2. 2
Το περιοδικό που κρατάτε στα χέρια σας είναι προϊόν ομαδικής δουλειάς
των μαθητών των τμημάτων Α2 & Α3 του 1ου ΕΠΑΛ Αλμυρού για τη
συμμετοχή τους στο εκπαιδευτικό πρόγραμμα «Κύπρος-Ελλάδα-Ομογένεια:
εκπαιδευτικές γέφυρες…», που συνδιοργάνωσαν η Διεύθυνση Πρωτοβάθμιας
Εκπαίδευσης Σερρών, η Πρεσβεία της Κύπρου στην Ελλάδα – Μορφωτικό
Γραφείο – Σπίτι της Κύπρου, το Υπουργείο Εσωτερικών και Διοικητικής
Ανασυγκρότησης (Μακεδονίας-Θράκης) και το Τμήμα Εκπαιδευτικής
Ραδιοτηλεόρασης του Υπουργείου Παιδείας, Έρευνας και Θρησκευμάτων
της Ελλάδος. Ευαισθητοποιήθηκαν από το κυπριακό πρόβλημα, γνώρισαν
άγνωστες ως τώρα πτυχές της ιστορίας του κυπριακού ελληνισμού και
σκεπτόμενοι κριτικά υπεραμύνθηκαν της επανένωσης του νησιού με την
πατρίδα μας. Ελάτε μαζί μας να σας ταξιδέψουμε τόσο στην ιστορία όσο και
στο παρόν της μεγαλονήσου!
6. 6
ΈΝΑ ΚΟΜΜΑΤΙ ΑΠΌ ΤΗΝ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ
ΝΗΣΙΟΥ…
ΦΥΛΑΚΙΣΜΕΝΑ ΜΝΗΜΑΤΑ (1955-
1959)
Τμήμα Α2
7. 7
Η ιστορία…
Κατά τη διάρκεια του απελευθερωτικού αγώνα του 1955-59 για την
απαλλαγή της Κύπρου από το βρετανικό ζυγό, οι αποικιοκράτες
κατασκεύασαν στις Κεντρικές Φυλακές της Λευκωσίας ένα μικρό
κοιμητήριο, που έμεινε στην ιστορία με την ονομασία «Φυλακισμένα
Μνήματα». Είναι ένας στενός χώρος δίπλα
από τα κελιά των μελλοθάνατων και την
αγχόνη, περιτριγυρισμένος από ψηλούς
τοίχους με τεμάχια γυαλιών στο πάνω μέρος
τους. Εδώ αποφασίστηκε επί Κυβερνήτη
Τζον Χάρντιγκ, να θάβουν τους
απαγχονισμένους, καθώς και ηγετικές
μορφές της Εθνικής Οργάνωσης Κυπρίων
Αγωνιστών (ΕΟΚΑ) που σκοτώνονταν σε
μάχες, για να μη μετατρέπονται οι κηδείες
τους σε μαζικά συλλαλητήρια και μαχητικές διαδηλώσεις.
Στα «Φυλακισμένα Μνήματα» είναι θαμμένοι δεκατρείς ηρωομάρτυρες, από
τους οποίους οι εννέα εκτελέστηκαν με απαγχονισμό στις Κεντρικές
Φυλακές της Λευκωσίας, τρεις έπεσαν στο πεδίο της μάχης και ένας πέθανε
σε στρατιωτικό νοσοκομείο μετά τον τραυματισμό του σε μάχη. Μοναδικό
τους έγκλημα η αγάπη τους για την ελευθερία. Οι ηρωομάρτυρες της
αγχόνης, παρά τα φρικτά και απάνθρωπα σωματικά και ψυχικά μαρτύρια
που υπέστησαν από την ώρα της σύλληψης ως την ώρα της εκτέλεσης, δεν
λύγισαν στιγμή. Με ακμαίο το ηθικό και ακλόνητη την πίστη
αντιμετώπιζαν καθημερινά τη σκληρή δοκιμασία. Κι όταν έφτασε η πιο
κρίσιμη στιγμή, βάδισαν προς την αγχόνη αγέρωχοι και ευθυτενείς
ψάλλοντας τον Εθνικό Ύμνο της πατρίδας και θρησκευτικά άσματα, ενώ
άλλοι κρατούμενοι αγωνιστές τους ενθάρρυναν με πατριωτικά συνθήματα
και τραγούδια.
8. 8
Η κηδεία τους γινόταν αμέσως μετά τον απαγχονισμό. Μοναδική παρουσία
εκείνη του ιερέα των φυλακών, που έψαλλε τη νεκρώσιμη ακολουθία έξω
από την κλειστή είσοδο του κοιμητηρίου. Ύστερα οι Άγγλοι τους Έθαβαν
χωρίς να παρευρίσκεται κανένας δικός τους, ούτε μάνα ούτε πατέρας. Οι
γονείς προσκύνησαν τους τάφους των παιδιών τους μετά το τέλος του αγώνα.
Οι εννιά απαγχονισθέντες, όλοι τους νέοι ηλικίας 19-24 ετών, είναι με τη
σειρά που εκτελέστηκαν:
Μιχαλάκης Καραολής, Ανδρέας Δημητρίου ( Απαγχονίστηκαν μαζί
στις 10.5.1956)
Ιάκωβος Πατάτσος, Ανδρέας Ζάκος, Χαρίλαος Μιχαήλ
(Απαγχονίσθηκαν μαζί στις 9.8.1956)
Μιχαήλ Κουτσόφτας, Στέλιος Μαυρομάτης, Ανδρέας Παναγίδης
(Απαγχονίστηκαν μαζί στις 21.9.1956)
Ευαγόρας Παλληκαρίδης (Απαγχονίσθηκε στις 14.3.1957)
Στα Φυλακισμένα Μνήματα αναπαύονται ακόμα τέσσερα παλικάρια της
ΕΟΚΑ, που με την ηρωική τους δράση εξέπληξαν και αυτούς τους
κατακτητές. Οι Άγγλοι αρνήθηκαν να δώσουν τις σορούς των ηρώων στις
οικογένειες τους, φοβούμενοι τις λαϊκές εκδηλώσεις κατά την κηδεία τους.
Τους έθαψαν στο κοιμητήριο των φυλακών όπως τους ήρωες της αγχόνης.
Οι τέσσερις ήρωες είναι οι ακόλουθοι:
Μάρκος Δράκος
Γρηγόρης Αυξεντίου
Στυλιανός Λένας
Κυριάκος Μάτσης
9. 9
Σε τέσσερις τάφους του κοιμητηρίου των Κεντρικών Φυλακών οι Άγγλοι
έθαψαν οκτώ νεκρούς, για εξοικονόμηση χώρου. Στον ίδιο τάφο βρίσκονται
ανά δύο οι:
Ανδρέας Δημητρίου και Στυλιανός Λένας
Ανδρέας Ζάκος και Κυριάκος Μάτσης
Ανδρέας Παναγίδης και Μιχαήλ Κουτσόφτας
Γρηγόρης Αυξεντίου και Ευαγόρας Παλληκαρίδης
Με το τέλος του αγώνα τα Φυλακισμένα Μνήματα έγιναν τόπος ιερού
προσκυνήματος, μνημείο ηρωισμού και αντίστασης κατά των δυνάμεων της
βίας και της τρομοκρατίας, ναός ιερός της ελευθερίας θεμελιωμένος στα
κόκαλα των αθανάτων παλικαριών της ΕΟΚΑ. Την αθανασία τους δηλώνει
επιγραφή στον τοίχο του βάθους του κοιμητηρίου:
«Τ’ αντρειωμένου ο θάνατος, θάνατος δε λογιέται».
10. 10
Οι ήρωες
Μιχαλάκης Καραολής
Ο Μιχαλάκης Καραολής τελείωσε το δημοτικό σχολείο Παλαιχωρίου και
αποφοίτησε από την Αγγλική Σχολή Λευκωσίας. Ήταν κυβερνητικός
υπάλληλος και εργαζόταν στο Τμήμα του Φόρου Εισοδήματος. Εντάχθηκε
στις τάξεις της ΕΟΚΑ πριν από την 1η Απριλίου 1955, στην ομάδα του
Πολύκαρπου Γιωρκάτζη και προσέφερε ποικίλες υπηρεσίες στον αγώνα.
Έλαβε μέρος στη διανομή της πρώτης προκήρυξης του Διγενή. Δούλεψε στο
τμήμα πληροφοριών της Οργάνωσης, στη μεταφορά και απόκρυψη οπλισμού
και ανέλαβε βομβιστικές επιθέσεις εναντίον του εχθρού σε καίρια σημεία
της Λευκωσίας. Στη συνέχεια κατατάγηκε στην πρώτη ομάδα εκτελεστικού
Λευκωσίας. Ως απόφοιτος της Αγγλικής Σχολής έκανε παρέα με
11. 11
αγγλόπαιδες, έπαιζε μαζί τους και δεν κινούσε σε κανένα την υποψία ότι
ήταν μέλος της ΕΟΚΑ.
Στις 28 Αυγούστου 1955 ανέλαβε με το συναγωνιστή του Ανδρέα
Παναγιώτου την εκτέλεση του αστυνομικού Ηρόδοτου Πουλλή, στενού
συνεργάτη των Άγγλων. Ο Παναγιώτου διέφυγε, ενώ ο Καραολής
καταζητήθηκε και συνελήφθη, καθώς μεταφερόταν στην περιοχή Κερύνειας,
για να ενωθεί με την ομάδα του Γρηγόρη Αυξεντίου. Προσήχθη στο
δικαστήριο και καταδικάστηκε σε θάνατο στις 28 Οκτωβρίου 1955, παρόλο
που η σφαίρα που σκότωσε τον Πουλλή προερχόταν από το όπλο του
Παναγιώτου. Και αυτό το γνώριζαν οι Άγγλοι. Προσπάθειες για οργάνωση
δραπέτευσής του, πριν την εκτέλεσή του, δεν τελεσφόρησαν και ο
Μιχαλάκης Καραολής οδηγήθηκε στην αγχόνη μαζί με τον Ανδρέα
Δημητρίου στις 10 Μαΐου 1956. Με τις εκτελέσεις αυτές ο νέος Άγγλος
κυβερνήτης της
Κύπρου
Χάρντιγκ ήθελε
να δείξει ότι η
Βρετανία ήταν
αποφασισμένη
να διατηρήσει
την κυριαρχία
της στην Κύπρο,
πατάσσοντας
κάθε αντίσταση
του Κυπριακού
λαού.
Το ψυχικό σθένος και η ελληνική παλληκαριά που επέδειξαν οι Μιχαλάκης
Καραολής και Ανδρέας Δημητρίου, ανεβαίνοντας απτόητοι στο ικρίωμα της
αγχόνης, ανύψωσε το γόητρο της ΕΟΚΑ και δημιούργησε ηρωικό
προηγούμενο για τους αγωνιστές.
12. 12
Ανδρέας Δημητρίου
Ο Ανδρέας Δημητρίου αποφοίτησε από το δημοτικό σχολείο Αγίου
Μάμαντος και φοίτησε για τρία χρόνια στο Νυκτερινό Γυμνάσιο
Αμμοχώστου. Εργάστηκε αρχικά σε κατάστημα εκρηκτικών υλών και
κυνηγετικών ειδών και αργότερα στον αγγλικό στρατό. Υπήρξε Γραμματέας
της Συντεχνίας των Αχθοφόρων της ΣΕΚ στην Αμμόχωστο. Διακρινόταν για
την εργατικότητα, την πρωτοβουλία και την ευσυνειδησία του. Εντάχθηκε
από τους πρώτους στη δύναμη της ΕΟΚΑ και έδρασε με τις ομάδες
Αμμοχώστου, επεκτείνοντας τη συμμετοχή του και στο εκτελεστικό.
