pectoralis.
Spirytusowy roztwór jodu (Iodi solutio spirituosa, Jodyna), FP VI – jest to 3% roztwór
jodu w etanolu około 90°. Otrzymywany jest przez rozpuszczenie 1cz. jodku potasu w 6 cz.
wody, dodanie 3cz. jodu i stopniowe dodawanie 90cz. etanolu 95°. Jest to lek stosowany do
odkażania skóry.
Obliczanie rozcieńczeń etanolu:
Według FP VI podstawowym roztworem używanym do sporządzania rozcieńczeń jest
farmakopealny alkohol etylowy 96% (Ethanolum 760g/l, synonim Spiritus Vini rectificatus). W
preparatyce farmaceutycznej stosuje się także mieszaniny etanolu z wodą, jako etanol 70° i 90°
oraz etanol o innym stężeniu, podanym w recepcie.
W celu sporządzenia rozcieńczenia etanolu, należy posłużyć się tabelą zamieszczoną w FP
VI (str. 1101), uwzględniającą różnice gęstości alkoholu etylowego.
% objętościowy, wyrażony w stopniach jest to ilość mililitrów bezwodnego etanolu
w 100 ml roztworu alkoholowego.
% wagowy, jest to moc wagowa etanolu wyrażona liczbą gramów etanolu absolutnego
w 100 g roztworu.
Przykład na obliczenie rozcieńczenia etanolu z uwzględnieniem procentów objętościowych
i procentów wagowych:
Jaką ilość etanolu 95° należy odważyć i zmieszać z wodą, aby otrzymać 150,0g etanolu
o stężeniu 50°?

23
W tabeli zawartej w FP VI (str. 1101) w rubryce % objętościowy należy odszukać
najbliższą wartość odpowiadającą etanolowi 95,0° oraz 50,0° i odczytać odpowiadający im,
umieszczony w rubryce obok, % wagowy.
95,02° = 92,45 % wag.
50,02° = 42,44 % wag.
Oznacza to, że 92,45cz. wagowych „etanolu 100%” znajduje się w 100cz. etanolu 95°
i 42,44 cz. wagowych „etanolu 100%” w 100cz. etanolu 50°.
jeżeli 92,45g – 100g
to 42,44g – x g
x = 45,9g na 100,0g etanolu 50°, to aby otrzymać 150,0 g etanolu 50° należy
zmieszać 68,85g etanolu 95° z 81,15g wody.
Roztwory olejowe (Solutiones oleosae) – są to roztwory otrzymywane przez
rozpuszczanie substancji leczniczych w olejach ciekłych pochodzenia roślinnego np. oleju
lnianym, rzepakowym, arachidowym, bawełnianym, sojowym lub zwierzęcego np. tran. Do
grupy tej zaliczyć możemy również roztwory w olejach mineralnych takich jak parafina płynna.
Olej kamforowy (Oleum camphoratum), FP VI – jest to 10% roztwór kamfory w oleju
rzepakowym. Aby ułatwić rozpuszczanie kamfory, należy ogrzewać ją w oleju na łaźni wodnej
o temperaturze 40°, w szczelnie zamkniętym naczyniu. Preparat ma działanie rozgrzewające,
powodujące miejscowe przekrwienie.
Ze względu na zawartość substancji czynnych za oleje lecznicze uważa się olej rycynowy
(Ricini oleum), w którym działanie przeczyszczające wykazują glicerydy kwasu rycynolowego
oraz olej wątłuszowy, czyli tran, bogaty w witaminy A i D.
Roztwory olejowe są mało trwałe i łatwo ulegają jełczeniu, należy przechowywać je zatem
w naczyniach szczelnie zamkniętych, w chłodnym miejscu i chronić od światła.
Syropy (Sirupi) – są płynną postacią leku przeznaczone do podawania doustnego,
charakteryzujące się słodkim smakiem oraz zwiększoną lepkością i gęstością. Są stężonymi
roztworami sacharozy (nie mniej niż 45%), innych cukrów lub alkoholi wielowodorotlenowych
w wodzie, wyciągach roślinnych, sokach owocowych lub ich mieszaninach. Mogą zawierać
substancje lecznicze w postaci rozpuszczonej lub zawieszonej.
Syropy sporządza się przez rozpuszczenie cukru w gorącym płynie, a po doprowadzeniu
do wrzenia syrop jest filtrowany i uzupełniony do przepisanej masy świeżo przegotowaną
wodą. Po ochłodzeniu syrop rozlewa się do jałowych opakowań.
Na zimno syropy otrzymuje się przez zmieszanie z syropem, najczęściej prostym,
składników płynnych np.. syrop z owocni pomarańczy gorzkiej lub przez rozpuszczenie stałej
substancji leczniczej w odpowiednim syropie np. syrop z sulfogwajakolem.
Syropy przeznaczone do dłuższego przechowywania mogą zawierać roztwory substancji
konserwujących np. kwas benzoesowy lub benzoesan sodu w stężeniu 0,1-0,2 %, FP V zaleca
stosowanie mieszaniny 1,25g/l pirosiarczanu sodu z 50g/l etanolu 96° lub 1,0g/l
p-hydroksybenzoesanu etylu z 2,0g/l benzoesanu sodu i 50,0g/l etanolu.
Trwałość wykazują nasycone roztwory cukru ze względu na wysokie ciśnienie
osmotyczne, dzięki któremu drobnoustroje wegetujące w syropach tracą wodę, co pozbawia je
możliwości rozwoju. Nie giną jednak i w momencie rozcieńczenia preparatu następuje ich
wzmożony wzrost.
Dlatego też bardzo ważny jest nie tylko ich sposób sporządzania ale i warunki
przechowywania. Syropy należy przechowywać w zamkniętych, najlepiej jałowych
pojemnikach, w temperaturze nie wyższej niż 25°C.
Przykłady syropów prostych i złożonych

