Opdracht 05: Rapport Duurzaamheid werkt!

Serious Ambtenaar 2013

duurzaAMHEID WERKT!
frisse IMPULS VOOR de gemeente enschede

DUURZAAMHEID:
WHY,
HOW &
WHAT TO DO?

9 SERIOUS AMBTENAREN AAN DE SLAG
VOOR GEMEENTE ENSCHEDE
SERIOUS AMBTENAAR
In december 2012 besloten negen
ambtenaren zich aan te melden voor het
concept Serious Ambtenaar. De ambtenaren
bieden een werkweek vrije tijd om zich in te
zetten voor de opdrachtgever. Gemeente
Enschede daagde de deelnemers uit met de
volgende opdracht:

10 best practices
In deze notitie worden aanbevelingen gedaan
die gebaseerd zijn op de volgende best
practices met een focus op energie:
• Blok voor Blok Amersfoort
• Duurzaam Eindhoven
• Maatwerkadvies “light” Hardenberg
• MFA Atolplaza (MFA= MultiFunctionele
Accommodatie) Lelystad
• Scholen krijgen energie Ommen
• Tiels Energie Convenant
• Waterportaal Zuid Oost Brabant
• Wijkontwikkeling Voorstad Oost
Deventer
• Visiegroep Duurzaamheid Zutphen

“Enschede wil: aansprekende voorbeelden
van duurzaamheidsinitiatieven. De focus ligt
op het 'hoe': hoe zijn deze initiatieven
gerealiseerd, welke samenwerkingsverbanden
liggen hierachter en hoe zijn deze verbanden
tot stand gekomen? Welke rol had de
overheid in deze projecten?”
Dit document bestaat uit drie delen:
1. Why?
2. How?
3. What to do?

Inspirerend voorbeeld uit Enschede:
• Thermoscan Gemeente Enschede

[1]

inhoudsopgave
WHY?

- Pag. 3-4
Tip 1: Duurzaamheid werkt!
Tip 2: Samenwerking werkt!
Tip 3: Financieren werkt!

HOW?

Aansluiten
Zelf opzetten
Rollen
Netwerken
Betrokkenheid

- Pag. 5-7

WHAT?

- Pag. 8-31
Overzicht van best-practices
8
Blok voor Blok Amersfoort
9
Duurzaam Eindhoven

14
Maatwerkadvies “light”

17
MFA Atolplaza

18
Scholen krijgen energie

21
Tiels Energie Convenant

23
Waterportaal Zuid Oost Brabant 25
Wijkontwikkeling Voorstad Oost 27
Visiegroep Duurzaam Zutphen 29
Thermoscan Enschede

31

WHO?

- Pag. 32
De 9 serious ambtenaren

[2]

Why?
tip 1: duurzaamheid werkt!
De doelstelling van het duurzaamheidsbeleid van
de gemeente Enschede is duidelijk voor de
gemeente. De gemeente weet wat ze wil bereiken
en waarom; namelijk haar maatschappelijke
verantwoordelijkheid nemen en een bijdrage
leveren aan de klimaatoplossing.
Hoe nobel ook, deze insteek maakt het
duurzaamheidsbeleid wel heel kwetsbaar. Het
moet immers strijden met andere grote politieke
belangen als werkgelegenheid en kostenreducties.
Het duurzaamheidsbeleid zou een krachtiger
positie binnen de gemeente kunnen krijgen door
het te verbinden met het thema werk en
economie.

Een bijkomend voordeel van deze verbinding
tussen duurzaamheid en werk kan zijn, dat het
focus biedt. Als niet alle grote en kleine projecten
tegelijkertijd kunnen worden opgepakt, geef dan
prioriteit aan die projecten die het meest bijdragen
aan de pijler “Duurzaamheid werkt”.

een aantal mogelijkheden
Een duurzaam bedrijventerrein = positief
imago/vestigingsklimaat =
werkgelegenheid

tip 2: samenwerking werkt!

Kostenverlaging door energiebesparing =
goed voor mkb = werkgelegenheid

De gemeente Enschede kan niet in haar eentje de
klimaatopgave realiseren. Samenwerking met
andere partners is noodzakelijk. Ook hierin werkt
de slogan “duurzaamheid werkt”, aangezien
marktpartijen vooral op zoek zijn naar een
economisch belang en terugverdienmodellen.
Sluit aan bij hun agenda en strategisch plan in
plaats van ze alleen op hun maatschappelijke
verantwoordelijkheid aan te spreken.

Werklozen opleiden tot energiecoach =
werkgelegenheid
Social return on investment paragraaf
standaard bij aanbestedingen =
werkgelegenheid
Met universiteit en hogeschool innovaties
stimuleren = ontstaan spin-off bedrijven =
werkgelegenheid

Om partners net zo gemotiveerd te krijgen als de
gemeente, is het noodzakelijk dat zij hun
"eigenbelang" terug zien. Dit belang moet
benoemd worden en voldoende aandacht krijgen.

Verbetering bestaande woningvoorraad
door lokale bedrijven = werkgelegenheid

In het voorbeeld van de woningcorporatie en de
Maatschappelijke Investeringsopgave (MIO) is het
belang van de woningcorporaties: toekomstwaarde van het vastgoed en tevredenheid
huurders. Als de gemeente de belangen en de
beperkingen van de corporatie onderkent, is de
insteek voor het gesprek anders. Dan is er een

De gemeente als grote werkgever:
stimuleer en inspireer andere werkgevers
en eigen werknemers
om duurzaamheidsinitiatieven te
ontwikkelen. Een gewilde werkgever =
werkgelegenheid

[3]

gedeeld belang en kan er gezamenlijk naar een
(financierings-)oplossing worden gezocht hoe de
bestaande bouw te verduurzamen. Of, als er
geen oplossing is, kan dit in goed overleg
gezamenlijk worden vastgesteld en uitgelegd aan
de gemeenteraad.

De gemeente is eigenaar van een groot aantal
panden, niet allemaal energetisch optimaal dus
met een grote energiebesparingspotentieel.
Daarnaast vervult het gemeentelijk vastgoed ook
een voorbeeldfunctie aangezien het dikwijls
maatschappelijke instellingen huisvest.

What’s in it for me?
Ook bij het aangaan van een gesprek met de
captains of industry is de leidraad eerst nagaan:
wat zit er in voor hun? Spreek je ze aan op hun
maatschappelijke verantwoordelijkheid of gaat
het om het positioneren van de regio en het
gezamenlijk versterken van het
vestigingsklimaat? Wees daarin ook duidelijk wat
jij als gemeente kunt bieden in de samenwerking.

Investeren?
Een probleem bij het verduurzamen van
gemeentelijk vastgoed is dat investeringen voor
energiebesparingen door de eigenaar moeten
worden gedaan, maar dat het voordeel van lagere
energiekosten bij de gebruiker komt. Echter,
soms ligt het initiatief voor energiebesparing wel
bij de gebruiker en/of is het pand niet in
eigendom van de gemeente. Een suggestie is
bijvoorbeeld een bank constructie: gemeente
leent en het deel van de lagere energierekening
wordt gebruikt om deze “lening” terug te betalen.
Tip: laat studenten van de hogeschool of
universiteit in Enschede nieuwe verdienmodellen
uitwerken als business case.

Vorm van de samenwerking
Samenwerking kan op vele manieren vorm
gegeven worden. Welke vorm het beste is, hangt
af van het onderwerp en de partner en de
historische context van de relatie.

voorbeeld lelystad

Organisaties, besturen en bedrijven
Hier werken convenanten en/of samenwerkingsovereenkomsten. Gemeente in rol van regisseur/
procesmanager.