Το μυαλό του συνεχώς μηχανευόταν τρόπους να αναπτύξει δραστηριότητα.
Επιστέγασμα της δράσης του ήταν η αρπαγή των όπλων μέσα από τις
στρατιωτικές αποθήκες του λιμανιού της Αμμοχώστου, στις αρχές
Δεκεμβρίου 1955, αμέσως μετά την εκφόρτωσή τους και προτού
μεταφερθούν και τακτοποιηθούν. Τα όπλα προωθήθηκαν σε διάφορες
ανταρτικές ομάδες, οι οποίες μέχρι τότε ήταν εφοδιασμένες σχεδόν μόνο με
13. 13
κυνηγετικά. Ο Διγενής εξέφρασε την πλήρη ικανοποίησή του για τη δράση
του αυτή.
Μετά από απόπειρά του να εκτελέσει τον Άγγλο πράκτορα Τέυλορ, τον
οποίο και τραυμάτισε, ο Ανδρέας βρέθηκε αντιμέτωπος με ένοπλους
στρατιώτες που φρουρούσαν τον Τέυλορ. Πρόταξε εναντίον τους το όπλο
του, το οποίο όμως έπαθε εμπλοκή και οι στρατιώτες τον συνέλαβαν, αφού
τον πλήγωσαν. Καταδικάστηκε σε θάνατο και μαζί με το Μιχαλάκη
Καραολή ήταν οι πρώτοι που απαγχονίστηκαν.
"Το μόνο που λυπούμαι είναι που δεν θα προλάβω να δω την Κύπρο μας
ελεύθερη", ήταν τα τελευταία του λόγια προς τη μάνα του, λίγες ώρες πριν
από τον απαγχονισμό του. "Στο καλό, γιε μου και να έχεις θάρρος ως το
τέλος", ήταν η απάντησή της.
14. 14
Ιάκωβος Πατάτσος
Γεννήθηκε στη Λευκωσία την 1η Ιουλίου 1934. Απαγχονίστηκε από τους
Άγγλους στις Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας στις 9 Αυγούστου 1956.
Ο Ιάκωβος Πατάτσος τελείωσε το δημοτικό σχολείο "Ελένειο" στη Λευκωσία
και ήταν απόφοιτος της Σχολής Σαμουήλ. Εργαζόταν ως γραφέας στον Οίκο
Παρασκευαΐδη. Ήταν μέλος της ΟΧΕΝ και εντάχθηκε στον Αγώνα πριν από
το 1955. Με την έναρξη του αγώνα κατατάχθηκε σε ομάδες ρίψης βομβών
και αργότερα στο εκτελεστικό Λευκωσίας. Λόγω όμως των θρησκευτικών του
πεποιθήσεων προβληματιζόταν να λάβει μέρος σε εκτελέσεις.
Η δράση του στον αγώνα συνταυτιζόταν με τη θρησκεία και ό,τι έκαμνε το
έκαμνε, επειδή πίστευε ότι και η ελευθερία είναι δώρο του Θεού.
Τον Ιανουάριο του 1956 συνεργάστηκε με το Σταύρο Στυλιανίδη και άλλα
στελέχη της ΕΟΚΑ στην κατασκευή και τοποθέτηση βόμβας στις 20
Μαρτίου 1956 στο κρεβάτι του Κυβερνήτη Χάρντιγκ. Στις 23 Απριλίου 1956
ανέλαβε με το συναγωνιστή του Γεώργιο Παλαιολόγο την εκτέλεση ενός
15. 15
προδότη αστυνομικού, εναντίον του οποίου έγινε και προηγουμένως
ανεπιτυχής απόπειρα. Η επίθεση έγινε έξω από τον κεντρικό αστυνομικό
σταθμό Σεραγίου Λευκωσίας. Η προσπάθεια απέτυχε και ο Ιάκωβος, που
έπεσε από το ποδήλατό του βρέθηκε στο στόχαστρο Τούρκου ειδικού
χωροφύλακα. Δεύτερος Τούρκος αστυνομικός, ο Νιχάτ Βασίφ, άρπαξε τον
Ιάκωβο, οπότε ο Παλαιολόγος πυροβόλησε θανάσιμα τον Νιχάτ και τον
ελευθέρωσε. Στη συνέχεια όμως το πλήθος των Τουρκοκυπρίων που
προσέτρεξε τον ακινητοποίησε και συνελήφθη. Ο Παλαιολόγος κατέφυγε
στο αντάρτικο και ο Πατάτσος κατηγορήθηκε για την εκτέλεση του Νιχάτ
και οδηγήθηκε στην αγχόνη.
Κατά τη διάρκεια της ολιγόμηνης κράτησής του
στα κελιά των μελλοθανάτων τόνωνε με τη
θρησκευτική του πίστη τους άλλους κατάδικους,
δημιουργώντας ατμόσφαιρα κατάνυξης και
πνευματικής ανάτασης. Η βαθιά του
θρησκευτικότητα αντανακλάται και στην
τελευταία του επιστολή προς τη μητέρα του
στην οποία έγραφε : "Αγαπημένη μου μητέρα,
Χαίρε. Ευρίσκομαι μεταξύ αγγέλων. Το πνεύμα
μου φτερουγίζει γύρω από το θρόνο του Κυρίου.
Θέλω να χαίρεις όπως κι εγώ..."
16. 16
Ανδρέας Ζάκος
Ο Ανδρέας Ζάκος φοίτησε στο δημοτικό σχολείο Λεύκας και στο Παγκύπριο
Γυμνάσιο Λευκωσίας και αποφοίτησε από την Ελληνική Σχολή Σολέας. Από
παιδί του άρεσε να μελοποιεί στίχους, εκφράζοντας έτσι το πηγαίο μουσικό
αίσθημα που τον διέκρινε.
Ήταν αγνός και ενθουσιώδης ιδεολόγος. Φιλοσοφούσε τη ζωή, λέγοντας ότι,
αν είναι να προσφέρει ο άνθρωπος τη ζωή του για τα πιστεύω του, αξίζει να
το κάνει ενόσω είναι νέος.
Εργαζόταν ως σχεδιαστής στην Κυπριακή Μεταλλευτική Εταιρεία.
Αγωνίστηκε σκληρά για τα δίκαια των εργαζομένων και πέτυχε, με τις
προσπάθειές του, να συντονίσει τις δραστηριότητες των εθνικοφρόνων
σωματείων των γύρω χωριών για εθνική δράση. Η εθνική του προσφορά
ξεκίνησε αμέσως μετά το 1950 με ενέργειες που αποσκοπούσαν στην τόνωση
του εθνικού φρονήματος του λαού. Ο μεγαλύτερός του αδελφός Γεώργιος
υπήρξε ένας από τους πυρήνες της ΠΕΟΝ, μια από τις προεπαναστατικές
ενέργειες της οποίας ήταν και η δολιοφθορά στα ηλεκτροφόρα καλώδια της
17. 17
Αρχής Ηλεκτρισμού, με αποτέλεσμα τη συσκότιση της Λευκωσίας και τη
διάλυση των εορταστικών εκδηλώσεων για τη στέψη της βασίλισσας
Ελισάβετ στο Κυβερνείο το Μάιο 1953. Ο Γιώργος προσπαθούσε να κρατήσει
μακριά από τα μυστικά της Οργάνωσης το φλογερό αδελφό του Ανδρέα, ο
οποίος όμως εντάχθηκε στην ΕΟΚΑ με το ξεκίνημα του αγώνα και όργωσε
την περιοχή Λεύκας-Πύργου, ετοίμασε κρησφύγετα και στρατολόγησε
άνδρες ως μέλη της ΕΟΚΑ. Για να μπορεί απερίσπαστα να προσφέρει τις
υπηρεσίες του στον αγώνα, ο Ανδρέας κατέφυγε σε ανταρτική ομάδα στην
περιοχή της Γαληνής, όπου επιδόθηκε σε αναγνωρίσεις στόχων για
μελλοντικές επιθέσεις και δολιοφθορές, σύμφωνα με οδηγίες του Αρχηγού
Διγενή. Στην επίθεση της 15ης Δεκεμβρίου 1955 στην τοποθεσία
Μερσινάκι, κατά την οποία έπεσε ο Χαράλαμπος Μούσκος, ο Ανδρέας Ζάκος
συνελήφθη πληγωμένος μαζί με το Χαρίλαο Μιχαήλ, καταδικάστηκαν σε
θάνατο και απαγχονίστηκαν στις Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας μαζί με τον
Ιάκωβο Πατάτσο. Ως τελευταία χάρη, πριν από τον απαγχονισμό του, ζήτησε
και άκουσε μουσική Μπαχ και Μπετόβεν. Γράφει σχετικά στον αδελφό του
Γιώργο:
"Η ώρα του θανάτου πλησιάζει, μα στην ψυχή μας φωλιάζει ηρεμία. Τη
στιγμή αυτή ακούμε την Ηρωική Συμφωνία του Μπετόβεν. Στη θέση που
βρισκόμαστε τώρα ούτε με το μικροσκόπιο δεν μπορούμε να ανακαλύψουμε
πού υπάρχει τραγωδία στο θάνατο..."
18. 18
Χαρίλαος Μιχαήλ
Γεννήθηκε στο χωριό Γαληνή, της επαρχίας Λευκωσίας, στις 9 Φεβρουαρίου
1935. Απαγχονίστηκε στις Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας, στις 9
Αυγούστου 1956.
Ο Χαρίλαος Μιχαήλ τελείωσε το δημοτικό σχολείο Γαληνής και εργαζόταν
στην Κυπριακή Μεταλλευτική Εταιρεία. Εντάχθηκε στον αγώνα της ΕΟΚΑ
και υπηρέτησε μαζί με τα αδέλφια του και τον πατέρα του. Είχαν
διασυνδέσεις με την ανταρτική ομάδα του Μάρκου Δράκου. Ήταν αχώριστος
φίλος και στενός συνεργάτης του Ανδρέα Ζάκου με τον οποίο κατέφυγε στο
αντάρτικο στις 17 Νοεμβρίου 1955, επανδρώνοντας ανταρτική ομάδα στην
περιοχή Γαληνής, αφού είχαν στο μεταξύ κατασκευάσει κρησφύγετα και
λημέρια στην ορεινή αυτή περιοχή. Σε ένα μήνα, στις 15 Δεκεμβρίου 1955,
η ομάδα τους συνενώθηκε με την ομάδα του Μάρκου Δράκου για την ενέδρα
στο Μερσινάκι, στο 38ο μίλι του δρόμου Λευκωσίας-Κάτω Πύργου, κοντά
στους αρχαίους Σόλους. Στην επίθεση οι ήρωες της ΕΟΚΑ Χαρίλαος
Μιχαήλ, Ανδρέας Ζάκος, Χαράλαμπος Μούσκος και Μάρκος Δράκος, μαζί με
τέσσερις άλλους συναγωνιστές τους, βρέθηκαν αντιμέτωποι με τον
19. 19
εμπειροπόλεμο ταγματάρχη Κουμπ του αγγλικού στρατού και το δεκανέα
Μόρουμ, ο οποίος σκοτώθηκε. Σκοτώθηκε επίσης και ο Χαράλαμπος
Μούσκος. Ο Ανδρέας Ζάκος συνελήφθη βαριά τραυματισμένος. Μαζί του
συνελήφθη και ο Χαρίλαος Μιχαήλ, ο οποίος δεν θέλησε να εγκαταλείψει
τραυματισμένο το φίλο του. Και οι δυο τους καταδικάστηκαν σε θάνατο και
εκτελέστηκαν μαζί με τον Ιάκωβο Πατάτσο την Πέμπτη, 9 Αυγούστου 1956.