24
Syrop zwykły (Sirupus simplex), FP VI – jest to 64% roztwór sacharozy w wodzie.
Prawidłowy skład sprawdza się przez pomiar gęstości (1,310 – 1,320 g/ml), w przypadku zbyt
dużej gęstości syrop można rozcieńczyć, natomiast w przypadku zbyt małej gęstości, dodać
stężony roztwór cukru i doprowadzić nim gęstość syropu do odpowiedniej wartości. Syrop
prosty jest preparatem wyjściowym do otrzymywania innych syropów, stosowany jest również
jako corrigens do leków płynnych lub jako środek wiążący w tabletkach, granulatach itp.
Syrop z owocni pomarańczy gorzkiej (Aurantii pericarpii amari sirupus), syrop
pomarańczowy, FP VI – otrzymuje się go przez zmieszanie syropu zwykłego 90,0 cz. z 5,0 cz.
nalewki pomarańczowej i 5,0 cz. płynnego wyciągu z owocni pomarańczy. Jest lepką cieczą o
zapachu pomarańczy i gęstości 1,260-1,285 g/ml. Zawiera gorycze i olejki eteryczne.
Zawartość sacharozy w syropie wynosi jedynie 58%, jednak obecność etanolu i olejków
eterycznych zapewnia mu trwałość. Służy jako corrigens smaku i zapachu oraz jako nośnik
substancji leczniczych.
Syrop z sulfogwajakolem (Sirupus Kalii guajacolosulfonici), FP VI – otrzymywany jest
przez rozpuszczenie 6,0 cz. sulfogwajakolu w 94,0 cz. podgrzanego syropu z owocni
pomarańczy. Działa wykrztuśnie, wykazuje słabe działanie odkażające.
Syrop tymiankowy złożony (Thymi sirupus compositus), FP VI – otrzymywany jest przez
zmieszanie płynnego wyciągu z ziela tymianku z syropem prostym z dodatkiem bromku amonu
i tymolu, jest ciemnobrunatną cieczą o zapachu tymianku o gęstości 1,255-1,275 g/ml. Syrop
wykazuje działanie wykrztuśne.
W postaci syropów stosuje się również substancje lecznicze o działaniu
przeciwhistaminowym, przeciwalergicznym, przeczyszczającym, a stężone roztwory sacharozy
są nośnikami związków wapnia np. Calcium-syrop.
Miód – jest syropowatą cieczą, składaną przez pszczoły w komórkach plastrów woskowych.
Obecnie miodami leczniczymi zaleca się nazywać preparaty zawierające powyżej 60% miodu.
Natomiast preparaty, które zawierają wyciągi roślinne i substancje lecznicze a stężenie miodu
waha się od 25-60% nazywane są syropami miodowo-ziołowymi.
W preparatyce farmaceutycznej stosowany jest miód oczyszczony (Mel depuratum),
otrzymywany z miodu naturalnego, posiada działanie wzmacniające, tonizujące, w większych
dawkach działa przeczyszczająco.
Miód prawoślazowy (Mel Althaeae) – do otrzymywania tego preparatu stosuje się korzenie
prawoślazu i lukrecji, wodę i benzoesan sodu, sacharozę i miód oczyszczony. Stosowany jest
jako lek osłaniający, wykrztuśny i łagodzący kaszel.
1. Co to są wody aromatyczne i jakie jest ich zastosowanie?
2. W jaki sposób wykonuje się rozcieńczenia ?
3. Jaki jest skład, otrzymywanie i zastosowanie płynu Lugola, wody wapiennej, płynu
Burowa?
4. Jaka jest różnica między roztworami etanolowymi a spirytusami leczniczymi?
5. Jaki jest skład i zastosowanie spirytusu kamforowego, kropli anyżowych, jodyny?
6. W jaki sposób oblicza się i wykonuje rozcieńczenia etanolu?
7. Co to jest procent wagowy i objętościowy?
8. Co to są roztwory olejowe?
9. Jaki jest skład i zastosowanie oleju kamforowego?
10. Co to są syropy?
11. Jaka jest rola cukru w syropie?