In Lelystad werkt de gemeente met een
nieuw inverdienmodel. Het komt erop
neer dat in de huurprijs van de scholen
(de zogenaamde Londo norm/
vergoeding) ook de energiekosten bij
een basis gebouw zijn inbegrepen.

Burgers, zzp'ers, creatievelingen
De vorm co-creatie kan hier effectief zijn. De
Gemeente in de rol van facilitator.

De gemeente verdient dan ook bij de
scholen in de MFA de meerinvestering
m.b.t. duurzaamheid weer terug, want
de werkelijke energiekosten zijn lager
vanwege het energiezuiniger gebouw.

De gemeente hoeft niet altijd het voortouw te
nemen: een stichting kan duurzaamheidsbeleid
stimuleren, waarbij de gemeente slechts een
faciliterende rol heeft.
Onderschat de waarde van het eigen netwerk
niet. De gemeente wordt vaak genoemd als de
verbindende factor naar burgers toe en
maatschappelijke instellingen.

Het is zo geregeld dat het voordeel van
de energiezuinige investering naar de
investeerder gaat. De scholen betalen
een deel van de “londo” vergoeding
voor de exploitatie van het gebouw aan
de gemeente (eigenaar). Daarnaast is de
rijksoverheid naar verluid bezig om de
scheiding tussen bevoegd gezag en
gemeentelijk deel (juridisch eigenaar en
economisch eigenaar) op te heffen en
alles bij het schoolbestuur onder te
brengen. Dat zou de financiering
versimpelen, doch zal de school weinig
financiële armslag hebben.

Tip 3: financieren werkt!
Een terugkomend onderwerp in verduurzaming
bestaande bouw, is de maatschappelijke opgave
van het gemeentelijk vastgoed.

[4]

How to?

zelf opzetten
Zelf een samenwerkingsvorm opzetten waarin
partijen samenwerken. Voorbeelden:

Uit de best practices blijkt dat verschillende vormen
van samenwerking succesvol kunnen zijn.
Afhankelijk van de situatie en in welke mate de Stichting
gemeente zelf betrokken wil zijn, kan de keuze Een stichting waarin overheid, bedrijfsleven en
samenwerken
om
uitkomen op de ene dan wel op de andere aanpak. o n d e r w i j s
samenwerkingsverbanden tot stand te brengen
tussen groeperingen en organisaties dan wel
initiatieven te ondersteunen (case Duurzaam
aansluiten
Eindhoven). De concrete opdracht die Duurzaam
Zoek aansluiting bij bestaande samenwerkings- Eindhoven heeft, is het in Eindhoven starten en in
stand houden van de dialoog tussen burgers,
vormen. Voorbeelden:
bedrijfsleven en overheid om te komen tot een
duurzame samenleving in de brede zin.
Stichting 033energie:
dertien zeer verschillende bedrijven die al langer
met elkaar samenwerken om burgers te helpen hun Netwerkorganisatie
huis energetisch te verduurzamen (case Blok voor Een netwerkorganisatie creëren met andere
Blok Amersfoort). De partners zien elkaar niet als overheden om gezamenlijk te werken aan realisatie
concurrenten. De stichting laat de burger vrij zelf te van doelen (case Waterportaal Zuid Oost Brabant).
kiezen of hij de opdracht aan een niet in de stichting In de case is geen sprake van overheveling van
deelnemende (externe) partij gunt. Voor de t a k e n e n b e v o e g d h e d e n . I n d e f o r m e l e
uitvoering is de stichting opdrachtgever. Een samenwerkingsovereenkomst is de structuur en
externe partij draagt een fee af aan de stichting die besturing van de samenwerking op bestuurlijk en
ook subsidiegeld beheert en overheadkosten ambtelijk niveau vastgelegd, alsmede de afspraken
over kosten, gezamenlijke financiering, verrekening
financiert
van bestede uren, baten van de samenwerking en
risico’s.
Ondernemers Coöperatie Tiel
Dertig organisaties en bedrijven werken samen. Op
initiatief van de gemeente en met het betrekken van Kritische succesfactor
de Rabobank en het Waterschap is een vier-partijen Het zelf opzetten en daarin participeren van een
convenant afgesloten (case Tielse Energie samenwerkingsvorm vraagt tijd, geduld, inzet en het
Convenant). Deelnemende partijen zijn vrijwillig een elkaar goed (leren) kennen. De (zichtbare)
inspanningsverplichting aangegaan om de uitstoot bestuurlijke wil en het bestuurlijk eigenaarschap van
van broeikasgassen met gemiddeld 3% per jaar ieder der betrokken partijen is onontbeerlijk voor het
welslagen van de samenwerking. Dit is/kan een
omlaag te brengen en dragen ook financieel bij.
kritische succesfactor zijn.
Voordeel
Het voordeel van deze aanpak is dat bij de Voor het verkrijgen van partnerschap is het ook
benaderde partij de bestuurlijke wil en overtuiging belangrijk op zoek te gaan naar het gezamenlijke
die de onderlinge binding geeft, reeds aanwezig is. ‘waarom’ en wat je daarmee samen wilt bereiken.
Het is dus zaak om te weten welke geformaliseerde Waar doe je het voor? Het gaat om een
s a m e n w e r k i n g s v o r m e n ( m e t e e n gezamenlijke overtuiging die de organisaties met
duurzaamheidsdoelstelling) er in de gemeente elkaar verbindt en die maakt dat er passie is die de
energie en het doorzettingsvermogen schept om
bestaan en daar op aanhaken.
samen op te trekken.
Het samenwerkingsproces vindt in ‘het waarom’ zijn
basis en zal dan de onvermijdelijke botsingen en
onenigheden doorstaan. Het “hoe” en het “wat”
komen daarna.

[5]

rollen
De rollen die de gemeente kan spelen richting
organisaties, instellingen, bedrijven,
samenwerkingsverbanden en individuen kan heel
verschillend zijn. Het is goed daar bewust mee om
te gaan en die rol te kiezen die meest passend is in
een bepaalde situatie.
Uit de best practices komen meerdere rollen naar
voren (zie daarvoor de verschillende fact sheets in
het deel “What to do”):
-

Aanbieder (kennis, advies, middelen)
Bewustmaker
Facilitator
Initiator/starter/’aanzwengelaar’,voortrekker
(van acties, projecten, ideeën)
Monitor (vinger aan de pols)
O n d e r s t e u n e r, m e e d e n k e r ( g e l d ,
menskracht, kennis)
Onderzoeker (van wat er speelt)
Organisator (van een project, een event)
Regisseur
Samenbrenger/ koppelaar/ verbinder (van
partijen)
Stimulator
Uitvoerder (van acties, projecten, ideeën)

Voorbeeld
Een mooi voorbeeld van de aanbiedersrol is te
vinden in de case Maatwerkadvies “light”. Twee
bouwplantoetsers van de gemeente Hardenberg
zijn opgeleid om gerichte energiebesparingen
duurzaamheidadviezen te geven aan
woningeigenaren. Het
maatwerkadvies-‘light’ is
ontwikkeld in combinatie met een ofﬁcieel
energielabel.
Een combinatie van rollen is hierna terug te vinden
in de paragraaf Betrokkenheid, onderdeel
Procesmanager.

[6]

Netwerken

Betrokkenheid

Uit enkele best practices komt naar voren dat
netwerken essentieel is. Een goed netwerk, het
onderhouden ervan en het uitbouwen kost tijd,
aandacht en energie, maar verschaft veel
informatie over wat er speelt in de gemeente.
Bouw een eigen netwerk en maak gebruik van het
netwerk van anderen. Kennen en gekend worden
schept kansen. Netwerken betekent bewust
ergens naar toegaan om je daar te laten zien. Dat
kan inderdaad betekenen dat de wethouder op
zondag in de business lounge van de Grolsch
Veste is te vinden als FC Twente speelt om daar
de captains of industry, voorzitters van Raden van
Bestuur, directeuren te ontmoeten. In die
ontspannen ambiance kunnen de dingen
gebeuren die anders niet plaatsvinden.