Το βράδυ της Τετάρτης, 8 Αυγούστου, λίγες μόνο ώρες πριν από την
εκτέλεσή του, καλοδέχτηκε τη μάνα και τον πατέρα του στις Κεντρικές
Φυλακές Λευκωσίας με το τραγούδι "Ξύπνα καημένε μου Ραγιά" και τους
αποχαιρέτησε με αυτά τα λόγια :
" Έχω το θάρρος να πατήσω την αγχόνη, πατέρα. Εσύ, μάνα, να το έχεις
ευχαρίστηση και να το κρατείς καύχημα που πεθαίνω για την πατρίδα."
Το ψυχικό σθένος με το οποίο αντιμετώπισε το θάνατο φαίνεται και στις δυο
του επιστολές που έγραψε λίγο πριν από την εκτέλεσή του στις 7 και 8
Αυγούστου 1956.
20. 20
Στέλιος Μαυρομμάτης
Ο Στέλιος Μαυρομμάτης γεννήθηκε στο χωριό Λάρνακας της Λαπήθου, της
επαρχίας Κερύνειας, στις 15 Νοεμβρίου 1932. Απαγχονίστηκε στις
Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας, στις 21 Σεπτεμβρίου 1956.
Ο Στέλιος Μαυρομμάτης τελείωσε το δημοτικό σχολείο στο χωριό του και
την Εμπορική Σχολή Σαμουήλ στη Λευκωσία. Εργάστηκε για δυο χρόνια
στον αγγλικό στρατό στο Σουέζ και στη συνέχεια εργαζόταν στο αγγλικό
αεροδρόμιο Λευκωσίας ως γραφέας μέχρι τη σύλληψή του. Ήταν μέλος της
επιτροπής των σωματείων ΣΕΚ και ΘΟΙ στο χωριό του, στην ίδρυση των
οποίων πρωτοστάτησε ο πατέρας του.
Με την έναρξη του αγώνα εντάχθηκε στην ΕΟΚΑ και πήρε μέρος σε
επιχείρηση δολιοφθοράς εναντίον αεροπλάνων των Άγγλων. Συνέβαλε
επίσης ουσιαστικά στη συλλογή των κυνηγετικών όπλων από ιδιώτες στην
περιοχή Λευκωσίας. Έδρασε ιδιαίτερα στην περιοχή των οδών Λήδρας και
21. 21
Ονασαγόρου, την οποία οι Άγγλοι είχαν ονομάσει "μίλι του θανάτου".
Μεταξύ των συνεργατών του ήταν και ο ξάδελφός του Ευαγόρας
Παλληκαρίδης. Στενοί συνεργάτες του στη μεταφορά και απόκρυψη
οπλισμού, καθώς και στη φιλοξενία και φυγάδευση καταζητουμένων
προσώπων ήταν και οι γονείς και τα αδέλφια του.
Σε μια ανεπιτυχή επίθεση του ιδίου και των δυο συναγωνιστών του εναντίον
του Βρετανού σμηνία Νόρμαλ Άλφρεντ και του αεροπόρου Λώρενς Ληθ της
βρετανικής βασιλικής αεροπορίας στην οδό Αγίου Παύλου στον Άγιο
Δομέτιο Λευκωσίας, ο Στέλιος Μαυρομμάτης ανακόπηκε κατά την
αποχώρηση από Άγγλο κάτοικο της περιοχής και συνελήφθη από τους δυο
Άγγλους αεροπόρους. Καταδικάστηκε σε θάνατο και απαγχονίστηκε μαζί με
τους Ανδρέα Παναγίδη και Μιχαήλ Κουτσόφτα. Αξιοζήλευτο είναι το
θάρρος με το οποίο αντιμετώπισε την εκτέλεσή του και το οποίο ο ίδιος
περιγράφει στις δυο τελευταίες του επιστολές.
Σε έρευνες που έκαμαν Άγγλοι στρατιώτες στο πατρικό του σπίτι, μετά την
εκτέλεσή του, εκπυρσοκρότησε το όπλο ενός στρατιώτη πληγώνοντας την
αδελφή του Μαρία στη σπονδυλική στήλη και καθηλώνοντάς την από τα 27
της χρόνια σε αναπηρική καρέκλα.
22. 22
Μιχαήλ Κουτσόφτας
Ο Μιχαήλ Κουτσόφτας γεννήθηκε στο Παλαιομέτοχο, της επαρχίας
Λευκωσίας, στις 12 Νοεμβρίου 1934. Απαγχονίστηκε από τους Άγγλους στις
Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας στις 21 Σεπτεμβρίου 1956.
Ο Μιχαήλ Κουτσόφτας αποφοίτησε από το δημοτικό σχολείο Παλαιομετόχου
και εργαζόταν σε νηματουργείο ως βαφέας. Με την έναρξη του αγώνα
προσφέρθηκε να υπηρετήσει στις τάξεις της ΕΟΚΑ. Λόγω όμως της
αριστερής ιδεολογίας του, αλλά και του ότι ήταν ορφανός από πατέρα και
είχε τη μικρή του αδελφή ανύπανδρη, υπήρχαν επιφυλάξεις. Τελικά η
σταθερή και αμετακίνητη επιμονή του έπεισε τον ιερέα Παλαιομετόχου
Παπά Λευτέρη να τον ορκίσει.
23. 23
Η πρώτη του δράση ήταν η ύψωση της ελληνικής σημαίας στην κορυφή των
ευκαλύπτων στο κέντρο του χωριού του, την οποία κατέβαζαν οι Άγγλοι.
Ένα βράδυ έκοψε, με το φίλο του Ανδρέα Παναγίδη, τα κλαδιά των
ευκαλύπτων, για να μη μπορούν οι στρατιώτες να κατεβάσουν τη σημαία.
Εκείνοι έκοψαν τα θεόρατα δέντρα από τη ρίζα.
Ο απαγχονισμός του Καραολή και του Δημητρίου αναστάτωσαν τον
Κουτσόφτα τόσο πολύ που εγκατέλειψε τη δουλειά του και για μερικές
μέρες κατόπτευε το αεροδρόμιο Λευκωσίας, όπου στάθμευαν Άγγλοι
στρατιώτες, αναζητώντας τόπο και τρόπο να ανταποδώσει το πλήγμα. Σε
συμβουλές της μάνας του να προσέχει,
απάντησε :
"Για την ελευθερία της Κύπρου μας όλοι
ανοίξαμε τα στήθη, μητέρα."
Στις 16 Μαΐου, έξι μέρες μετά την
εκτέλεση του Καραολή και του Δημητρίου,
αφού πέρασε από τον Παπά Λευτέρη και
του ζήτησε να σταθεί προστάτης της
αδελφής του, αν τυχόν συλληφθεί, έφυγε
με τους φίλους του Ανδρέα Παναγίδη και
Παρασκευά Χοιροπούλη, για το χώρο του
αεροδρομίου Λευκωσίας, όπου επιτέθηκαν
και σκότωσαν τον Άγγλο σμηναγό Πάτρικ
Τζων Χέιλ μέσα στο γραφείο του. Καταδιώχθηκαν και συνελήφθησαν από
αγγλικά στρατεύματα. Ο Μιχαήλ Κουτσόφτας και ο Ανδρέας Παναγίδης
εκτελέστηκαν μαζί με το Στέλιο Μαυρομμάτη στις 21 Σεπτεμβρίου 1956. Ο
Χοιροπούλης, επειδή ήταν ανήλικος, καταδικάστηκε σε ισόβια φυλάκιση.
24. 24
Ανδρέας Παναγίδης
Γεννήθηκε στο χωριό Παλαιομέτοχο, της επαρχίας Λευκωσίας, στις 14
Νοεμβρίου 1934. Απαγχονίστηκε στις Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας στις
21 Σεπτεμβρίου 1956.
Ο Ανδρέας Παναγίδης τελείωσε το δημοτικό σχολείο Παλαιομετόχου και
εργαζόταν στην κουζίνα του αγγλικού στρατού στο αεροδρόμιο Λευκωσίας.
Με την έναρξη του αγώνα προσφέρθηκε να υπηρετήσει στις τάξεις της
ΕΟΚΑ, μαζί με το φίλο του ήρωα Μιχαήλ Κουτσόφτα. Η σταθερή και
αμετακίνητη επιμονή τους έπεισε τον ιερέα Παλαιομετόχου Παπαλευτέρη
να τους ορκίσει.
Η πρώτη δράση του Παναγίδη ήταν η ύψωση της ελληνικής σημαίας. Σε
έρευνα που έκαμε Άγγλος στρατιώτης στην τσάντα του, στον τόπο της
εργασίας του, αμέσως μετά την εκτέλεση των Καραολή και Δημητρίου,
βρήκε μια ελληνική σημαία και ζήτησε από τον Ανδρέα να του σκουπίσει με
αυτή τα παπούτσια του. Τόση ήταν η προσβολή που ένιωσε ο Ανδρέας, ώστε
ήλθε στα χέρια μαζί του κτυπώντας τον άγρια. Όταν πήγε στο σπίτι, έστειλε
25. 25
τη γυναίκα του και του έφερε τα περίστροφά του που της είχε δώσει να του
κρύψει. Την επομένη, όταν πήγε στη δουλειά του στο αεροδρόμιο, μαζί με
το Μιχαήλ Κουτσόφτα και έναν άλλο αγωνιστή, επιτέθηκαν και σκότωσαν
τον Άγγλο σμηναγό Πάτρικ Τζων Χέιλ μέσα στο γραφείο του. Συνελήφθησαν
και καταδικάστηκαν σε θάνατο. Απαγχονίστηκαν και οι δυο με το Στέλιο
Μαυρομμάτη.
Συγκλονιστικός ήταν ο τρόπος με τον οποίο αντιμετώπισε το θάνατο τόσο ο
ίδιος όσο και οι δικοί του, που τον αποχαιρέτησαν με το τραγούδι στα χείλη
και με τα χέρια ψηλά σε μια θερμή εξ αποστάσεως χειραψία. "Τι τιμή στο
παλικάρι..." βροντοφώναξε ο πατέρας του. Τα πατριωτικά τραγούδια των
τριών μελλοθανάτων και των άλλων φυλακισμένων δόνησαν τις φυλακές.
Ανεκτίμητης αξίας κληρονομιά, άφησε στα παιδιά του "ένα τιμημένο
όνομα", όπως ο ίδιος τους έγραψε λίγα λεπτά μετά την ειδοποίηση, ότι
χαράματα της Παρασκευής, 21 Σεπτεμβρίου 1956, θα οδηγείτο στην αγχόνη.
26. 26
Ευαγόρας Παλληκαρίδης
Γεννήθηκε στο χωριό Τσάδα, της επαρχίας Πάφου, στις 27 Φεβρουαρίου
1938. Απαγχονίστηκε ξημερώματα της 14ης Μαρτίου 1957, στις Κεντρικές
Φυλακές Λευκωσίας.
Ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης φοίτησε στο δημοτικό σχολείο Τσάδας και στη
Νεοφύτειο Αστική Σχολή Κτήματος. Συνέχισε τις σπουδές του στο Ελληνικό
Γυμνάσιο Πάφου. Παιδί πολύ προικισμένο, μας άφησε ένα πλούσιο
πνευματικό έργο. Η δράση του για απελευθέρωση της Κύπρου άρχισε τον
Ιούνιο του 1953 κατά τους εορτασμούς για τη στέψη της Βασίλισσας
Ελισάβετ. Κατέβασε από τα προπύλαια του σταδίου της πόλης την αγγλική
σημαία και πρωτοστάτησε στην οργάνωση μεγάλης διαδήλωσης, με
αποτέλεσμα τη ματαίωση των εορτασμών.