25
12. W jaki sposób otrzymuje się syropy?
13. Jakie są przykłady i zastosowanie syropów prostych i złożonych?
14. Co to są miody?
15. W jakich warunkach przechowuje się płynne leki galenowe?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonywanie farmakopealnych i lekospisowych galenowych roztworów wodnych.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący wykonywania
farmakopealnych i lekospisowych galenowych roztworów wodnych oraz poszerzyć
wiadomości z literatury uzupełniającej,
3) przygotować substancje lecznicze i rozpuszczalniki,
preparatów,
5) odszukać w FP monografię szczegółową substancji leczniczych oraz monografię wodnych
roztworów galenowych zwracając uwagę na właściwości, skład, otrzymywanie, działanie
i zastosowanie,
literaturę,
7) wykonać wodne roztwory galenowe,
parownice, wagi apteczne, odważniki,
− substancje lecznicze, rozpuszczalniki,
− opakowania do leków: butelki i stoliki szklane – różnych rozmiarów, nakrętki,

26
Ćwiczenie 2
Wykonywanie rozcieńczeń z wykorzystaniem roztworów stężonych.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący wykonywania rozcieńczeń
oraz poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,
3) dokonać niezbędnych przeliczeń do sporządzenia rozcieńczeń,
4) przygotować stężone roztwory i rozpuszczalniki,
preparatów,
6) odszukać w FP monografię szczegółową substancji leczniczych zwracając uwagę na
właściwości, działanie i zastosowanie,
7) scharakteryzować opisać wykonane rozcieńczenia wykorzystując FP oraz inną literaturę,
8) wykonać rozcieńczenia z wykorzystaniem roztworów stężonych,
11) uporządkować miejsce pracy.
naczynia do przechowywania surowców i substancji leczniczych, bagietki, zlewki,
cylindry, lejki, butelki, parownice, wagi apteczne, odważniki,
− opakowania do leków: butelki i stoliki szklane – różnych rozmiarów, nakrętki,
− zeszyt i przybory do pisania, kalkulator.
Ćwiczenie 3
Obliczanie rozcieńczeń etanolu oraz sporządzanie etanolu o różnych stężeniach.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący obliczania rozcieńczeń
etanolu i sporządzania etanolu o różnych stężeniach oraz poszerzyć wiadomości
z literatury uzupełniającej,
3) odszukać w FP monografię szczegółową alkoholu etylowego i zapoznać się z nią,
4) wykorzystać tablice gęstości mieszanin etanolu z wodą, zawarte w farmakopei,
5) dokonać niezbędnych obliczeń do wykonania etanolu o różnych stężeniach,
6) pobrać odpowiednią ilość etanolu, wpisując dane do książki spirytusowej,