De neiging van de gemeente om zich op te stellen
als de “terugtrekkende overheid” kan averechts
werken, een valkuil. Zeker op een hot item als
duurzaamheid. De geloofwaardigheid van de
gemeente kan in het geding komen. Waar het om
gaat is op een slimme manier zichtbaarheid en
betrokkenheid te tonen die de opmaat kan zijn
naar een vruchtbare samenwerking. Dat is altijd
maatwerk en moet afgestemd zijn op de situatie.
Hierna volgen twee voorbeelden van
betrokkenheid.
o Boegbeeld.
Een goed boegbeeld voor duurzaamheid met een
goed netwerk is goud waard. Zo’n persoon maakt
het onderwerp herkenbaar en geeft het status
door zijn of haar eigen status. Als het boegbeeld
ook nog een bestuurder is gaan deuren open waar
anderen dat niet voor elkaar krijgen. Als de
gemeente in bepaalde belangrijke zaken bewust
inzet op een duidelijke bestuurlijke aanwezigheid,
zullen andere partijen daar niet bij achterblijven en
ook op dat niveau inzetten.

Een andere aanpak is aan voor de gemeente
belangrijke partijen in het netwerk – bijvoorbeeld
Vredestein, Grolsch, TU, Saxion, Medisch
Spectrum Twente, MKB, Nuon - een openbare
hulpvraag te stellen. Daardoor laten blijken dat je
hen nodig hebt om iets te bereiken.
Een aardig voorbeeld van kansen in het netwerk
komt uit de case Duurzaam Eindhoven. Voor een
event over duurzaamheid werden in Eindhoven
studenten ingezet op een praktijk in hun scholing
die op zich niets met duurzaamheid te maken had.
Deze aanpak creëerde drie kansen: de studenten
deden hun praktijk op, zijdelings pikten ze iets
mee over duurzaamheid en de organisatie
bespaarde op organisatiekosten.

o Procesmanager
Hierbij kan gedacht worden aan - al dan niet zelf
geïnitieerde - initiatieven op het gebied van
duurzaamheid door het beschikbaar stellen van
een onafhankelijke procesmanager. Doe dat ook
in die processen waaraan de gemeente zelf
deelneemt. De procesmanager kan de
belanghebbenden/partners helpen een aantal
zaken die van belang zijn voor het soepele verloop
van het samenwerkingsproces en het tot stand
komen van nieuwe samenwerkingsvormen goed
te organiseren. Hierbij kan gedacht worden aan:
-

-

[7]

vaststellen of alle juiste deelnemers aan
tafel zitten
het gezamenlijke thema en doel vaststellen
standpunten, belangen, behoeften,
onderlinge afhankelijkheden en
randvoorwaarden van een ieder helder
krijgen
spelregels afspreken

what to do?
In onderstaande tabel zijn per best practice de twee belangrijkste aanbevelingen opgenomen. Voor het
totale overzicht wordt verwezen naar de volgende pagina’s waar de best-practices volgens een vast
format worden beschreven.

Best
Practice

Aanbeveling

Zorg ervoor dat je alle disciplines die je nodig hebt, binnen je consortium, in
huis hebt. Zodat je van a-z alles kunt regelen. van voorlichting, participatie,
maatwerkadviezen, tot renovaties, ﬁnanciering etc.
Blok voor Blok
Neem een externe adviseur aan die trekker wordt en laat hem/haar de spil zijn
Amersfoort
tussen de stad en de gemeente.
Onderzoek de mogelijkheid om in navolging van de gemeente Eindhoven een
stichting Duurzaam Enschede op te zetten
Duurzaam
Ga in overleg met de stichting Duurzaam Eindhoven over hun aanpak en
Eindhoven
ervaringen. Tamara Meerman is bereid u te ontvangen.
Geef aan woningeigenaren een eenvoudig duurzaamheidsadvies in plaats van
een uitgebreid advies, want het resultaat is hetzelfde.
Maatwerkadvies
Geef eenvoudige duurzaamheidsadviezen voor grotere groepen eigenaren,
“light”
per blok of per wijk.
Proceskant: hoe houd je alle gebruikers betrokken, zorg je dat niemand
tussentijds afhaakt en kun je het proces bijsturen: maak een actieplan voor
het Procesmanagement. Analyseer je partners, belangen, behoefte,
randvoorwaarden, Top dogs, sfeermakers etc. Wees duidelijk hoeveel invloed
men heeft (invloedladder).
MFA Atolplaza
Bepaal voorafgaand aan de ontwerpfase de duurzaamheidsambitie van het
(MultiFunctionele
project. Laat dit vooraf onderzoeken op haalbaarheid / kosten en weeg het af
Accommodatie) tegen een mogelijk efﬁciëntere ingreep in bestaand gemeentelijk vastgoed.
Wees realistisch in je ambitie.
Bereid een project goed voor, begin ruim op tijd, heb oog voor de media en
betrek de deelnemers er vanaf het begin bij.
Scholen krijgen
Bewerkstellig een olievlekwerking door een thuisscan aan te bieden of door te
energie
starten in wijken die al heel actief zijn op het gebied van duurzaamheid.
Tiels Energie
Convenant

Waterportaal
Zuid Oost
Brabant

Daag ondernemersclub(s) uit om dit voorbeeld te volgen. De inspanningen
leveren kostenbesparing op. Regel van te voren wel goed de taakverdeling
tussen gemeente en bedrijven.
Neem tijd voor en geef aandacht aan de potentiële partners en zorg voor een
duidelijke bestuurlijke aanwezigheid in het proces. Een aanwezigheid die
gekenmerkt wordt door bevlogenheid voor het onderwerp en geloof in
samenwerking.
Zoek met de partners vooral naar dat wat bindt in het ‘waarom’, de
overtuiging. Het ‘hoe en wat’ komt later als de verbinding in het ‘waarom’ met
elkaar is gevonden.

Wijkontwikkeling Gebiedsprogramma moet aanjagen, eigen kracht van bewoners en
voorstad Oost organisaties benutten, praktisch, realistisch en steeds monitoren of iets
bijstelling nodig heeft.
Deventer
Stimuleer initiatieven die er al zijn of ga op zoek naar betrokken burgers op
Visiegroep
het gebied van duurzaamheid. Toon hen het voorbeeld en de bereikte
Duurzaam
resultaten van de Visiegroep en stimuleer een soortgelijk initiatief. Zorg ervoor
dat de wethouder en de ambtenaren zich duidelijke committeren en zorg voor
Zutphen
formeel én informeel overleg.
[8]

aan dat ze elkaar niet als concurrenten zien maar
als collega's. Dat toont de manier aan waarop zijn
zich verhouden tot elkaar. De bedrijven/
aannemers zien kansen om in de verdere
toekomst aan de slag te gaan in de woningbouw,
en zij realiseren zich dat ze daarvoor nú moeten
investeren om de particulieren te werven, omdat
dit een tijdje kan duren voordat zij zover zijn dat ze
mee willen gaan doen. DE Partner uit Leusden is
daarin een stuwende kracht. De deelnemende
bedrijven zijn divers: aannemers,
installatiebedrijven, adviesbureaus, marketing
bureau,
communicatiebureau,
straatambassadeurs, isolatiebedrijven, Rabobank
Amersfoort, Social media bedrijf,
onderwijsinstelling. De gemeente ondersteunt het
proces met raad en daad. In opdracht van BZK
ondersteunt Agentschap NL het consortium.