Όταν οι συλληφθέντες σχετικά με το πλοιάριο Άγιος Γεώργιος
μεταφέρονταν στο δικαστήριο, ο Ευαγόρας με είκοσι φίλους του όρμησαν
εναντίον των αστυνομικών, για να τους αποσπάσουν από τα χέρια τους. Στις
22 Ιουνίου 1955 ηγήθηκε της ομάδας επίθεσης εναντίον του δικαστηρίου
Πάφου και στη συνέχεια εναντίον του Άγγλου Διοικητή Κρην Μπέη.
27. 27
Τον Αύγουστο του 1955, σε εκδρομή του στην Ελλάδα, του δόθηκε η
ευκαιρία να ενημερωθεί για τη χρήση όπλου και κατόρθωσε να φέρει μαζί
του ένα περίστροφο. Το Νοέμβριο του 1955, σε μαθητική διαδήλωση,
κτύπησε Άγγλους στρατιώτες ελευθερώνοντας από τα χέρια τους συμμαθητή
του. Συνελήφθη και διατάχθηκε να παρουσιαστεί σε δίκη στις 6 Δεκεμβρίου.
Για να αποφύγει την καταδίκη κατέφυγε στη μονή Αγίου Νεοφύτου την
προηγούμενη της δίκης και ενώθηκε με την ανταρτική ομάδα της περιοχής
στην τοποθεσία Άππης, μεταξύ Κισσόνεργας - Τάλας. Μετά τα γεγονότα
αυτά επικηρύχθηκε με το ποσό των 5.000 λιρών. Το Μάρτη του 1956
προωθήθηκε σε κρησφύγετο στο δάσος κοντά στο χωριό Λυσός προς την
περιοχή Άγιος Γεώργιος. Πήρε μέρος σε πολλές επιθέσεις και δολιοφθορές
εναντίον των Άγγλων στην περιοχή αυτή.
Το βράδυ της 18ης Δεκεμβρίου 1956, σε μια μετακίνηση της ομάδας του από
την περιοχή του Σταυρού της Ψώκας προς την περιοχή της Λυσού, βρέθηκε
αντιμέτωπος με αγγλική περίπολο που εκινείτο με σβησμένες τις μηχανές
των οχημάτων, στο δρόμο μεταξύ Λυσού και Σταυρού της Ψώκας κοντά στη
Λυσό, στην περιοχή Κόπες, και
συνελήφθη κρατώντας όπλο τύπου
μπρεν, το οποίο βρισκόταν σε συντήρηση
μέσα σε γράσο. Καταδικάστηκε για τούτο
σε θάνατο.
Στο δικαστή που του ανακοίνωσε την
καταδίκη του, είπε : " Ξέρω ότι θα με
κρεμάσετε. Ό,τι έκαμα, το έκαμα ως
Έλλην Κύπριος που αγωνίζεται για την
Ελευθερία του ".
Είναι ο τελευταίος που ανέβηκε στο
ικρίωμα της αγχόνης.
Όσα διαδραματίστηκαν το τελευταίο
28. 28
βράδυ στη φυλακή τα περιγράφει ο ιερέας Παπαντώνης Ερωτοκρίτου στο
βιβλίο του με τίτλο «Πώς έζησα το δράμα των Απαγχονισθέντων», όπου
κατέγραψε κάποιες από τις αναμνήσεις του,, «.......Ήτο τόση ή βία του, ώστε
νά διάταξη τήν έκτέλεσίν του προ τού μεσονυκτίου, ένώ δλους τούς
προηγουμένους τούς έξετέλεσαν κατά τάς πρώτας πρωϊνάς ώρας, διότι ήθελε
νά προλάβη μή τυχόν και ήρχετο χάρις άπό τήν Βασίλισσαν, διότι δλοι αυτό
έπεριμένα μεν. Λέγεται δτι εδόθη ή χάρις, ήτο δμως άργά, αν πράγματι εδόθη.
Τό απόγευμα τής 13ης Μαρτίου ό διοργανωτής τών εκτελέσεων κ. Λκκερ μέ
ενημέρωσε περί τής εκτελέσεως τού Παλληκαρίδη και ότι έπρεπε ώς συνήθως
νά παραμείνω στάς Φύλακας. Έζήτησα νά μείνω στο σπίτι μου και νά
μεταφερθώ εις τάς Φύλακας ολίγον προ τής εκτελέσεως και έδέχθησαν μέ τήν
ύπόσχεσιν δτι πράγματι θά εύρισκόμην στο σπίτι, γιατί όπως αντελήφθην
ένόμιζαν πώς θά τούς γελούσα. Έκανονίσαμεν ή ώρα 10 μ.μ. νά ρθούν νά μέ
πάρουν, δπως και έγινε. Μόλις έφθασα στάς Φύλακας, ώδηγήθην πλησίον τού
Παλληκαρίδη διά νά τού μεταδώσω τήν Θείαν Κοινωνίαν. Τον βρήκα
απολύτως ήρεμον χωρίς την παραμικράν έκδήλωσιν ταραχής ή λιποψυχίας.
Τά λόγια του εις τήν συνομιλίαν μας ήσαν κοφτά και μετρημένα. Έκάθητο εις
τό κρεββάτι του, πού έψαυε σχεδόν τό δάπεδον τοϋ κελλιού, και έγώ λίγον
υψηλότερα σ” ένα σκαμνί. Τον είχαν στο κελλί τοϋ Ανδρέα Δημητρίου, και στο
άλλο τοϋ Καραολή είχαν τον Μάίμάρη, πού τον κατεδίκασαν γιά φόνο. Δύο
είναι τά κελλιά τών μελλοθανάτων πλησίον τής άγχύνης, και γι” αυτό τούς δύο
πρώτους τούς είχαν σ” αυτά τά κελλιά. πού είναι πολύ πληκτικά, όπως και
τώρα τούς δύο αυτούς, μέ τήν διαφοράν ότι τώρα μύνον ό ένας μέ ενδιέφερε
εθνικά. Όταν συνελήφθη μέσα στο δάσος μέ ένα όπλο, πού δέν μπορούσε νά
χρησιμοποιηθή. ήτο νύχτα, και οί σύντροφοι του έτρεξαν και έφυγαν, και δέν
συνελήφθησαν. Αυτός όμως δέν έτρεξε να φύγη. και περίεργος γι' αυτό τοϋ
υποβάλλω τήν έρώτησιν.
– Γιατί δέν έτρεξες νά φύγης και σύ όπως έκαμαν οί άλλοι;
Έσήκωσε τό πρόσωπον του και μέ είδε στά μάτια, γιατί ήτο σκυφτός, και μέ
έλαφρόν μειδίαμα μού λέγει.
-Τούς επήρα γιά δειλούς, όταν τους ειδα νά τρέχουν.
29. 29
Επικρατεί σιωπή. και πάλιν ερωτώ.
-Έχεις τίποτε νά μού πής, παιδί μου;
– Μετανοιώνω γιά κείνο πού έκαμα και άν ζούσα δέν θά το ξανάκαμνα.
Δέν εννοούσε τό ότι έλαβε μέρος στον αγώνα άλλά άλλο πράγμα, τής ψυχής.
Του υπέδειξα, άν ήθελε νά αφήσει τον σταυρόν του νά τον έχωμεν ώς
ένθύμιον, άλλά μοϋ λέγει:
Όχι. πάτερ, θέλω νά τον πάρω μαζί μου.....».
30. 30
Μάρκος Δράκος
Ο Μάρκος Δράκος υπήρξε ένας από τους κορυφαίους αγωνιστές της ΕΟΚΑ,
που έδωσαν τη ζωή τους για την ελευθερία της Κύπρου. Προσωπικότητα
εμπνευσμένη με υψηλά ιδεώδη, πίστευε με όλη του τη ψυχή στο Θεό και
στην Ελλάδα.
Γεννήθηκε στη Λεύκα το 1932, όπου και έζησε τα παιδικά του χρόνια.
Φοίτησε στη Σχολή Σαμουήλ στη Λευκωσία, όπου και εργαζόταν.
Από την πρώτη κιόλας μέρα του αγώνα ο Μάρκος Δράκος, ανέλαβε δράση
συμμετέχοντας στο σαμποτάζ του Ραδιοφωνικού Σταθμού και λίγο αργότερα
διεύθυνε την επίθεση εναντίων του Αστυνομικού Σταθμού Λευκωσίας.
Τον Ιούνιο του 1955, συνελήφθηκε από τους Άγγλους και φυλακίστηκε στο
φρούριο της Κερύνειας. Η φυλακή όμως δεν μπόρεσε να κρατήσει τον
31. 31
ηρωικό αγωνιστή, ο οποίος δραπέτευσε το Σεπτέμβριο του ίδιου έτους μαζί
με 15 άλλους αγωνιστές και βγήκε αντάρτης στο βουνό. Ανέλαβε τη
διοίκηση ορεινής ομάδας στην περιοχή του Τροόδους.
Μετά τη δραπέτευση του, οι Άγγλοι τον επικήρυξαν με το ποσό των 5.000
λιρών. Έλαβε μέρος στη μάχη στην περιοχή "Μερσινάκι", κοντά στους
αρχαίους Σόλους, μαζί με το Χαράλαμπο Μούσκο. Στη μάχη αυτή ο Μάρκος
τραυματίζεται όμως καταφέρνει να ξεφύγει, ενώ ο Μούσκος σκοτώνεται από
τον Άγγλο ταγματάρχη Κουμπ.
Στις 18 Ιανουαρίου του 1957, ο Μάρκος με πενταμελή ομάδα βρίσκονταν
κρυμμένοι κοντά στην Ευρύχου. Οι `Άγγλοι, έχουν εξαπολύσει
ανθρωποκυνηγητό προκειμένου να
εξοντώσουν τα ανταρτικά τμήματα της
ΕΟΚΑ. Ήταν 7.30 το βράδυ όταν ο
Μάρκος αφήνοντας πίσω ένα φρουρό για
να φυλάει το κρησφύγετο, ξεκίνησε
επικεφαλής της τετραμελούς ομάδας.
Είχαν ραντεβού με ένα τροφοδότη της
ΕΟΚΑ που θα τους προμήθευε διάφορα
υλικά και τρόφιμα. Δυστυχώς όμως έμελλε
να είναι το ραντεβού του Μάρκου Δράκου
με το πεπρωμένο του.
Μετά από 10λεπτη πορεία έπεσαν πάνω σε
αγγλική περίπολο την οποία δεν
αντιλήφθηκαν λόγο των κακών καιρικών συνθηκών. Ο Μάρκος Δράκος, στη
λάμψη ενός κεραυνού, είδε απέναντί του ένα Άγγλο στρατιώτη. Οι δύο
άντρες κοιτάχθηκαν για μια στιγμή, μετά ακούστηκε μια ριπή και ο
αγωνιστής έπεφτε νεκρός. Οι Άγγλοι μετέφεραν το πτώμα του και το
έθαψαν στο κοιμητήριο των φυλακών Λευκωσίας, αρνούμενοι να τον
παραδώσουν στους δικούς του για ταφή.