27
preparatów,
8) wykonać etanol o różnych stężeniach,
11) sprzątnąć miejsce pracy,
12) opisać wykonanie ćwiczenia z uwzględnieniem niezbędnych obliczeń w zeszycie
ćwiczeniowym.
− sprzęt: bagietki, zlewki, lejki, butelki, cylindry , wagi apteczne, odważniki,
− etanol, rozpuszczalnik (woda oczyszczona),
− opakowania do leków: butelki z nakrętkami – różnych rozmiarów,
Ćwiczenie 4
Rozwiązywanie zadań na przeliczanie procentów objętościowych i procentów wagowych.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący przeliczania procentów
objętościowych i procentów wagowych oraz poszerzyć wiadomości z literatury
uzupełniającej,
2) przeanalizować zadania wydane przez nauczyciela,
3) odszukać w tabelach wartości procentów objętościowych i odpowiadające im wartości
procentów wagowych,
4) wykonać obliczenia,
5) opisać zadania w zeszycie ćwiczeniowym.
Ćwiczenie 5
Wykonywanie roztworów spirytusowych i spirytusów leczniczych.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący roztworów spirytusowych

28
preparatów,
4) odszukać w FP monografię szczegółową substancji leczniczych oraz monografię
roztworów spirytusowych i spirytusów leczniczych zwracając uwagę na właściwości,
skład, otrzymywanie, działanie i zastosowanie,
5) scharakteryzować i opisać wykonywane preparaty, wykorzystując farmakopeę oraz inną
literaturę,
6) sporządzić wybrane roztwory etanolowe i spirytusy lecznicze,
10) opisać wykonanie ćwiczenia z uwzględnieniem niezbędnych obliczeń w zeszycie
ćwiczeniowym.
− sprzęt: bagietki, zlewki, lejki, butelki, cylindry, wagi apteczne, odważniki,
Ćwiczenie 6
Wykonywanie roztworów olejowych.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący roztworów olejowych
preparatów,
4) odszukać w FP monografię szczegółową substancji leczniczych oraz monografię
roztworów olejowych zwracając uwagę na właściwości, skład, otrzymywanie, działanie
i zastosowanie,
5) scharakteryzować i opisać wykonywane preparaty wykorzystując FP oraz inną literaturę,
6) sporządzić wybrane roztwory olejowe,
10) opisać wykonane ćwiczenie w zeszycie ćwiczeniowym.

29
− sprzęt: bagietki, zlewki, lejki, butelki, cylindry, wagi apteczne, odważniki,
Ćwiczenie 7
Sporządzanie syropów prostych i złożonych. Mierzenie gęstości surowców oraz sposoby
jej korygowania.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący syropów oraz poszerzyć
2) przygotować substancje lecznicze, rozpuszczalniki i surowce roślinne,
preparatów,
4) odszukać w FP monografię syropów oraz monografię szczegółową substancji leczniczych
wchodzących w skład syropów, uwzględniając właściwości, skład, otrzymywanie,
działanie i zastosowanie,
5) scharakteryzować i opisać wykonywane preparaty wykorzystując FP oraz inną literaturę,
6) sporządzić wybrane syropy proste i złożone,
7) zmierzyć i ewentualnie skorygować gęstość sporządzonych syropów,
10) sprzątnąć miejsce pracy.
− sprzęt: bagietki, zlewki, lejki, butelki, cylindry, areometr, wagi apteczne, odważniki,

30
1) podać przykłady płynnych leków galenowych?  
2) zdefiniować wody aromatyczne i dokonać ich charakterystyki?  
3) zdefiniować, scharakteryzować i sporządzić galenowe roztwory
wodne?  
4) wykonać rozcieńczenia z wykorzystaniem roztworów stężonych?  
5) obliczyć rozcieńczenia etanolu?  
6) sporządzić etanol o różnych stężeniach?  
7) rozwiązać zadania na przeliczanie procentów objętościowych
i wagowych?  
8) wykonać roztwory spirytusowe i spirytusy lecznicze?  
9) wykonać roztwory olejowe?  
10) określić warunki przechowywania płynnych preparatów roślinnych?  
11) sporządzić i zapakować syropy proste i złożone?  
12) zmierzyć i skorygować gęstość syropów?  
13) skorzystać z farmakopei i innej literatury w celu scharakteryzowania
i opisania płynnych preparatów galenowych?  