Best practice 1:
blok voor Blok Amersfoort
Contactgegevens Serious Ambtenaar:
Jacqueline Tunc
Email: jacquelinetunc@gmail.com
Telefoonnummer: 06 12883190
Locatie: Amersfoort
Start project en looptijd: 2011 (aanvaag) 2012
(voorbereiding) 2013/2014 (uitvoering)
Duurzaamheidsfocus van het project: energie
Korte inhoud van het project:
Blok voor blok moet op grote schaal energie
besparen in bestaande bouw. Dertien projecten
zijn van start gegaan met de blok voor blokaanpak. Onder meer marktpartijen, gemeenten,
corporaties en provincies voeren een gezamenlijk
plan uit om minimaal 2000 woningen in één
gemeente ﬂink energiezuiniger te maken. Het is de
bedoeling dat na de pilotfase per project minimaal
tweeduizend woningen twee labelstappen vooruit
hebben gemaakt of op het niveau van label B zijn
gebracht.

De bedrijven die een opdracht krijgen vanuit de
stichting 033energie dragen een bepaald % van
de winst af als onderdeel van het verdienmodel.
De stichting beheert ook het subsidiegeld en
ﬁnanciert overhead kosten. Nadrukkelijk kunnen
de bewoners altijd kiezen om een opdracht aan
een ander bedrijf te gunnen, dan staat hen vrij. De
uitdaging voor de consortiumpartijen is om hen te
prikkelen om met 033energie in zee te gaan.

Ik heb contact gehad met het ministerie van BZK.
Daarbij heb ik aangegeven dat ik geïnteresseerd
ben in hoe we nu de MKB bedrijven kunnen
‘verleiden’ tot een actieve houding. Leidend tot
bijvoorbeeld het scheppen van
handelingsperspectieven en breder besef. Ik heb
hierbij aangegeven dat ik zoek naar voorbeelden
waarbij het bedrijfsleven zelf aan zet is en de
gemeente enkel optreedt als facilitator. BZK gaf
aan dat Amersfoort ons hierbij verder zou kunnen
helpen omdat dit vraagstuk in Amersfoort heel erg
goed is opgepakt en ook werkt!

Wat maakt dit project bijzonder?
Het consortium is bijzonder, de stichting is
bijzonder – het werkt!
Wat ik bijzonder vind aan dit project is dat je ziet
dat er heel veel verschillende bedrijven meedoen,
dus de diversiteit. Door de manier waarop ze
samenwerken als collega’s en gezamenlijk praten
over energiebesparing ontstaat er een mooie
samenwerking en voelt men zich ook
verantwoordelijk.

Hieronder een korte toelichting over het blok voor
blok project in Amersfoort

Doelen worden gerealiseerd en mensen blijven
een langere tijd samenwerken.
Er zijn fantastische plannen voor de toekomst en
er is al zoveel gerealiseerd!

Op de site www.033energie.nl vind je meer
informatie over Amersfoort. Dat gaat dus niet over
de gemeente.
Het consortium Amersfoort bestaat uit 13
bedrijven die de aanvraag voor blok voor blok
hebben ingediend in 2011. Zij werkten daarvoor al
nauw samen en kennen elkaar dus. Tijdens de
Netwerkdag op 21-11-2012 gaven zij daarover

Projectorganisatie (naam en rol benoemen)
o Projectinitiator: Landelijk Blok voor Blok
(vanuit ministerie van BZK)

[9]

o Voorzitter van de stichting Blok voor Blok :
Jan Costa van Bloemendaal Bouw
o Projectleider : Herman Schotman
(zelfstandig adviseur ingehuurd door dienst
bij Blok voor Blok, vroeger gewerkt voor
Gemeente Amersfoort).
o Sandra Sijbranij (in dienst bij de Gemeente
Amersfoort – milieu-) De rol van de
gemeente is een enkel ondersteunend!

Herman heeft de vrijheid gekregen om het vorm te
geven middels de visie van de gemeente
Amersfoort. Daarbij had hij een goede
samenwerking met de communicatieadviseur,
projectleider en de wethouder binnen gemeente
Amersfoort. (Herman is dus de schakel tussen de
stad en gemeente).
Kortom de partners zijn nu nog steeds bij elkaar
binnen dit consortium van blok voor blok.
Ze werken vanuit een gezamenlijke visie. Herman
gaf aan dat het belangrijk is dat je de hele keten
(verschillende disciplines) binnen 1
ketensamenwerking hebt. Bij mijn aanbevelingen
lees je hier meer over.
Ze hebben gekeken naar verschillende belangen
en je moet ervoor zorgen dat je belangen behartigt
Er zijn allemaal acties georganiseerd
(wijkbijeenkomsten met bewoners, modelwoning
ingericht etc)

Samenwerkingspartners: Open Consortium!!!
Allemaal vanaf de start betrokken.
Partners
Gemeente amerfsoort
4 aannemersbedrijven/installateurs
Eneco
Rabobank
Tribes at Work

Ze hebben in 2010 doelgroeponderzoek en een
stakholderanalyse gehouden.
Er is een woningdossier ingekocht. Waardoor
huiseigenaren met een postcode en huisnummer
zelf konden zien hoe hun woning er voor staat. (op
basis van gegevens van het Kadaster)
Als je als consortium energielabel sprongen moet
maken dan is dit een hele ﬁjne tool om bij te
houden hoe het ervoor staat.
Nu zijn ze zover dat ze zelf wijkanalyses kunnen
maken. Ze kunnen door middel van een postcode
bij een x aantal woningen zien wat de labels zijn
wat het bouwjaar is etc.
Ze hebben toegang
tot (openbare en niet
openbare) informatie van de gemeente waardoor
ze dus deze wijken straat analyses kunnen
maken. Eén van de partners kan goed met het
systeem overweg en die heeft in 45 minuten een
wijk geanalyseerd.

Hogeschool Utrecht
energieambassade
Carmen bv
Perfectkeur

Hoe is deze samenwerking tot stand
gekomen?
De verschillende partijen binnen dit consortium
hebben al eerder samengewerkt.
Ze waren al een paar jaar bij elkaar voordat Blok
voor Blok is gestart.
(vanuit bijvoorbeeld het project burgerparticipatie,
alle lichten op groen en nu blok voor blok).
Bij blok voor blok is er dus een doorstart gemaakt
met het consortium en zijn er nieuwe doelen
geformuleerd.
Gemeente Amersfoort is in het begin initiator
geweest en heeft het project op een later moment
teruggegeven aan de stad.
Herman werkt als zelfstandig adviseur en is
gespecialiseerd in participatietrajecten, opstarten
van consortiums e.d.)
De gemeente heeft vertrouwen in Herman als
externe adviseur.

Het gaat hier om een open consortium maar er
gelden verschillende eisen.
Voor instromen bij 033 moet er bijvoorbeeld wel
betaald worden.
Maar aansluiten bij voorlichtingen en
wijkbijeenkomsten kan natuurlijk altijd.
Is de samenwerking vastgelegd?
Men dient een subsidieaanvraag in en tekent
vervolgens een verklaring.
Voor de controle over de subsidies die zijn
toegekend voor de projecten is een stichting
opgericht “ Stichting Blok voor Blok”. De

[10]

werknaam is 033Energie. Vanuit de stichting
worden de verschillende processen gefinancierd.
Het doel van de stichting is het bevorderen van
energiebesparing in bestaande woningen en
gebouwen in de gemeente Amersfoort.
(er zijn nu al initiatieven om deze stichting voor de
toekomst zelfvoorzienend te laten zijn – met eigen
vermogen om de stichting draaiende te houden)

-

enthousiast). Bij de aanbevelingen staat
hier iets meer over.
(gemeente draagt financieel iets bij aan
voorlichting en participatie)

Welke aanbeveling is er vanuit deze bestpractice voor Enschede?
Hieronder mijn specifieke en wat meer algemene
aanbevelingen:

Dragen de samenwerkingspartners financieel
bij aan het project
Het project heeft vanuit BZK een subsidie
ontvangen van 500.000 euro.
D i t g e l d m a g b e s t e e d w o rd e n a a n h e t
innovatieproces en niet aan de uitvoering van
energiebesparende maatregelen..
De samenwerkingspartners dragen ook financieel
bij . Ongeveer 5 a 10 procent (weet niet exact
hoeveel) van de omzet gaat naar het project (hier
hebben ze voor getekend)
Uren zijn natuurlijk ook een bijdrage. (wijkoverleg,
stichtingoverleg etc.)