32. 32
Γρηγόρης Αυξεντίου
Ο Γρηγόρης Αυξεντίου τελείωσε το δημοτικό σχολείο Λύσης και το
Ελληνικό Γυμνάσιο Αμμοχώστου. Σπούδασε στη Σχολή Εφέδρων
Αξιωματικών της Ελλάδας και υπηρέτησε στον Ελληνικό Στρατό, με το
βαθμό του Έφεδρου Ανθυπολοχαγού
Μετά την επιστροφή του στην Κύπρο το 1953, ανέπτυξε πλούσια κοινωνική
και εθνική δράση. Αρχές Ιανουαρίου του 1955 ο Γρηγόρης Αυξεντίου
μυήθηκε στον αγώνα από τον ίδιο τον Αρχηγό Διγενή. Αντί του
καθιερωμένου όρκου, ο Διγενής δέχτηκε το λόγο της στρατιωτικής τιμής του
Αυξεντίου. Αμέσως μετά άρχισε τη στρατολόγηση ανδρών στις τάξεις της
ΕΟΚΑ σε συνεργασία με τις οργανωμένες ήδη ομάδες της περιοχής, που
δρούσαν στις τάξεις του ΕΜΑΚ (Εθνικό Μέτωπο Απελευθερώσεως Κύπρου).
Ο Αυξεντίου ήταν ο πρώτος τομεάρχης της ΕΟΚΑ στην περιοχή
Αμμοχώστου και την 1η Απριλίου του 1955 ηγήθηκε των επιθέσεων
εναντίον αγγλικών στόχων στον τομέα του. Επικηρύχθηκε από τους
Άγγλους από την ημέρα εκείνη για το ποσό των 250 λιρών, το οποίο
αργότερα αυξήθηκε σε 5.000 λίρες.
33. 33
Μετά την επικήρυξή του κατέφυγε στην οροσειρά του Πενταδακτύλου και
ηγήθηκε της πρώτης ορεινής ανταρτικής ομάδας στο Μαύρο Όρος, όπου
ανέπτυξε πλούσια δράση. Από εκεί, στις 29 Νοεμβρίου 1955, κλήθηκε από
το Διγενή στο αρχηγείο της ΕΟΚΑ στην περιοχή Σπηλιών. Στις 11
Δεκεμβρίου 1955 επέδειξε τις εξαίρετες στρατιωτικές του ικανότητες στην
ιστορική μάχη των Σπηλιών, παρασύροντας δυο φάλαγγες των Άγγλων
στρατιωτών, που ανηφόριζαν προς τα κρησφύγετα, να συγκρουστούν μεταξύ
τους. Ο Διγενής του ανέθεσε μαζί με τον τομέα Πιτσιλιάς και τα χωριά της
Ορεινής - Μαχαιρά. Τον Ιούλιο του 1956 προστέθηκαν στον τομέα του και
τα κρασοχώρια Λεμεσού. Έδρασε με τα
ψευδώνυμα Ζήδρος, Αίας, Άρης, Ρήγας,
Ζώτος, Ανταίος και έγινε το φόβητρο
των Άγγλων και ο θρύλος των
συμπατριωτών του. Στις 3 Μαρτίου
1957 Άγγλοι στρατιώτες περικύκλωσαν
το κρησφύγετό του κοντά στο Μαχαιρά,
ύστερα από προδοσία. Η μάχη κράτησε
για ώρες. Στην ομάδα του ήταν οι
Ανδρέας Στυλιανού, Αυγουστής
Ευσταθίου, Αντώνης Παπαδόπουλος
και Φειδίας Συμεωνίδης, τους οποίους,
όμως, διέταξε να βγουν από το κρησφύγετο. Σύμφωνα με μαρτυρία του
συμπολεμιστή του Αυγουστή Ευσταθίου, που μετά τη ρίψη χειροβομβίδας
στο κρησφύγετο επέστρεψε, με υπόδειξη των Άγγλων, για να διακριβώσει,
αν ο Αυξεντίου ήταν ζωντανός και παρέμεινε σ' αυτό, προσπάθειά τους ήταν
να κρατήσουν τη μάχη μέχρι να νυχτώσει και επωφελούμενοι από το
σκοτάδι να διαφύγουν. Οι Άγγλοι στρατιώτες, που αντιλήφθηκαν το σκοπό
τους, περιέλουσαν το κρησφύγετο με βενζίνη, το πυρπόλησαν και έκαψαν
ζωντανό τον Αυξεντίου, ενώ ο Αυγουστής διασώθηκε με βαριά εγκαύματα.
Από φόβο λαϊκών εκδηλώσεων οι Άγγλοι έθαψαν το καμένο σώμα του
34. 34
Αυξεντίου στις Κεντρικές Φυλακές Λευκωσίας, στο χώρο που είναι γνωστός
σήμερα ως Φυλακισμένα Μνήματα.
Στυλιανός Λένας
Ο Στυλιανός Λένας γεννήθηκε στις 20 Ιουλίου του 1931 στα
Χανδριά, της επαρχίας Λεμεσού. Γονείς τους, γνωστοί αγρότες του
χωριού, ο Χριστοφής και η Αθηνά Λένα, ενώ είχε ακόμα 4 αδέρφια.
Αφού τελείωσε το δημοτικό σχολείο του χωριού του, μετέβηκε στη
Λευκωσία και εργάστηκε ως σιδηρουργός παρά το νεαρό της ηλικίας
τους. Το 1947 εγγράφετε στην ΟΧΕΝ και ένα χρόνο αργότερα σε
ηλικία 17 χρονών μπαίνει στην Τεχνική Σχολή Λέρου με
υποτροφία από το Ελληνικό Κράτος και σπουδάζει. Επιστρέφοντας
στη Κύπρο ανοίγει μηχανουργείο στη Λευκωσία και ταυτόχρονα,
35. 35
σαν στέλεχος της ΟΧΕΝ καλλιεργεί τα Ελληνοχριστιανικά ιδεώδες
στα μέλη τις ΟΧΕΝ. Έδωσε τον όρκο της ΕΜΑΚ μεταξύ των πρώτων
πέντε αγωνιστών το 1954.
Την 1η Απριλίου 1955, ως ένας από τους πέντε πρώτους ομαδάρχες
Λευκωσίας, κτύπησε το στρατώνα Γούσλεϋ Μπάρακς στη Λευκωσία
επί κεφαλής της ομάδας του. Μετά τις 19 Ιουνίου 1955, οπότε ο
Διγενής έδωσε εντολή για επανάληψη της δράσης, συμμετείχε σε
απόπειρα εναντίον του Άγγλου κυβερνήτη Αρμιτέιτζ, στην οποία
πήρε μέρος και ο ήρωας Μάρκος Δράκος. Τον Αύγουστο του 1955
κατέφυγε στη Λύση, όπου ανέλαβε, κατόπιν εντολής του Διγενή,
την εκπαίδευση των εφεδρικών ομάδων δολιοφθορέων του τομέα
Αμμοχώστου. Στη συνέχεια κατέφυγε στην περιοχή του
Πενταδακτύλου, συνενώθηκε με το Γρηγόρη Αυξεντίου και έλαβε
μέρος σε πολλές επιχειρήσεις εναντίον των Άγγλων. Με την
ανάθεση του τομέα Πιτσιλιάς στον Αυξεντίου, το Νοέμβριο του
1955, τον ακολούθησε και ο Λένας, αναλαμβάνοντας, ως ένας από
τους υποτομεάρχες του, την περιοχή της νότιας Πιτσιλιάς.
Τον Αύγουστο του 1956, με βάση στρατηγικό σχέδιο του Διγενή, ο
τομέας Αυξεντίου χωρίστηκε σε τέσσερις υποτομείς. Ο Λένας
τέθηκε επί κεφαλής της ομάδας του τμήματος από τον Άγιο
Θεόδωρο μέχρι και τον Άγιο Μάμα, όπου ξεχώρισε για τις
θαρραλέες και επιτυχείς επιθέσεις του εναντίον του εχθρού. Στον
Αγρό, εγκαθιστάτε στα σπίτια του Παπάχριστόδουλου και
δημιουργεί εργαστήριο κατασκευής χειροβομβίδων και εκρηκτικών
συσκευών. Η κατασκευή και η τελειοποίηση των χειροβομβίδων
τύπου ΜΚ2 ήταν δικό του έργο. Το μεγαλύτερο μέρος των
εκρηκτικών υλών της ΕΟΚΑ είχαν δημιουργηθεί από το Λένα,
όπου θα πάρει και το ψευδώνυμο «Γίγαντας», ενώ οι Άγγλοι
αποικιοκράτες τον αποκαλούσαν «Κρούπ της ΕΟΚΑ». Τόσο συχνές
36. 36
ήταν οι ενέδρες κι οι επιθέσεις του, ώστε τα αγγλικά στρατεύματα
κινούνταν στην περιοχή του παίρνοντας πάντοτε Έλληνες ομήρους
ως ανθρώπινες ασπίδες. Ο Διγενής του σύστησε μάλιστα να
περιορίσει τη δράση του.
Τόσο αφοσιωμένος ήταν στη δημιουργία των χειροβομβίδων, που
όταν μια φορά, στη προσπάθεια του να θέσει το πυρακτωμένο υγρό
σε καλούπια, κάποια σταγόνα ξέφυγε και κάθισε στο κεφάλι του,
ωστόσο παρά τους φοβερούς πόνους και την προσφορά του
συναγωνιστή του να σταματήσει για να του περιποιηθεί το τραύμα,
ο ίδιος τελείωσε τη δουλεία τους και τελειώνοντας είπε ότι «Θα
ήταν κρίμα να χαθούν δύο χειροβομβίδες».
Τον Ιανουάριο του 1957 μετά τις προδοσίες που έπληξαν τη
Πιτσιλιά, το χέρι της προδοσίας δείχνει τα κρησφύγετα στα σπίτια
του Παπάχριστόδουλου στον Αγρό και ο Λένας, επικηρυγμένος με
το μεγάλο για την εποχή ποσό των πέντε χιλιάδων, αναγκάζεται να
εγκαταλείψει το εργαστήρι του. Μεταφέρετε μαζί με την εφταμελής
ομάδα του σε ασφαλή Κρησφύγετο στη Γεράσα. Κατατρεγμένος από
τους Άγγλους συγκρούεται διαδοχικά τρεις φορές με αγγλικές
περιπόλους. Στις 17 Φεβρουαρίου πέφτει με την ομάδα του σε
ενέδρα των Άγγλων, όπου σκοτώνονται δύο συναγωνιστές του, ενώ ο
ίδιος τραυματίζετε σοβαρά και συλλαμβάνετε από τους Άγγλους.
Μεταφέρετε στο στρατιωτικό νοσοκομείο Ακρωτηρίού.
Οι Άγγλοι πίστευαν, ότι ο Λένας βαριά τραυματισμένος θα
υπέκυπτε στα βασανιστήρια τους και θα τους αποκάλυπτε
σημαντικές πληροφορίες για την οργάνωση. Η απάντηση που
έπαιρναν όμως από τον ΓΙΓΑΝΤΑ της ΕΟΚΑ ήταν πάντα αρνητική.
Μέχρι και τις εφημερίδες που έγραφαν για τη θυσία του Αυξεντίου
του πρόβαλαν για να πλήξουν το ηθικό του και να μιλήσει, αλλά
37. 37
μάταια.. Έτσι τον άφησαν αβοήθητο να πεθάνει από τα βαριά του
τραύματα.
Τριάντα εννέα συνεχιζόμενες μέρες πάλευε ο Λένας βαριά
τραυματισμένος με τα βασανιστήρια των Άγγλων. Στις 28 Μαρτίου
του 1957 περνά στην Αθανασία, ξεψυχώντας μπροστά στα μάτια του
πατέρα του. Ο «Κρουπ» της ΕΟΚΑ είναι πλέον νεκρός και στο φόβο
λαϊκών εξεγέρσεων στη κηδεία του, θάβεται στα Φυλακισμένα
Μνήματα. Ο Στυλιανός Λένας έγινε τρανό παράδειγμα ανδρείας και
πατριωτισμού για τους συναγωνιστές του αλλά και για μας σήμερα.