31
4.3. Stałe leki galenowe
Granulaty (Granulata) są postacią leku, którą stanowią agregaty sproszkowanych
substancji charakteryzujące się jednolitym składem, podobną wielkością i odpowiednią
odpornością mechaniczną. Granulaty zawierają jedną lub kilka substancji leczniczych, mogą
zawierać substancje pomocnicze np. substancje wiążące (zwilżające, lepiszcza: woda etanol,
żelatyna, guma arabska itp.), substancje rozsadzające (np. skrobia, pochodne celulozy, pektyny
itp.), substancje hydrofilizujące –zwiększające zwilżalność hydrofobowych substancji
leczniczych (np. alkohol cetylowy, monostearynian glicerolu), substancje utrzymujące wilgoć
(np. glicerol, glikol propylenowy itp.), substancje wypełniające (np. cukry, skrobia i jej
pochodne, chlorek sodu itp.). Granulaty przeznaczone są do podawania doustnego, mogą być
połykane, rozgryzane i żute, mogą być też rozpraszane lub rozpuszczane w wodzie lub innym
rozpuszczalniku. Granulaty do stosowania zewnętrznego służą do sporządzania roztworów lub
zawiesin. Wielkość ziaren granulatów, jako postaci leku wynosi 1,6 – 3,2 mm, natomiast
granulatów do tabletkowania z reguły 0,5 – 1,6 mm.
W zależności od obecności powłoczki lub jej braku granulaty dzieli się na:
− granulaty niepowlekane (Granulata),
− granulaty powlekane (Granulata obducta) – powlekane najczęściej powłoczką cukrową
lub substancjami wielkocząsteczkowymi.
W zależności od przeznaczenia wyróżnia się następujące rodzaje granulatów:
a) granulaty uwalniające substancję leczniczą w jamie ustnej
− do rozgryzania
− do ssania
b) granulaty do połykania
− uwalniające substancję leczniczą w żołądku
− uwalniające substancję leczniczą w jelicie – dojelitowe
− o modyfikowanej szybkości uwalniania substancji leczniczej
c) granulaty do sporządzania płynów
− do sporządzania roztworów
− do sporządzania zawiesin
− granulaty musujące (Granulata effervescens)
d) granulaty ziołowe (Granulata herbacea), otrzymywane ze sproszkowanych surowców
roślinnych
e) granulaty do stosowania zewnętrznego
− do sporządzania roztworów,
− do sporządzania zawiesin.
Granulaty otrzymywane są:
− klasyczną metodą granulowania na mokro,
− metodą fluidyzacyjną,
− za pomocą rozpryskiwania,
− przez aglomerację w urządzeniach z mieszadłami szybkoobrotowymi
− metodą na sucho.
Granulaty powinny być wytrzymałe mechanicznie tak, aby w prawidłowych warunkach
przechowywania i transportu nie uległy kruszeniu ścieraniu. W procesie produkcji, pakowania,
przechowywania i dystrybucji należy zachować warunki zapewniające odpowiednią czystość

32
mikrobiologiczną. Jeżeli granulaty zawierają składniki lotne, lub jeżeli składniki muszą być
chronione należy go przechowywać w hermetycznym pojemniku.
Przykłady granulatów:
Granulatum simplex ad tablettas:
I Solani amylum 70cz.
Lactosum 30cz.
II Glycerolum 86% 2cz.
Gelatinae mucilago 4% 98cz.
Mieszaninę proszków I należy zwilżyć roztworem II, wilgotną masę zgranulować przez
sito 0,5 mm i suszyć w temperaturze pokojowej lub suszarce do 35°C.
Calcii et Natrii phosphatis granulatum (Granulofosfat):
Calcii phosphas 5,0
Natrii phosphas 1,0
Saccharum album 94,0 cz.
Auranti tinct. V gtt.
Aqua q.s.
Fosforan trójwapniowy i sodu dwuwodorofosforan miesza się w moździerzu z cukrem
sproszkowanym i zarabia odpowiednią ilością wody do powstania plastycznej masy. Następnie
granuluje w granulatorze przy zastosowaniu tarczy o średnicy oczek 2,5 mm. Granulat suszy
się w temperaturze około 40°C.
Proszki (Pulveres) – są stałą postacią leku, którą tworzą sypkie, homogenne cząstki
o odpowiednim stopniu rozdrobnienia.
Wykonanie proszków galenowych – polega na doborze odpowiedniej wielkości
moździerza i tłuczka porcelanowego oraz kolejnym odważaniu, rozdrabnianiu i proszkowaniu
przepisanych składników. Kolejność odważania i ucierania składników jest następująca: po
przeczytaniu recepty i przeanalizowaniu jej pod względem poprawności zapisu, wybiera się
proszek najbardziej obojętny lub przepisany w największej ilości i o strukturze najbardziej
ziarnistej. Część proszku przenosi się do moździerza, dokładnie rozciera, w tym czasie
następuje zatarcie porów moździerza, co zapobiega stratom dodawanych substancji silniej
działających. W następnej kolejności odważa się i uciera, przy ciągłym zgarnianiu kliszką
proszku ze ścianek moździerza, proszki silniej działające, po roztarciu których kolejno
dodajemy i ucieramy pozostałe składniki, aż do uzyskania jednorodnej, miałko sproszkowanej
mieszaniny.
Proszki galenowe stosowane w recepturze i lecznictwie:
1) Aluminium hydroxydatum cum Extr. Belladonnae – glinowy wodorotlenek z wyciągiem z
liści pokrzyku, syn. Allusal cum Extr. Belladonnae:
Aluminium hydroxydatum 99 cz.
Extractum Belladonnae 1 cz.
2) Aminophenazonum cum Allobarbitalo – aminofenazon z allobarbitalem, syn. Pabialgin:
Aminophenazonum 88 cz.
Allobarbitalum 12 cz.
3) Aminophenazonum cum Noraminophenazonomethanosulfonico Natrii syn. Gardan:
Aminophenazonum 39,7 cz.
Noraminophenazonomethanosulfonicum Natrium 60,3 cz.
4) Pulvis od Gargarisma – proszek do płukania, syn. Gargarin:
Natrii tetraboras 35 cz.