- Om te beginnen moet er iemand vanuit de
gemeente optreden als aanzwengelaar/verbinder
en misschien zelf initiator. Neem het voorbeeld
van Amersfoort wat ik hierboven heb beschreven.
- Zorg binnen gemeente Enschede voor een goed
(bevlogen) netwerk. Koppel de juiste contacten.
Of laat dit doen door een externe adviseur aan
wie je vraagt trekker te worden. Zie voorbeeld van
Herman in Amersfoort. Eigen ambtenaren zijn
vaak al druk met de reguliere werkzaamheden,
misschien te verankerd in de Gemeente en
misschien niet geschikt om veel naar buiten te
treden en de juiste contacten aan te boren en te
onderhouden. Iemand die ik bijvoorbeeld heel erg
geschikt zou vinden Marco van Zandwijk.

Kansen binnen samenwerkingsverband:
- voor de toekomst actievere marketing.
- klanten beter leren kennen.

- Voer een doelgroeponderzoek en een
stakeholderanalyse uit

Bedreigingen binnen samenwerkingsverband:
- er moet omzet komen voor de
deelnemende uitvoerende bedrijven.
(anders bestaat er een mogelijkheid dat
bedrijven afhaken).
- Het zou kunnen voorkomen dat een
partner/bedrijf failliet gaat

- Zorg voor een gemeenschappelijk heldere visie.
- Zorg voor alle disciplines die je nodig hebt
binnen je consortium. Amersfoort heeft gekozen
voor de volgende partijen:
o

Wat is de rol van de gemeente/overheid
geweest in het tot stand komen van deze
projectorganisatie en welke rol vervult zij
gedurende het project?
- de gemeente heeft wel de
samenwerkingsovereenkomst getekend
maar is geen deelnemer aan de stichting.
De gemeente is een stimulator voor het
netwerk.
- de gemeente is ook in staat om diverse
projecten aan elkaar te koppelen.
- bevlogenheid van de mensen die werken
aan dit project. (enorm betrokken en

o
o

o
o
o
o

[11]

Hogeschool. (Amersfoort heeft constant 5
studenten lopen die opdrachten uitvoeren.
Innovatieteam)
Kennisinstituut. (Je hebt innovatiekracht
nodig)
Financiering heb je nodig (Rabobank is de
enige bank die vereniging van eigenaren
financiert)
Aannemers. (druk)
Makelaar
Onafhankelijk coördinator (spin in het web.
In Amersfoort is dit Herman)
Gemeente is heel belangrijk. (voorlichting
en communicatie rol van de gemeente)
Participatie is een apart instrument.
(bijvoorbeeld energieambassade s. 40
straatambassadeurs)

o

Voorlichting, communicatie, participatie en
marketing zijn de key tot succes.
Amersfoort mag bijvoorbeeld 1 x in de
maand een grote gemeentepagina vullen
met informatie. Het is niet zo dat ze
aannemers kunnen vermarkten maar er kan
wel voorlichting gegeven worden. Kortom
je hebt op deze manier een publiek-privaat
consortium waar samenwerking centraal
staat.

maatwerkadviezen, renovaties en
financiering (voor het laatste geldt dat ze
via Rabobank bijvoorbeeld
financieringsproducten hebben die ze vrij
flexibel mogen inzetten).
-

-

Maak geld met geld. Probeer diverse
projecten aan elkaar te linken. Het kan dan
zijn dat je een onderwerp agendeert vanuit
een totaal andere hoek. Bijvoorbeeld
Sociale zaken koppelen aan stedelijke
vernieuwing.

-

- Ingrediënten volgens Blok voor Blok Amersfoort
voor een goed consortium.
o Een helder doel/visie
o Druk creëren om te presteren (als je 2000
woningen moet realiseren en je hebt 4
aannemers dan zijn 500 woningen per
aannemer niet interessant. Dus stel een
haalbaar en tegelijkertijd prikkelend doel .
In Amersfoort zijn dat 3500 woningen. Dan
behartig je de belangen van de aannemer
en hou je een gezonde druk op de
uitvoering) . Wanneer je 1x in de 6 weken
een wijkbijeenkomst hebt vloeien daar
acties uit voort die vervolgens bijvoorbeeld
weer binnen vijf weken gerealiseerd
moeten zijn. (op deze manier realiseert
Amersfoort de ‘druk’)
o Belangenbehartiging. (Ook aannemers
snappen dat het een moeilijke tijd is. En
dat ze andere wegen en samenwerking
moeten kiezen om werk te krijgen.)
o Zorgen dat je alle disciplines in huis hebt.
Zodat je van a-z alles kunt regelen. Vanaf
voorlichting,
participatie,

Het is belangrijk dat er bij bedrijven het
besef ontstaat dat men elkaar niet alleen
ziet als concurrenten maar als collega’s.
Het parool is daarbij: uitstijgen boven het
individuele, commerciële bedrijfsbelang.
Want dit leidt tot efficiënte samenwerking
tussen de bedrijven die participeren.

-

- Zorg ervoor dat je een tweede schil hebt waar je
gebruik van kunt maken. Amersfoort heeft
gekozen voor:
o Woningcorporaties. In Amersfoort heeft het
consortium goede afspraken met de
woningcorporaties. Er is nooit officieel iets
getekend onder andere door de
aanbestedingsregels. Wel is er een
overeenkomst dat ze 15 VVE’s per jaar
mogen renoveren en dat de corporatie 600
woningen in 3 jaar tijd levert aan blok voor
blok etc.
o K l e i n e A rc h i t e c t e n b u re a u s
(voor
bijvoorbeeld energieneutrale tekeningen)
o Communicatiebureau. (betrekken bij de
uitvoering. Bijvoorbeeld voor het maken
van folders en flyers

Lange adem.
Zorgt o.a. voor
herkenbaarheid door middel van een
stadsbrede aanpak die minimaal drie jaar
duurt. Daar kun je allerlei projecten onder
schuiven. Dat is wat er in Amersfoort is
gerealiseerd doordat dit consortium al een
aantal jaren samenwerkt met elkaar aan
verschillende projecten.

Ik heb een aantal namen doorgekregen (ik
heb de namen telefonisch gekregen,
excuus voor eventuele fouten).Mocht de
gemeente dit een interessant project
vinden dan zouden deze mensen wellicht
interessant zijn:
o woningbouw coöperatie ‘woonplaat’:
Erwin Bos
o subvention – Jan Willem Workel
o hypercube – naam ?
o syntens – Stenderd de vries
o penvoerder blok voor blok (woont in
Harderberg)
o redacteur blad - Frans Vise.
Verbonden aan het landelijk ETGNetwerk – (tevens heeft hij eerder
een poging ondernomen om een
congres te organiseren over
verduurzaming)
o gemeente Enschede – Merijn
Frouwenfelder en Toon Bom

[12]

- Denk aan atypische partijen die zouden kunnen
helpen zo’n project te realiseren, zoals:
o buurtambassadeurs inzetten (als dit
niet al gebeurt).
o ambtenaar Economische Zaken
inzetten.
o de lokale marketeer (binnen de
gemeentegrenzen). Ik denk dat je dit
vraagstuk prima bij een marketeer
kan neerleggen en die een plan van
aanpak laten opstellen. Mensen
aanjagen en ‘verleiden’ om in actie te
komen is een vak apart. Wie zou dit
nu beter kunnen dan een lokale
marketier. (vanuit Amersfoort de tip:
5+1 – Niels Gotz). Of zoals in
Amersfoort een externe adviseur.
o Is dit vraagstuk al besproken met
studenten. Lijkt me een fantastisch
afstudeerproject. ‘Studenten zoek
voor ons uit hoe we het bedrijfsleven
geactiveerd krijgen op dit
onderwerp’. Misschien kan je de
case voorleggen in wedstrijdverband.
o Etc etc..