38. 38
Κυριάκος Μάτσης
Τα πιο ασφαλή βιογραφικά στοιχεία μάς τα δίνει ο ίδιος ο Κυριάκος Μάτσης,
όταν υποχρεώθηκε, το Σεπτέμβριο του 1954, να τα υποβάλει ως υποψήφιος
στον προκηρυχθέντα υπό του Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ.)
ειδικό διαγωνισμό, με σκοπό την μετεκπαίδευση Κυπρίου γεωπόνου στο
εξωτερικό. Γράφει επί λέξει ο Κ. Μάτσης:
ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑ ΜΑΤΣΗ ΚΥΡΙΑΚΟΥ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΦΗ ΓΡΑΦΕΙΣΑ
ΕΙΔΙΚΩΣ ΔΙΑ ΤΟΝ ΠΡΟΚΗΡΥΧΘΕΝΤΑ ΥΠΟ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ
ΚΡΑΤΙΚΩΝ ΥΠΟΤΡΟΦΙΩΝ ΔΙΑΓΩΝΙΣΜΟΝ ΠΡΟΣ
ΜΕΤΕΚΠΑΙΔΕΥΣΙΝ ΚΥΠΡΙΟΥ ΓΕΩΠΟΝΟΥ ΕΙΣ ΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΝ.
Εγεννήθην εις το Παλαιχώρι (Μόρφου) της Κύπρου, την 2αν Μαΐου 1926,
εκ γονέων ασχολουμένων και αποζώντων σχεδόν αποκλειστικώς εκ της
γεωργίας και δια της αμπελουργίας, λαχανοκομίας και δενδροκομίας. Έχω
ακόμη δύο μικρότερούς μου αδελφούς εκ των οποίων ο εις παρέμεινε εις το
χωρίον, ο δεύτερος περατώσας τας γυμνασιακάς του σπουδάς, παρακολουθεί
39. 39
μαθήματα εις την Αμερικανικήν Ακαδημίαν Λάρνακος Κύπρου,
βοηθούμενος προς τούτο υπό του εκ πατρός θείου του.
Έζησα, μέχρι του 13ου έτους της ηλικίας μου, πλησίον των γονέων μου
παρακολουθών τα μαθήματα του Δημoτικoύ Σχολείου και βοηθών
ταυτοχρόνως αυτούς εις διαφόρους γεωργικάς εργασίας της δυναμικότητός
μου, ως λ-χ. ποτίσματα, βόσκησιν αιγών, συλλογήν καρπών κ.λ.π. Τον
Σεπτέμβριον του 1939, ενεγράφην εις το Γυμνάσιον Αμμοχώστου και τη
αποκλειστική συνδρομή του εκ πατρός θείου μου κ. Ιωάννου Κ. Μάτση,
εμπόρου εν Αμμοχώστω, εις την οικίαν του οποίου παρέμενα, επεράτωσα τας
σπουδάς μου Μέσης Παιδείας, κατά τον Ιούνιον του 1945. Κατά την
καθιερωμένην επί τη λήξει του σχολικού έτους εορτήν επελέγη ν υπό των
συμμαθητών μου και απήντησα εις την προσφώνησιν του σεβαστού μας
Γυμνασιάρχου επί τη αποφοιτήσει μας.
Ακολούθως ηργάσθην επί εν έτος και τρεις μήνας (από lουλίου 1945 μέχρι
Οκτωβρίου 1946) ως υπάλληλος εις το τμήμα Ξυλείας και Υλικών
Οικοδομής των κ.κ. Π. Ιωάννου και Σία εις Αμμόχωστον. Κατά το διάστημα
τούτο ανεμίχθην ενεργώς εις την εθνικοκοινωνικήν ζωήν της πόλεως
ταύτης διατελέσας Γραμματεύς των Διοικητικών Συμβουλίων του Σ.Α.Ε.Γ.Β.
(Συλλόγου Αποφοίτων Ελληνικού Γυμνασίου Βαρωσίων) και της Ε.Χ.Α.Ν.
(Ελληνικής Χριστιανικής Αδελφότητος Νέων Αμμοχώστου), μέλος του
Εκλογικού Επιτελείου του Εθνικού Συνδυασμού διά τας Δημοτικάς εκλογάς
και εις των ομιλητών κατά τας προεκλογικάς συγκεντρώσεις του. Επίσης
έγραφα τακτικά εις την στήλην Νεολαίας της τότε εκδιδομένης τοπικής
εφημερίδος Ακρόπολις.
Το έτος 1946, τυχών υποτροφίας της Κυπριακής Αγροτικής Εταιρείας,
μετέβην εις Θεσσαλονίκην και εγγραφείς, την 31ην Δεκεμβρίου 1946, εις
την Γεωπονοδασολογικήν Σχολήν (Τμήμα Γεωπονίας) του εκείσε
Πανεπιστημίου, ηξιώθην της απονομής του Πτυχίου Γεωπονίας, την 21 ην
lουνίου 1952. Καθ' όλην την διάρκειαν της εις Ελλάδα παραμονής μου, ήτις
40. 40
συνέπεσε με τας ζοφεροτέρας ημέρας του συμμοριτοπολέμου δεν παρέμεινα
απαθής θεατής του διεξαγομένου κατά του κομμουνισμού αγώνος, αλλά
τουναντίον επολέμησα αυτόν με όλην την δύναμιν της ψυχής μου,
υπηρετήσας εις την πολιτοφυλακήν του Δ. Αστυνομικού Τμήματος
Θεσσαλονίκης, αρθρογραφήσας πολλάκις από των στηλών της
απογευματινής εφημερίδος Θεσσαλονίκης Νέα Αλήθεια επί θεμάτων
αφορώντων κυρίως την προδοτικήν στάσιν των Κυπρίων Κομμουνιστών εις
τα Εθνικά μας ζητήματα και λαβών μέρος εις υπερτριάκοντα ανά την
Μακεδονικήν ύπαιθρον και τα προκεχωρημένα στρατιωτικά φυλάκια
φοιτητικάς εξορμήσεις, οργανουμένας υπό του Α2 Γραφείου του Γ' Σώματος
Στρατού τη συμπράξει των καθηγητών του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
και της Μ.Ε.Ε.Φ. (Μορφωτικής Ενώσεως Εθνικοφρόνων Φοιτητών).
Εξελέγην δις μέλος του Συμβουλίου της ως άνω Εθνικής Φοιτητικής
οργανώσεως και από της θέσεώς μου ταύτης έλαβα ενεργόν μέρος και εις
πάσαν άλλην φοιτητικήν εκδήλωσιν εν τω Πανεπιστημίω ων εις των κυρίων
ομιλητών εις τας εκάστοτε εορτάς επί τη επετείω Εθνικών γεγονότων,
αντικομμουνιστικών συλλαλητηρίων και συγκεντρώσεων διαμαρτυρίας διά
την κατοχή ν της ιδιαιτέρας μου πατρίδος - Κύπρου - υπό των Άγγλων. (Αν
και όσα σημειούνται ανωτέρω θεωρούνται και ως υπεύθυνοι δηλώσεις,
δεδομένου του σκοπού διά τον οποίον γράφονται, εν τούτοις και δι'
επιβεβαίωσιν αλλά και διά σχηματισμόν σαφεστέρας αντιλήψεως παραθέτω
αποσπάσματα Μακεδονικών εφημερίδων περιέχοντα στοιχεία από την
προαναφερθείσαν δράσιν μου).
Επανακάμψας εις Κύπρον, τον lούλιον του 1952, ανέλαβα την τεχνικήν
διεύθυνσιν του Αγροκτήματος της Κυπριακής Αγροτικής Εταιρείας
Κουκλιών Αμμοχώστου, την οποίαν διατηρώ μέχρι σήμερον. Το αγρόκτημα
τούτο καλύπτον έκτασιν δώδεκα περίπου χιλιάδων (12,000) δεκαδικών
στρεμμάτων ευρίσκεται επί του 140υ μιλιοδείκτου της οδού Αμμοχώστου-
Λευκωσίας. Εις αυτό καλλιεργούνται κυρίως εσπεριδοειδή, ελαίαι,
χαρουπιαί, επιτραπέζιοι σταφυλαί και δημητριακά, διατηρείται δε και
ποίμνιον εκ τριακοσίων περίπου (300) προβάτων εντοπίου φυλής. Η
41. 41
διοργάνωσις του Αγροκτήματος τούτου και η επί επιστημονικών βάσεων
διεξαγωγή των εργασιών του απερρόφησε ολόκληρον την προσοχήν και
ενεργητικότητά μου, κατά το υπερδιετές διάστημα της εις αυτό παραμονής
μου.
Ερχόμενος εις επαφήν με τους χωρικούς των πέριξ του Αγροκτήματος
κοινοτήτων, δεν παραλείπω από του να δίδω εις αυτούς πάσαν οδηγίαν διά
τα γεωργικά προβλήματα που τους απασχολούν. Επί πλέον, επειδή το
χωρίον μου είναι καθυστερημένη δενδροκομική περιοχή χρήζουσα μεγάλης
αναπτύξεως, καταβάλλω κάθε προσπάθειαν διά την πρόοδόν του προς την
κατεύθυνσιν ταύτην. Έγραψα μάλιστα και σχετικόν άρθρον εις την
εφημερίδα της Π.Ε.Κ. (Παναγροτικής Ενώσεως Κύπρου) Φωνή των Αγροτών
διά την επέκτασιν της καλλιεργείας της κερασιάς.
Η αυτοβιογραφία αύτη εγράφη ειδικώς διά τον προ κηρυχθέντα υπό του
Ιδρύματος Κρατικών Υποτροφιών διαγωνισμόν προς μετεκπαίδευσιν
Κυπρίου γεωπόνου εις το εξωτερικόν.
Ο γράψας Μάτσης Κυριάκος. Εν Κουκλίοις (Αμμοχώστου) τη 10η
Σεπτεμβρίου 1954. * Η πραγματική ημερομηνία γέννησης του Κ. Μάτση είναι
23.1.1926
Συμπληρωματικά προς όσα ο Κ. Μάτσης Γράφει για την πορεία του, μέχρι το
Σεπτέμβρη του 1954, θα μπορούσαν να λεχθούν τα εξής: Γονείς του
Κυριάκου ήταν ο Χριστοφής και η Κυριακού Μάτση. Τα δε δύο αδέλφια του
ήταν ο Γεώργιος και ο Ιωάννης Μάτσης. Ο πρώτος παρέμεινε στο χωριό. Ο
δεύτερος, μετά τις γυμνασιακές του σπουδές, το 1954, παρακολουθούσε
μαθήματα στην Αμερικανική Ακαδημία Λάρνακας. Πρόκειται για τον
αγωνιστή, βουλευτή και τέως πρόεδρο του Δημοκρατικού Συναγερμού
Γιαννάκη Μάτση. Το Σεπτέμβρη του 1954, ο Κ. Μάτσης επισκέπτεται τη
Διεθνή Έκθεση Θεσσαλονίκης. Ήδη είχε ενταχθεί στις τάξεις των Κυπρίων
αγωνιστών. Στη Θεσσαλονίκη, όπως γράφει ο ίδιος σε επιστολή του
42. 42
ημερομηνίας 5.1.1955, πήγε "για την εκπλήρωση άλλων σκοπών", ιδιαίτερα
για τη συλλογή οπλισμού.
Η έναρξη του εθνικοαπελευθερωτικού
αγώνα, την 1 η Απριλίου 1955, βρίσκει
τον Κ. Μάτση ήδη ενταγμένο στις τάξεις
της Ε.Ο.Κ.Α. Γράφει χαρακτηριστικά ο
στρατηγός Γεώργιος Γρίβας-Διγενής,
στρατιωτικός αρχηγός του Αγώνα, στα
Απομνημονεύματά του σ. 326: Εκ των
πρώτων κατετάγη εις την Οργάνωσιν.