33
Natrii bicarbonas 35 cz.
Natrii chloridum 15 cz.
Natrii benzoes 15 cz.
Mentholum 0,5 cz.
5) Pulvis pro irigatione
Zinci sulfas 33,3 cz.
Acidum boricum 33,3 cz.
Alumen 33,3 cz.
6) Asprocol:
Acidum acetylosalicylicum50,0 cz.
Glycocolum 20,0 cz.
7) Pyrenol:
Natrii salicylas 49,4
Natrii benzoes 49,4
Acidum benzoicum 0,9
Thymolum 0,3
8) Veramid:
Aminophenazonum 71,8
Acidum diaethylbarbituricum 28,2
9) Sal. Erlenmeyeri:
Ammonii bromidi1 cz.
Natrii bromidi 2 cz.
Kalii bromidi 2 cz.
1. Jaka jest definicja granulatów?
2. Co wchodzi w skład granulatów?
3. Jaką rolę spełniają substancje pomocnicze w granulatach?
4. Jakie są przykłady substancji pomocniczych?
5. Jaki jest podział i zastosowanie granulatów?
6. Jakie są metody otrzymywania granulatów?
7. W jaki sposób przygotowuje się proszki galenowe?
8. Jakie są przykłady proszków galenowych?
9. Co wchodzi w skład soli Erlenmeyera?

34
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wykonywanie proszków galenowych.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący proszków galenowych
i poszerzyć wiadomości z literatury uzupełniającej,
2) wykorzystać podane recepty lub zestawy przepisów przygotowane przez nauczyciela,
3) przeczytać poprawnie receptę,
4) przeanalizować skład proszków galenowych,
5) odszukać w FP monografię szczegółową poszczególnych składników recepty, (zwracając
uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, dawkę, działanie i zastosowanie,
sposób przechowywania oraz przynależność do wykazu leków),
6) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania, mieszania oraz sposób
rozdrabniania proszków),
7) przygotować odpowiedni sprzęt, substancje, opakowanie i sygnaturę leku,
8) wykonać pracę zgodnie z zasadami dobrej praktyki wytwarzania,
9) zapakować proszki, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę,
11) opisać wykonanie recepty w zeszycie ćwiczeniowym.
− sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, kliszki celuloidowe, łopatki i łyżeczki
plastikowe lub metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, wagi
apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,
− surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze,
− opakowania do leków: pudełka tekturowe i winidurowe, torebki papierowe
i pergaminowe,
− zestaw oryginalnych recept i przepisów na proszki galenowe,
− obowiązująca literatura fachowa,
Ćwiczenie 2
Sporządzanie granulatów.
1) przeczytać materiał nauczania z poradnika dla ucznia dotyczący granulatów i poszerzyć
2) wykorzystać podane recepty i przepisy na granulaty przygotowane przez nauczyciela,
3) przeczytać i zanalizować skład,