Overige tips:
-

Road Show vanuit de actieagenda voor de
b o u w. T i t e l : v e rd u u r z a m i n g v a n d e
bestaande voorraad.

-

aansluiten bij voorbeelden van anderen die
naar voren komen (bijvoorbeeld
energiebesparende maatregelen)

-

t.a.v. de witte vlek. Zorginstellingen. Dit is
een bekend probleem. De tip dit ik vanuit de
ministeries kreeg over dit onderwerp was:
neem contact op met provincie Limburg
(woon/zorg idee energiebesparend. Tweede
tip is neem contact op met fonds Maessen.
(dit fonds heeft een serieus management
niveau. Dus vooraf goed je vraag helder
hebben)

-

misschien is het t.a.v. zorg en scholenbouw
ook een idee om te kijken op de website.
‘ruimte ok’ (vroeger servicecentrum
scholenbouw). Mocht je de informatie die je
zoekt niet op de site vinden dan weet ik

[13]

zeker dat de initiator van dat project meer
tips heeft voor deze witte vlek.
-

Herman had een tip voor gemeente
Enschede. 25 april is er een
netwerkbijeenkomst. Leren voor duurzame
ontwikkeling. Hier zijn aanwezig:
bedrijfsleven, maatschappelijke organisatie,
burgers, kennisinstituten etc. doel: leren voor
duurzame ontwikkeling. Samen stappen
zetten, hoe doen we dat?
Enschede is van harte welkom. Aanmelding
kan via b.brunnekneef@overijssel .nl (Briet
Brunnekeef)

Best practice 2:
duurzaam eindhoven

-

-

Frank Kouwe
Email: fkouwe@dommel.nl
Telefoonnummer: +31615878121
Contactpersoon en contactgegevens:
Naam samenwerkingsvorm: Stichting Duurzaam
Eindhoven (www.duurzaameindhoven.nl)
Ta m a r a
Meerman:
tamarameerman@duurzaameindhoven.nl
0628548828

-

Locatie: Eindhoven
Start en looptijd: De stichting is in 2007
opgericht voor onbepaalde tijd
-

Duurzaamheidsfocus van het project: de focus is
heel breed en gericht op een duurzame
samenleving in Eindhoven. In 2012 werd de
nadruk gelegd op projecten die binnen de thema’s
‘schone lucht’ en ‘hernieuwbare energie’ vallen.

Op duurzaamheid gerichte, lokale
initiatieven stimuleren en (financieel)
ondersteunen;
Bevolking en media actief benaderen
teneinde door participatie en
communicatie invloed uitoefenen op
het gedrag aangaande duurzaamheid
door middel van doelgericht
communicatie, interactief gebruik van
internet en het organiseren van
lezingen en/of symposia;
Actoren op het gebied van duurzame
ontwikkeling samenbrengen;
Op lokaal niveau initiatieven opzoeken,
zelf in gang zetten of tot een goed
einde helpen. Dit in samenwerking met
andere organisaties;
Daar waar nodig goede projecten en
initiatieven laten voortbestaan met
begeleiding van Stichting Duurzaam
Eindhoven;
Inventarisatie
duurzame
ondernemingen en plaatsen om te
komen tot een duurzame
overzichtskaart van Eindhoven.

Sleutelwoord voor de werkwijze van de Stichting
is dus ‘samenwerking’. Deze samenwerking zal de
effectiviteit van de inspanningen op dit gebied van
de gemeente en betrokken organisaties verhogen
en zal de efficiëntie van de individuele werkwijzen
vergroten. Voor het bereiken van deze doelen zet
de
Stichting
twee
(1,4
fte)
duurzaamheidsmakelaars in.

Korte inhoud:
Doel:
De Stichting Duurzaam Eindhoven is een
zelfstandige, Eindhovense Stichting, die werkt aan
het verwezenlijken van samenwerkingsverbanden
tussen alle lokale groeperingen en organisaties die
op enigerlei wijze een bijdrage kunnen leveren aan
een duurzame samenleving in Eindhoven. Dit
geldt zowel op sociaal-maatschappelijk (people),
ecologisch (planet) en economisch (profit) gebied.
Met deze actieve werkwijze sluit de stichting aan
bij de gemeentelijke doelstelling om
energieneutraliteit te bereiken in de periode
2035-2045.

Projecten worden nadat iedereen er mee heeft
ingestemd op basis van vertrouwen uitgevoerd.
Dus geen formele overeenkomsten. In een geval is
daarvan afgeweken vanwege de omvang van het
project, meerdere leveranciers met gelijke
commerciële belangen en een aanvankelijke
mislukking. Hiervoor is een convenant opgesteld
(zie bijlage).

Taken:
De concrete opdracht die Duurzaam Eindhoven
heeft, is het in Eindhoven starten en in stand
houden van de dialoog tussen burgers,
bedrijfsleven en overheid om te komen tot een
duurzame samenleving in de brede zin.
De Stichting wil hiervoor:

Op de website van de stichting is het jaarverslag
te vinden en een overzicht van alle bedrijven,
organisaties en overheden in Eindhoven die actief
zijn op het gebied van duurzaamheid.
De stichting is mede-initiatiefnemer van de site
Eindhovenismijnplek.nl. Deze koppelt mensen die
ideeën hebben en zich willen inzetten voor hun

[14]

buurt, aan partijen die dat kunnen helpen
verwezenlijken.

bedrijfsleven

volkshuisvestin secretaris
g

Wat maakt dit bijzonder?
-

-

-

-

-

penningmeester

De stichting heeft een bestuur vanuit
de triple Helix: overheid, onderwijs en
bedrijfsleven.
De twee duurzaamheidsmakelaars:
o werken onafhankelijk van de
gemeente
o maken gebruik van de netwerken
van anderen die bij de stichting
betrokken zijn
o bouwen zelf die netwerken uit
o ze weten wat er speelt en kennen
de actualiteit in de triple Helix
o ze kennen de mensen en zorgen
ervoor dat ze zelf bekend zijn
Afhankelijk van de situatie ondersteunt
of trekt (projectleider) de stichting
projecten
De stichting is onpartijdig,
onafhankelijk en staat boven de
partijen. Vertegenwoordigers uit de
triple Helix hebben hun wortels in de
gemeentelijke samenleving. De
gemeente staat op een betrokken
afstand
en
ziet
haar
duurzaamheidsdoelen in de publieke
aandacht staan.
Bestuurlijke betrokkenheid

MKB

Plv secretaris

Hoger
onderwijs

bestuurslid

Banken

bestuurslid

citymarketing

bestuurslid

31
december
2011
31
december
2011
31
december
2011
31
december
2011
31
december
2011
31
december
2011

gekomen?
De stichting is ontstaan uit werkgroep Lokale
Agenda 21, initiatief van de VN , waarvoor de
gemeente in Eindhoven initiatief voor Eindhoven
heeft genomen. Daarin zaten ook niet-ambtenaren
met een belangrijke functie in de stad. De
Stichting Duurzaam Eindhoven is in 2007
opgericht om zo een herkenbare naam te krijgen
in de stad en ook meer actie.
Is de samenwerking vastgelegd? Hoe is de
samenwerking gegarandeerd?