Στρατιώτης του καθήκοντος, αγνό ς και
τίμιος, υπόδειγμα εις τους υφισταμένους
του, εμψυχωτής, εισήλθεν εις τον αγώνα
με την φλόγα της αυτοθυσίας και την
δίψαν να επιτελέση έργον μεγάλον.
Στα πρώτα βήματα του Αγώνα ο Διγενής
του ανέθεσε τη διοργάνωση ομάδων κρούσεως στην περιοχή Αμμοχώστου και
ακολούθως στην περιοχή Μιτσερού. Κατόπιν, ανέλαβε την πολύ σημαντική
και επικίνδυνη ευθύνη του παγκύπριου κεντρικού συνδέσμου μεταξύ
Αρχηγού και αγωνιστών και του ρυθμιστή μεταφοράς οπλισμού και εφοδίων
σ' ολόκληρη την Κύπρο.
Την 6η Ιανουαρίου 1956, συνελήφθη και οδηγήθη στα φρικτά ανακριτήρια
της Ομορφίτας, όπου και εβασανίσθη ανηλεώς. Εκεί τον επεσκέφθη ο
στυγνός στρατάρχης, τότε κυβερνήτης της νήσου, σερ Τζων Χάρτινγκ και
του πρόσφερε το κολοσσιαίο για την εποχή ποσό του μισού εκατομμυρίου
λιρών, προκειμένου να αποκαλύψει πού βρισκόταν ο Διγενής. Έμεινε
ιστορική η καθόλα ελληνική απάντηση του ήρωα: "Ου περί χρημάτων τον
αγώνα ποιούμεθα, αλλά περί αρετής". Στη συνέχεια, μεταφέρεται στα
κρατητήρια Κοκκινοτριμιθιάς, απ' όπου δραπέτευσε, στις 13 Σεπτεμβρίου
43. 43
του 1956. Αρχικά καταφεύγει στην Πιτσιλιά, στον τομέατου Γρηγόρη
Αυξεντίου και ακολούθως μετακινείται στην περιοχή Μόρφου-Ζώδιας. Το
Νοέμβριο του 1956, επωμίζεται την ευθύνη του τομεάρχη της περιοχής
Κυρηνείας, ο οποίος ήταν αποδιοργανωμένος, λόγω πολλών συλλήψεων. Δύο
χρόνια μετά, στις 19 Νοεμβρίου 1958, έπεσε ηρωικά στο χωριό Κάτω
Δίκωμο, ύστερα από προδοσία. Τάφηκε, στα κρυφά, στα Φυλακισμένα
Μνήματα, μακράν των οικείων του και του αγαπημένου χώματος του χωριού
του Παλαιχωρίου.
44. 44
Ο Κώστας Μόντης για τους απαγχονισθέντες
ήρωες της ΕΟΚΑ (ανθολογία)
ΤΕΛΕΥΤΑΙΟΣ ΑΣΠΑΣΜΟΣ
(“ΣΤΙΓΜΕΣ”, 1958)
Εκείνο τον τελευταίο ασπασμό
τον ένιωσαν τα παιδιά
ποιος τον έδινε,
πώς τους τον έδιναν;
Μας αντιπροσώπευσε ο τελευταίος σου ασπασμός;
ΜΙΧΑΛΑΚΗΣ ΚΑΡΑΟΛΗΣ
(“ΣΤΙΓΜΕΣ”, 1958)
Το Ευαγγέλιο τ’ άγιασε χτες ξανά ένα παιδί
δεκαοχτώ χρονών
που το κράτησε στα χέρια του,
που κρεμάστηκε απάνω του
την τελευταία στιγμή.
ΤΡΕΙΣ ΑΓΧΟΝΕΣ ΣΤΗ ΛΕΥΚΩΣΙΑ
(“ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΤΩΝ ΣΤΙΓΜΩΝ”, 1960)
Πού τρέχουν όλοι αυτοί
γιατί τόση αναταραχή
για να σκοτώσουν τρία παιδικά χαμόγελα;
Γιατί φοβούνται πως είναι τόσο δύσκολο
να σκοτώσουν αυτά τα χαμόγελα;
45. 45
ΑΔΕΡΦΕ ΤΗΣ ΑΓΧΟΝΗΣ
(“ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΤΩΝ ΣΤΙΓΜΩΝ”, 1960)
Αδερφέ της αγχόνης
τι μας έκανε αυτή η νύχτα
τι μας πήρε και τι μας έδωσε!
ΜΙΧΑΛΑΚΗΣ ΚΑΡΑΟΛΗΣ
(“ΣΥΜΠΛΗΡΩΜΑ ΤΩΝ ΣΤΙΓΜΩΝ”, 1960)
Μην πάρετε οποιαδήποτε φωτογραφία του.
Υπάρχει μια όταν ήταν δεκαέξι χρονών
— στα χείλη το χαμόγελο των δεκαέξι χρονών
στα μάτια μια πρωινή πόρτα χωριού που άνοιγε.
Υπάρχει στο δωμάτιό του
μια φωτογραφία με την πρώτη του χρωματιστή γραβάτα.
Γύρω-τριγύρω μεταξωτό πλαίσιο
κεντημένο από την αδερφή.
Αυτή ταιριάζει. Έτσι ήταν ξανά όταν πέθαινε,
αυτό το ίδιο τραγούδι τραγουδούσε,
χωρίς ίχνος ενδιάμεσης αλλαγής,
ούτε καν απ᾽ την αγχόνη.
ΕΥΑΓΟΡΑΣ ΠΑΛΛΗΚΑΡΙΔΗΣ
(“ΣΤΙΓΜΕΣ”, 1958)
Όταν διάβασα την ιστορία σου,
το βράδυ είχα πυρετό.
46. 46
ΓΙΑ ΤΟΝ ΕΙΚΟΣΑΧΡΟΝΟ ΠΟΙΗΤΗ ΕΥΑΓΟΡΑ ΠΑΛΛΗΚΑΡΙΔΗ ΠΟΥ
ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΑΝ ΟΙ ΕΓΓΛΕΖΟΙ
(ΣΤΙΓΜΕΣ, 1958)
Όταν εμείς εξακολουθούσαμε να γράφουμε στίχους
εκείνος διέκοπτε κι’ ανέβαινε στην αγχόνη.
ΙΑΚΩΒΟΣ ΠΑΤΑΤΣΟΣ
(“ΣΤΙΓΜΕΣ”, 1958)
Εμείς; Τι είμαστε εμείς;
Μπορεί να το διαβάσουμε με θλίψη (πολλή; Καλά, πολλή),
μπορεί να το συζητήσουμε με πόνο (αν και πόσο καιρό κι αυτό;)
μπορεί — οι πιο ευαίσθητοι — να τ᾽ αγρυπνήσουμε (αν και πόσες νύχτες;)
μα τίποτ᾽ άλλο.
Όλα τ᾽ άλλα είν᾽ της μητέρας του παιδιού.
47. 47
Ο ποιητής Ευαγόρας Παλληκαρίδης
Από το σχολείο άρχισε να φαίνεται το συγγραφικό ταλέντο του Ευαγόρα
Παλληκαρίδη, ενώ το Φθινόπωρο του 1950 που εγγράφεται στο Γυμνάσιο
στο Κτήμα, καθώς μετακόμισαν εκεί οι γονείς του το 1949, ξεκινά να γράφει
στίχους. Πέρασε τις 6 τάξεις του Δημοτικού σχολείου με άριστα. Πάντα ο
ίδιος, ντροπαλός, φιλότιμος, σοβαρός και ήρεμος. Η φυσική του Εξυπνάδα
τον κάνει να ξεχωρίζει γρήγορα. Το ύφος του ευγενικό, λεπτό, τονίζεται από
τη ζωηρότητα της εφηβική ηλικίας και αφήνει στις μνήμες των συμμαθητών
του και των άλλων που τον γνώρισαν, ανεξίτηλες εντυπώσεις. Η μανία του
για τους στίχους ήταν μεγάλη. Δεν άφηνε τετράδιο ή περιθώριο βιβλίου που
48. 48
να μη το γεμίσει με στίχους. Συνολικά μας άφησε γύρω στα 500 ποιήματα
και πολλές δεκάδες σελίδες πεζών και επιστολών.
Τα ποιήματα του μπορούμε να τα ξεχωρίσουμε σε πατριωτικά, θρησκευτικά,
εύθυμα–σατιρικά και ερωτικά. Σε αυτά τα τελευταία, που αποτελούν και το
μεγαλύτερο μέρος της ποιητικής του παραγωγής ξεχωρίζει…:
Την Ελλάδα αγαπώ, αλλά και σένα
μ’ έναν έρωτα μεγάλο, αληθινό,
τα γαλάζια σου τα μάτια τα θλιμμένα
τον καθάριο της θυμίζουν ουρανό.
Σαν μαθητής του Γυμνασίου από το 1950, έζησε έντονα τους δύσκολους
καιρούς που περνούσε η Κύπρος στην προσπάθεια της να κρατήσει το
ελληνικό λάβαρο της ελευθερίας ψηλά, ζώντας κάτω από τον ζυγό του
Άγγλου κατακτητή που δήλωνε απερίφραστα ότι «ουδέποτε» θα έδιδε την
ελευθερία στους Κυπρίους. Πίστευε ακράδαντα στο δίκαιο του αγώνα της
Κύπρου και η όλη πορεία του σημαδεύτηκε ανεξίτηλα, στα δεκατρία του
χρόνια, από το ιστορικό Δημοψήφισμα του 1951 με την αξίωση των
Ελληνοκυπρίων για Ένωση με την μητέρα πατρίδα, την Ελλάδα.
Την 1η Απριλίου 1953 ο Ευαγόρας πρωταγωνιστεί σε διάφορες διαδηλώσεις
κατά των Άγγλων. Συγκεκριμένα στις 2 Ιουνίου θα γινόταν η στέψη της
βασίλισσας Ελισάβετ. Στην Αγγλία και σε όλες τις αποικίες γίνονταν
προετοιμασίες για το μεγάλο γεγονός. Στην Πάφο στο «Ιακώβιο
Γυμναστήριο» κατεβαίνει η ελληνική σημαία και αναρτάται η αγγλική,
γεγονός που εξοργίζει τους μαθητές. Παραμονή της στέψης οι μαθητές της
Πάφου και οι φοιτητές του Λιασιδίου Κολεγίου οργάνωσαν διαδήλωση με
αίτημα να υποσταλεί η αγγλική σημαία και να εκκενωθεί το γήπεδό τους
από στρατιώτες και αστυνομικούς. Ο 15χρονος τότε Βαγορής αναρριχάται
49. 49
στον ιστό, κατεβάζει και ξεσκίζει την αγγλική σημαία, την οποία οι άλλοι
μαθητές ξεσκίζουν κι αυτοί με την σειρά τους και της βάζουν φωτιά. Ήταν η
υπογραφή της πρώτης επαναστατικής του πράξης. Το γεγονός αυτό έδωσε το
έναυσμα για επέκταση των διαδηλώσεων. Οι μαθητές και το πλήθος
συγκρούονται με την αστυνομία η οποία ενισχύεται από Τούρκους. Ο
διοικητής στέλνει διαταγή να αποσυρθούν οι αστυνομικοί γιατί δεν έπρεπε
η στέψη της βασίλισσα να αμαυρωθεί με αίμα.