35
4) odszukać w FP monografię szczegółową poszczególnych składników recepty, (zwracając
uwagę na postać i właściwości substancji leczniczej, działanie i zastosowanie, sposób
przechowywania),
5) zaplanować tok postępowania (kolejność odważania, mieszania oraz sposób rozdrabniania
substancji),
6) przygotować odpowiedni sprzęt, sita, substancje, opakowanie i sygnaturę leku,
7) wykonać pracę zgodnie z zasadami dobrej praktyki wytwarzania i przepisami BHP,
8) zapakować, dołączyć odpowiednią sygnaturę i etykietę,
10) opisać wykonanie ćwiczenia w zeszycie.
− sprzęt: moździerze, pistle różnych rozmiarów, kliszki celuloidowe, łopatki i łyżeczki
plastikowe lub metalowe, naczynia do przechowywania substancji leczniczych, granulator,
− sita, wagi apteczne: techniczne i elektroniczne, odważniki,
− surowce farmaceutyczne, substancje lecznicze i substancje pomocnicze,
− opakowania do leków: stoliki szklane, pudełka tekturowe i winidurowe, torebki
papierowe i pergaminowe,
− zestaw przepisów na granulaty,
− obowiązująca literatura fachowa,
1) podać przykłady stałych leków galenowych?  
2) zdefiniować proszki galenowe?  
3) wymienić i podać skład wybranych proszków galenowych?  
4) wykonać proszki galenowe?  
5) zdefiniować i podzielić granulaty?  
6) wymienić substancje pomocnicze?  
7) wymienić metody otrzymywania granulatów?  
8) sporządzić granulaty?  
9) określić warunki przechowywania stałych preparatów roślinnych?  
10) skorzystać z farmakopei i innej literatury w celu scharakteryzowania i
opisania stałych preparatów galenowych?  

36
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 22 zadań dotyczących „ Wykonywania leków recepturowych i aptecznych
z surowców roślinnych”. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi
i tylko jedna odpowiedź jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.
6. Kolejność rozwiązywania zadań jest dowolna.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Po zakończeniu rozwiązywania zadań, sprawdź w KARCIE ODPOWIEDZI, czy dla
wszystkich zadań zaznaczyłeś odpowiedzi.
9. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
10. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia !
Materiały dla ucznia:
− instrukcja,
− zestaw zadań testowych,
− karta odpowiedzi.

37
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Podstawową metodą stabilizacji surowców roślinnych jest proces
a) rozdrabniania.
b) przesiewania.
c) sączenia.
d) suszenia.
2. Diakolacja jest modyfikacją
a) perkolacji.
b) maceracji.
c) dygestii.
d) turboekstracji.
3. Surowce alkaloidowe i glikozydy nasercowe do sporządzania odwarów i naparów
powinny być przesiane przez sito
a) 0,16.
b) 0,5.
c) 3,15.
d) 1,6.
4. Aby otrzymać 20g 3% wody utlenionej należy odważyć
a) 6g perhydrolu.
b) 3g nadtlenku wodoru.
c) 30g nadtlenku wodoru 30%.
d) 2g perhydrolu.
5. Miodami leczniczymi zaleca się nazywać preparaty zawierające powyżej
a) 50% miodu.
b) 30% miodu.
c) 60% miodu.
d) 34 % cukru.
6. Olej kamforowy jest to
a) 5% roztwór kamfory w oleju rzepakowym.
b) 1% roztwór kamfory w oleju lnianym.
c) 5% roztwór kamfory w oleju rycynowym.
d) 10% roztwór kamfory w oleju rzepakowym.
7. Wyciąg suchy z liści pokrzyku otrzymuje się metodą
a) maceracji.
b) podwójnej maceracji.
c) perkolacji.
d) reperkolacji.
8. Syrop zwykły według FP VI jest roztworem sacharozy w wodzie o stężeniu
a) 34%.
b) 64%.
c) 36%.
d) 66%.