Organisatie

Middels de voor stichtingen gebruikelijke
formulieren

Initiator: gemeente Eindhoven
Duurzaamheidsmakelaars:
Tamara Meerman en Hans de Beule vanaf 1 juni
2007

bij aan het project en zo ja in welke mate en op
welke manier?

Samenwerkingspartners in het stichtingsbestuur:
Partner
Rol in het
Betrokken
stichtingsbestuur
bij het
project
sinds…
overheid
Voorzitter
31
december
2011

De Stichting Duurzaam Eindhoven heeft voor
2010-2012 subsidie van de gemeente Eindhoven
gekregen om haar doelstellingen en daarmee
verbonden werkzaamheden te verwezenlijken op
basis van het besluit van de gemeente in 2009 om
de Stichting voor drie jaar een jaarlijks
subsidiebedrag toe te kennen van 117.000 euro.
Voor 2013 en 2014 zijn tevens al middelen door
de gemeente Eindhoven gereserveerd.
Andere partners dragen niet bij.

[15]

De stichting wil via acquisitie geleidelijk aan een Welke aanbeveling is er vanuit deze best
eigen geldstroom opgang brengen.
practice voor Enschede?
Voor projecten werkt de stichting volgens een
coﬁnancieringsmodel: de stichting legt een
ﬁnanciële basis onder het project en partners in het
project dragen bij in geld, uren en materialen. Het
komt voor dat vrijwilligers met geweldige CV’s zich
spontaan aanbieden om als projectleider op te
treden
Samenwerkingsverband:
• Kansen: • Bedreigingen: -

1. Onderzoek de mogelijkheid om in navolging
van de gemeente Eindhoven een stichting
Duurzaam Enschede op te zetten
2. Ga in overleg met de stichting Duurzaam
Eindhoven over hun aanpak en ervaringen.
Tamara Meerman is bereid u te ontvangen.

Overige tips

De gemeente Eindhoven heeft in 2010 het
‘Keurmerk Duurzame Ondernemer’ ingesteld. Het is
Wat is de rol van de gemeente/overheid geweest een beloning en een stimulans voor ondernemers in
i n h e t t o t s t a n d k o m e n v a n d e z e Eindhoven die bewust duurzaam werken. In 2012
projectorganisatie en welke rol vervult zij kregen 42 ondernemers een keurmerk. Afhankelijk
van de duurzaamheid van de onderneming wordt
een brons-, zilver- of een goud keurmerk
Zie hierboven
t o e g e k e n d . Z i e : h t t p : / / w w w. e i n d h o v e n . n l /
inwonersplein/leefomgeving/milieu/duurzaame
i
n
d
h
o
v
e
n
/
KeurmerkDuurzameOndernemer2013.htm

[16]

eenvoudig advies gegeven. Het advies is
kosteloos voor de eigenaar.

Best practice 3:
maatwerkadvies light
harderberg

Een aantal mensen uit de praktijk heeft twee
dagen een incompanytraining (op maat) van
Bureau Kader gehad.
De tijd die nodig is voor het geven van een
startadvies, inclusief het schrijven van het rapport,
is ongeveer twee à drie uur.

Mirjam Löwik
Email: mlowik@ziggo.nl

De gegeven adviezen worden door de gemeente
gemonitord en bij de uitgebreide
duurzaamheidsadviezen leidde twee van de drie
adviezen tot resultaat en bij de startadviezen
wordt hetzelfde resultaat behaald.

Naam project: Startadvies energiebesparing
Contactgegevens:
Rob Hamer, Adviseur Milieu en Duurzaamheid
Ruimtelijk Domein team Grondzaken en
ontwikkeling
Tel. 0523-289167
Rob.Hamer@ommen-hardenberg.nl
Locatie: Hardenberg

De startadviezen worden onder de
woningeigenaren onder de aandacht gebracht op
beurzen, energiemarkten, met behulp van folders,
door publicaties in kranten, dit alles vanuit het
Energieloket. Eigenaren komen vaak bij de
gemeente met een vraag over subsidie en dan
wordt er regelmatig aanvullend een startadvies
gegeven.

Start project en looptijd: Doorlopend
Duurzaamheidsfocus van het project: energie/
mobiliteit/omgaan met schaarse hulpbronnen/
groen/etc.

Eenvoudig en effectief. Een eenvoudig advies
heeft hetzelfde resultaat als een uitgebreid advies.
Wanneer eigenaren energiezuinige maatregelen
nemen door het startadvies, blijft het vaak niet bij
die enkele maatregelen en krijgt het een vervolg.

Uitvoeren van een proef met de inzet van eigen
medewerkers (bouwplantoetsers) voor het geven
van gerichte energiebesparingen
duurzaamheidadviezen aan woningeigenaren.
Hiervoor een maatwerkadvies-‘light’ ontwikkelen
in combinatie met ofﬁcieel energielabel.
In april zijn twee bouwplantoetsers opgeleid om
een eenvoudig energieadvies te kunnen geven
aan woningeigenaren. Dit energieadvies, dat
‘startadvies energiebesparing’ wordt genoemd,
wordt gratis aangeboden. Tot nu toe zijn er bijna
200 aanmeldingen voor een dergelijk advies. De
eerste ervaringen zijn positief. Het startadvies lijkt
goed aan te sluiten bij de informatiebehoefte van
woningeigenaren. Uit onderzoek is gebleken dat
de startadviezen in dezelfde mate tot maatregelen
leiden als maatwerkadviezen.

Projectorganisatie
Projectinitiator: gemeente Hardenberg

Welke aanbeveling is er vanuit deze best
Het advies moet aansluiten bij het kennisniveau
van de eigenaren. Maatwerk.
H e t b e s t e re s u l t a a t w o rd t g e h a a l d m e t
gemotiveerde medewerkers die het advies geven.
Ze moeten het kunnen verkopen richting de
woningeigenaren.
Snellere uitbreiding is mogelijk door blok voor blok
tegelijkertijd op grotere schaal eigenaren te
bereiken.

Het project is onderdeel van een groter project:
Bewust Duurzaam Thuis en werd destijds
gesubsidieerd door het
Rijk. De subsidie is
komen te vervallen en nu wordt alleen nog een

[17]

sportzaal, speellokaal, bibliotheek/mediatheek,
wijkpost, kinderopvangcentrum,
activiteitencentrum,
jongerencentrum en overige voorzieningen in
combinatie met 21 seniorenappartementen voor
Centrada

Best practice 4:
MFA atolplaza lelystad
Freek Kroese
Email: fj.kroese@lelystad.nl
Telefoonnummer: 0651759207

Grootte van het project:
gemeentelijk deel MFA ca. 6.300 m2 BVO (Bruto
VloerOppervlak)

N a a m p r o j e c t : M FA A t o l p l a z a ( M FA =
MultiFunctionele Accommodatie)

Totale investeringskosten:
gemeentelijk deel MFA excl terreininrichting: ca.
11
mln euro incl. BTW

Contactgegevens (website, contactpersoon):
http://www.lelystad.nl/atolplaza
Projectleider realisatie: F.J. Kroese, Gemeente
Lelystad, afdeling Beheer Openbare Ruimte, team
Gebouwenbeheer

Eerste grote MFA in Lelystad met meer dan 20
verschillende vaste en incidentele gebruikers van
klein tot groot.