Έτσι οι μαθητές ελεύθεροι τώρα ορμούν σαν χείμαρρος και παρασύρουν ο,τι
είχε σχέση με τους εορτασμούς για την στέψη. Η Πάφος έγινε το μόνο μέρος
όπου δεν γιορτάστηκε η στέψη. Ο Ευαγόρας συνελήφθηκε, αλλά αφέθηκε
ελεύθερος λόγω της μικρής του ηλικίας. Τον Ιανουάριο 1955 προσάγεται σε
δίκη και του επιβάλλεται πρόστιμο 10 Λιρών γιατί συμμετείχε σε μαθητική
διαδήλωση για την απελευθέρωση των συλληφθέντων μελών πληρώματος
του πλοιαρίου Άγιος Γεώργιος που κουβαλούσε στην Κύπρο όπλα για τον
αγώνα που θα άρχιζε.
Το καλοκαίρι του 1955, ο Ευαγόρα πραγματοποίησε το μεγάλο του όνειρο:
να επισκεφθεί την ελεύθερη πατρίδα (την Ελλάδα) με την καθιερωμένη
εκδρομή των μαθητών της προτελευταίας τάξης του σχολείου του.
Και γράφει:
Αύριο ξεκινούμε για την πατρίδα, γιαλούς θε να περάσουμε και στεριά.
Μαζί μας θε να πάρουμε την ελπίδα ταχιά πως θα μας έρθη κι η
Λευτεριά.
Κι όταν γύρισε –πολλοί συμμαθητές του είχαν μείνει στην Ελλάδα για να
τελειώσουν το Γυμνάσιο– κι η μητέρα του τον ρώτησε γιατί δεν προτίμησε
να μείνει κι αυτός αποφεύγοντας τόσους κινδύνους της επαναστατημένης
Κύπρου, η απάντηση του ήταν:
50. 50
«Εγώ δεν πήγα για να μείνω. Χρειάζομαι εδώ!!!».
17 Νοεμβρίου 1955. Ο Ευαγόρας πήρε το δρόμο για το σχολείο. Στον
περίβολο του γυμνασίου, όλοι οι μαθητές συγκεντρωμένοι και κραυγάζοντας
συνθήματα επέμεναν να βγουν στους δρόμους και να διαδηλώσουν… είχε
κιόλας διαδοθεί από μέρες πως οι στρατιώτες είχαν διαταγή να πυροβολούν
αδιάκριτα τους διαδηλωτές. Ο πατέρας του Ευαγόρα έφτασε βιαστικός στο
γυμνάσιο… βρήκε τον Ευαγόρα και του ζήτησε να πάει σπίτι. Ο Ευαγόρας
υποσχέθηκε να υπακούσει… ο πατέρας προχώρησε προς το σπίτι αλλά στον
δρόμο τον πλησίασε ένας μαθητής και του είπε φοβισμένα:
«Τον Ευαγόρα τον συλλάβανε, σαν πήγαινε σπίτι!»
Από την έναρξη του αγώνα τον Απρίλιο του 1955, σε ηλικία δεκαεπτά
χρόνων, ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης εγκατέλειψε το σχολείο και εντάχθηκε
στις αντάρτικες ομάδες της ΕΟΚΑ, όπου συμμετέχει σε επιχειρήσεις
δολιοφθορών κατά κυβερνητικών κτηρίων. Στις 17 Νοεμβρίου 1955 οι
μαθητές του Γυμνασίου συγκεντρώθηκαν και προετοίμαζαν μια διαδήλωση
από τις γνωστές που οργάνωνε η ΑΝΕ (Άλκιμος Νεολαία ΕΟΚΑ) ως
αντιπερισπασμό. Οι στρατιώτες είχαν διαταγή να πυροβολήσουν αδιάκριτα
τους διαδηλωτές. Ο Ευαγόρας είχε επιτεθεί και τραυματίσει δυο στρατιώτες
αγγλικής περιπόλου που είχαν συλλάβει και κακοποιούσαν έναν μαθητή
γυμνασίου. Ο Βαγορής οδηγείται στο δικαστήριο με την κατηγορία ότι
συμμετείχε παράνομα σε οχλαγωγές. Στις 19 Νοεμβρίου 1955 δικάζεται και
του επιβάλλεται πρόστιμο 30 λιρών ως εγγύηση. Ο Ευαγόρας δεν
παραδέχτηκε την κατηγορία και η δίκη αναβλήθηκε για τις 6 Δεκεμβρίου 6
Δεκεμβρίου 1955. Ήταν η αρχή του τέλους. Την παραμονή της μέρας που ο
Ευαγόρας Παλληκαρίδης θα εμφανιζόταν μπροστά στον Άγγλο δικαστή…
πλησίασε τον πατέρα του:
«Πατέρα, αύριο είναι η δίκη μου. Ξέρω ότι από το δικαστήριο θα
γλιτώσω, μα η αστυνομία θα με συλλάβει και θα με στείλει στο
51. 51
Κάστρο. Εγώ στη φυλακή δε μπορώ να μείνω. Αν δε μπορέσω να
δραπετεύσω, θα σκοτώσω κανέναν από τους φρουρούς και θα με
σκοτώσουν. Προτιμώ να φύγω, να βγω στο βουνό».
Τι μπορούσε να πει και ποια θα ΄ταν η απόφαση του πατέρα μπροστά σε
τούτη την αποφασιστική δήλωση του παιδιού του; Είδε πως ο κύβος
ερρίφθη…
«Παιδί μου, εκεί που θα πας πρόσεξε προ πάντων να σαι τίμιος και
ηθικός… πήγαινε στην ευχή μου!»…
Μα είχε κάτι άλλο να κάνει πριν πάρει τις ανηφοριές. Εκτός από τον
πατέρα του, είναι το σχολείο του, την τάξη του, τους συμμαθητές του να
αποχαιρετήσει. Μα είναι απόγευμα και κανένας τούτη την ώρα δε βρίσκεται
εκεί. Κι αύριο θα ναι πολύ αργά.
Έτσι ο αποχαιρετισμός πρέπει να γίνει γραπτός… μπαίνει στην αδειανή
αίθουσα της τάξης του… αφήνει πάνω στην έδρα ένα χαρτί, με
τίτλο «Εγερτήριο σάλπισμα» και τρέχει… ν΄ ανέβει τα σκαλοπάτια της
λευτεριάς…
Το πρωί οι συμμαθητές του διαβάζουν:
Παλιοί συμμαθηταί. Αυτή την ώρα κάποιος λείπει ανάμεσά σας,
κάποιος που φεύγει αναζητώντας λίγο ελεύθερο αέρα, κάποιος
που μπορεί να μη τον ξαναδείτε παρά μόνο νεκρό. Μην κλάψετε
στον τάφο του. Δεν κάνει να τον κλαίτε. Λίγα λουλούδια του
Μαγιού σκορπάτε του στον τάφο. Του φτάνει αυτό ΜΟΝΑΧΑ.
Θα πάρω μιαν ανηφοριά, θα πάρω μονοπάτια, να βρω τα
σκαλοπάτια που παν στη Λευτεριά.
Θ’ αφήσω αδέλφια συγγενείς, τη μάνα, τον πατέρα μέσ’ τα
λαγκάδια πέρα και στις βουνοπλαγιές.
52. 52
Ψάχνοντας για τη Λευτεριά θα ‘χω παρέα μόνη κατάλευκο το
χιόνι, βουνά και ρεματιές.
Τώρα κι αν είναι χειμωνιά, θα ‘ρθει το καλοκαίρι Τη Λευτεριά να
φέρει σε πόλεις και χωριά.
Θα πάρω μιαν ανηφοριά θα πάρω μονοπάτια να βρω τα
σκαλοπάτια που παν στη Λευτεριά.
Τα σκαλοπάτια θ’ ανεβώ, θα μπω σ’ ένα παλάτι, το ξέρω θαν απάτη,
δεν θαν αληθινό.
Μέσ’ το παλάτι θα γυρνώ ώσπου να βρω τον θρόνο, βασίλισσα μια
μόνο να κάθεται σ’ αυτό.
Κόρη πανώρια θα της πω, άνοιξε τα φτερά σου και πάρε με κοντά
σου, μονάχα αυτό ζητώ.
Γεια σας παλιοί συμμαθηταί. Τα τελευταία λόγια τα γράφω σήμερα
για σας. Κι όποιος θελήσει για να βρει ένα χαμένο αδελφό, ένα
παλιό του φίλο,
ας πάρει μιαν ανηφοριά,
ας πάρει μονοπάτια,
να βρει τα σκαλοπάτια που παν στη Λευτεριά.
Με την ελευθερία μαζί, μπορεί να βρει και μένα.
Αν ζω, θα με ΄βρει εκεί.
Ευαγόρας Παλλικαρίδης 5.12.1953
53. 53
Στο βουνό περνά κάθε μέρα ώρες ατέλειωτες κλεισμένος σε κρησφύγετα
μέχρι να πέσει το σκοτάδι. Τις νύχτες ατέλειωτες πορείες, συναντήσεις με
άλλες αντάρτικες ομάδες, διανυχτερεύσεις σε σπίτια φιλόξενων πατριωτών,
αποστολές. Την 28η Μαΐου 1956, η ομάδα του Ευαγόρα στήνει ενέδρα στο
χωριό Κινούσα σε αγγλικά καμιόνια κι αφήνει στον τόπο τρεις νεκρούς και
έξι τραυματίες. Συμμετέχει στις επιθέσεις κατά των αστυνομικών σταθμών
Στρουμπιού και Παναγιάς. Στις 26 Ιουνίου 1956 η ομάδα του στήνει ενέδρα
στο χωριό του, την Τσάδα όπου σκοτώνονται τρεις Άγγλοι στρατιώτες. Το
καλοκαίρι εκείνο ο Ευαγόρας βρίσκεται επικηρυγμένος για 5.000 Λίρες.
Στις 21 Σεπτεμβρίου 1956 απαγχονίζονται οι αγωνιστές Μαυρομάτης,
Κουτσόφτας, Παναγίδης. Στις 25 Σεπτεμβρίου 1956 η ομάδα του Ευαγόρα
ειδοποιεί τους Άγγλους παραπλανητικά στη Λυσσό για δήθεν
εγκαταλελειμμένη βόμβα κι ενώ οι Άγγλοι πλησιάζουν στο χωριό
πλήττονται από βόμβα που είχε τοποθετηθεί από την ομάδα σε δέντρο δίπλα
στο δρόμο κι αφήνουν τέσσερις νεκρούς και είκοσι τραυματίες.
Στις 18 Δεκεμβρίου 1956 μαζί με άλλους δύο συναγωνιστές του μετέφεραν
με ζώα, όπλα και τρόφιμα από την Λυσό. Ξαφνικά βρέθηκαν αντιμέτωποι με
αγγλική περίπολο. Οι δύο συναγωνιστές του Ευαγόρα κατάφεραν να
διαφύγουν αλλά ο ίδιος συνελήφθη. Στην κατοχή του είχε ένα πυροβόλο
Μπρεν χωρίς σφαιροθήκη, το οποίο σύμφωνα με την μαρτυρία Άγγλου
ειδικού εμπειρογνώμονα, στη διάρκεια της δίκης του, δεν μπορούσε να
χρησιμοποιηθεί. Επίσης κουβαλούσε τρεις γεμιστήρες γεμάτες.
Την ώρα της σύλληψής του, δήλωσε στους Άγγλους:
«Είμαι ο Ευαγόρας Παλληκαρίδης και πολεμώ για την πατρίδα μου».
Τον μεταφέρουν στο Κτήμα, στο στρατόπεδο «Δασούδι» όπου τον βασανίζουν.
Ο Ευαγόρας δεν λυγίζει. Στις αρχές Ιανουαρίου 1957 τον μεταφέρουν στον