38
9. Synonim nalewki kozłkowej to
a) nalewka gorzka.
b) krople żołądkowe.
c) nalewka emetynowa.
d) krople walerianowe.
10. Intrakt jest to
a) wodny roztwór olejków eterycznych.
b) wodnoetanolowy roztwór substancji leczniczej zawierający cukier.
c) wodny wyciąg z surowców roślinnych z dodatkiem rozpuszczalnych substancji
leczniczych.
d) alkoholatura stabilizowana.
11. Wielkość ziaren granulatów, jako postaci leku wynosi
a) 1,6 – 3,2 µm.
b) 0,5 – 1,6 mm.
c) 1,6 – 3,2 mm.
d) 0,5 – 1,6 µm.
12. Sok z kwiatów i liści podbiału stosowany jest jako środek
a) o działaniu odtruwającym, zalecany w zaburzeniach przemiany materii.
b) do stosowania w przewlekłych chorobach nerek.
c) o działaniu wykrztuśnym, w przewlekłych nieżytach dróg oddechowych.
d) pobudzający czynność wątroby i wydzielanie soku żołądkowego.
13. Jeżeli lekarz nie przepisze inaczej, odwary sporządza się w stosunku
a) 1:20.
b) 1:50.
c) 1:2.
d) 1:10.
14. Surowce służące do przyrządzania mieszanek ziołowych należy przesiać przez sito
a) 3,2 mm, a rozkrusz przez sito 0,16 mm.
b) 3,15 mm, a rozkrusz przez sito 0,5 mm.
c) 5,6 mm, a rozkrusz przez sito 0,315 mm.
d) 0,5 mm, a rozkrusz przez sito 0,315 mm.
15. Płynnymi, niezagęszczonymi preparatami otrzymanymi w wyniku wytrawiania suchych
surowców roślinnych lub przez rozpuszczenie wyciągów suchych lub gęstych są
a) nalewki.
b) alkoholatury.
c) ziółka.
d) wyciągi płynne.
16. Plaster nostrzykowy oprócz wosku i olejowego wyciągu z nostrzyku w swym składzie
zawiera
a) kwas salicylowy.
b) masę kauczukową.
c) kalafonię.
d) lanolinę.

39
17. Substancje hydrofilizujące, stosowane w procesie granulowania mają za zadanie
a) łączenie cząstek proszku w większe agregaty.
b) spowodować jak najszybszy rozpad granulatu.
c) zwiększenie zwilżalności hydrofobowych substancji leczniczych.
d) zabezpieczyć granulat przed nadmiernym wysychaniem.
18. Z wymiotnicy lekarskiej wykonuje się
a) odwar.
b) napar.
c) macerację.
d) napar i macerację.
19. Spirytusy lecznicze definiuje się jako roztwory przyrządzane z etanolem o stężeniu
powyżej
a) 40º.
b) 25º.
c) 95º.
d) 70º.
20. Jodyna według FP VI jest to
a) 1% roztwór jodu w wodzie.
b) 3% roztwór jodu w etanolu 90º.
c) 3% roztwór jodu w wodzie.
d) 1% roztwór jodu w etanolu 90º.
21. Dogodną formą zastępującą mieszanki ziołowe są tzw.
a) intrakty.
b) inserty.
c) inwerty.
d) instanty.
22. Krople anyżowe mają działanie
a) wykrztuśne.
b) rozgrzewające.
c) przeciwbólowe.
d) antyseptyczne.

40
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko..........................................................................................
Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych
Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr
zadania
Odpowiedź Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
21 a b c d
22 a b c d
Razem:

41
6. LITERATURA
1. Farmakopea Polska IV. PZWL, Warszawa 1970
2. Farmakopea Polska V. PTFarm., Warszawa 1995–1999
3. Farmakopea Polska VI. PTFarm., Warszawa 2002
4. Farmakopea Polska VII. PTFarm., Warszawa 2006
5. Jachowicz R.: Receptura apteczna. PZWL, Warszawa 2005
6. Janicki S., Sznitowska M., Zieliński W.: Dostępność farmaceutyczna i dostępność
biologiczna leków. Polfa OIN, Warszawa 2001
7. Janicki S., Szulc J., Woyczikowski B.: Zbiór recept. Gdańsk 2003
8. Janicki S., Fiebig A., Sznitowska M.: Farmacja stosowana. PZWL Warszawa 2006
9. Krówczyński L.: Ćwiczenia z receptury. PZWL, Warszawa1996
10. Krówczyński L.: Technologia postaci leku. PZWL, Warszawa 1969
11. Krówczyński L.: Zarys technologii postaci leku. PZWL, Warszawa 1994
12. Krówczyński L., Jachowicz R. (red.): „Ćwiczenia z receptury”. Wydawnictwo UJ,
Kraków 1998
13. Mueller R.H., Hildebrand G.E. (red.): Technologia nowoczesnych postaci leku. PZWL,
Warszawa 1998
14. Modrzejewski F.: Farmacja stosowana. PZWL, Warszawa 1997

12. Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to 12. Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych

Similar to 12. Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych (20)

12. Wykonywanie leków recepturowych i aptecznych z surowców roślinnych