Projectleider ontwerp: J. Gerritsen nu: Gemeente
Lelystad, afdeling Concernstaf, team
Communicatie. Toen Gemeente Lelystad, afdeling
Beleid.

Projectorganisatie (naam en rol benoemen)
Projectinitiator: De Raad van de Gemeente
Lelystad.

Zakelijk leider (beheer) C. Eeuwen, Gemeente
Lelystad, afdeling Beheer Openbare Ruimte, team
Gebouwenbeheer

Projectleider: (contactgegevens indien mogelijk)
Zie boven onder kopje contactgegevens

Locatie: Schor 1 t/m 17 8224 CM Lelystad.
Huisnummer 19 t/m 59 oneven voor de 21
appartementen.

Samenwerkingspartners:
Partner
Rol in het project

Betrokke
n bij het
project
sinds…
Woonstichting Mede opdrachtgever, Begin
Centrada
voor de 21
2007,
Wonen
seniorenappartemente start
n
Alle vaste
Toekomstig
Begin
gebruikers van 2 gebruikers, sterke
2007,
basisscholen, adviesfunctie in de
start
Sportbedrijf
ontwerpfase gebouw
Lelystad,
Stichting
Kinderopvang
Lelystad,
buurtcentrum
De Krakeling,
Icare, Stichting
Welzijn etc

Start project en looptijd: Start bouw juni 2009,
oplevering eind november 2010.
Duurzaamheidsfocus van het project: energie/
mobiliteit/omgaan met schaarse hulpbronnen/
groen/etc.
Gebouwde omgeving, nieuwbouw gemeentelijk
vastgoed.
Duurzaam gebouw passend binnen gemeentelijk
Klimaatnota , met de focus op Energiezuinige
maatregelen: terugverdien effect binnen de
technische levensduur (zie bijlage 1 rapportage
Energiestudie Nelissen)
Project:
Nieuwbouw MFA Atolplaza,
MultiFunctioneleAccommodatie (2 basisscholen,

[18]

De vaste gebruikers zitten vanaf het begin aan
tafel, adviseren en toetsen tijdens de ontwerpfase
of het plan voldoet aan hun eisen/wensen. Als
toekomstige gebruikers van het gebouw zijn zij op
bepaalde gebieden zeer deskundig. Dus een beter
afgestemd gebouw op de wensen van gebruikers.
Ook dat is duurzaam, want een geschikt en
toekomstbestendig gebouw.
Ontzorging van gebruikers, die zich niet meer met
huisvesting hoeven bezig te houden maar tot hun
core business.

gekomen?
C e n t r a d a Wo n e n : h a d d e w e n s t o t
seniorenwoningen in de wijk en ISV bijdrage voor
deze wijk beschikbaar gesteld. MFA gedachte
was dat senioren het leuk vinden om met jonge
kinderen om te gaan en omgekeerd, het leuk
wonen vinden bij een druk bezocht gebouw (er
valt wat te beleven).
Ook speelde het “meelifteffect” in ontwerp en
realisatie een rol waarin gebruik werd gemaakt
van de te bepalen kostenvoordelen vooral inzake
advieskosten ontwerp.

Bedreigingen binnen samenwerkingsverband:
Intentieovereenkomst kan zonder problemen
worden opgezegd door gebruikers. Na start
uitvoering en voor sluiten huurcontracten zijn er
nog gebruikers afgehaakt. Risico en kosten
hiervan zijn voor rekening van de gemeente.
Moeilijk zakelijk in te steken, het blijft
maatschappelijk vastgoed en deelname moet
laagdrempelig. Een tussenovereenkomst verderop
in het ontwerpproces had wenselijk geweest
Een te duur gebouw door alle wensen/eisen van
gebruikers in te willigen. Wie neemt uiteindelijk
harde beslissingen bij tegenstrijdigheden, dit was
niet geheel duidelijk. Gebruikers kregen wellicht te
veel beslissingsbevoegheid. Conﬂicten tussen
investeringskosten en exploitatiekosten.
Idee dat gebruiker op alle gebieden deskundig is,
dat is niet zo. Op detailtechnische zaken is men
nog steeds leek, durf te zeggen: wij weten op dit
vlak wat goed voor u is.

Vaste gebruikers: de marktplaats voor de buurt:
zoveel mogelijk voorzieningen/ partners in de MFA
om deze functie , het centrale punt in de wijk,
maximaal uit te dragen resulterend in binding en
ontmoeting. Het kloppend hart van de Atolwijk.
samenwerking gegarandeerd? (denk aan
convenant)
Ja, gebruikers hebben een intentieovereenkomst
getekend en later huurovereenkomsten
Met de mede opdrachtgever is een
samenwerkingsovereenkomst opgesteld waarin
het gezamenlijk opdrachtgeverschap nader is
geregeld.
Qua duurzaamheid was er een oud convenant
(Duboconvenant Flevoland), maar deze was niet
actueel. (verouderd)

Opdrachtgever en trekker van het project.
Eigenaar vastgoed en na oplevering
verantwoordelijk voor beheer en onderhoud
(dagelijks en planmatig / strategisch.)

welke manier?
Ja, Centrada Wonen de totale stichtingskosten
voor de 21 seniorenappartementen. ISV subsidie
aangewend.
Gebruikers via een te betalen huurbedrag. Londo
vergoeding bij scholen, huurcontracten voor
Kinderopvang en Icare en overige welzijnspartners
via een (administratieve) korting op de subsidie
voor het huisvestingsdeel.

• Proceskant: hoe houd je alle gebruikers
betrokken, zorg je dat niemand tussentijds
afhaakt en kun je het proces bijsturen:
maak een actieplan voor het
Procesmanagement. Analyseer je partners,
belangen, behoefte, randvoorwaarden, Top
dogs, sfeermakers etc
Zie het voorbeeld in bijlage 2.

Kansen binnen samenwerkingsverband:
Een zo groot mogelijk kloppend hart in de wijk om
binding en ontmoeting te vergroten.
Een groot volume creert meer kansen op
rendabele investeringen in duurzaam vastgoed.

[19]

•

Bepaal voordat er ook maar een schets van
het gebouw op tafel komt, de
duurzaamheidsambitie van het project. Laat
dit vooraf onderzoeken op haalbaarheid /
kosten.
Het later in de lopende ontwerpfase
inbrengen
van
zwaardere
duurzaamheideisen werkt onnodig
kostenverhogend (ontwerpaanpassingen
nodig)

•

Wees realistisch in je ambitie.

•

Maak een overweging tussen een
energieneutraal gebouw met de vaak
onrendabele meerinvestering (beste jongetje
van de klas) versus een ruime voldoende en
aanwenden onrendabele meerinvestering in
bestaand vastgoed waarbij met simpele
ingrepen in de buitenschil, veel meer CO2
reductie is te behalen dan bij een
nieuwbouwproject.

•

Denk na over de intentieovereenkomst en de
gevolgen wanneer een partij gedurende het
traject afhaakt. Geheel vrijblijvend is
laagdrempelig maar kosten zijn voor de
initatiefnemer. Vind hierin een goede modus
welke in het proces (verkenning met
gebruikers) tot stand komt.
Sluit voor start van de bouw de defnitieve
huurovereenkomsten, en wacht hiermee niet
tot vlak voor de oplevering. Gebruikers
hebben dan een niet wenselijke
machtspositie inzake de huurprijs.

Overige tips:
• Invloedsladder: vooraf duidelijk maken wie
uiteindelijk bepaald en de knopen doorhakt.
Gemeente is opdrachtgever en eigenaar,
gebruiker heeft een adviserende rol, geen
beslissingsbevoegdheid
•

Idee dat gebruiker op alle gebieden
deskundig is, dat is niet zo. Op
detailtechnische zaken is men nog steeds
leek, durf te zeggen: wij weten op dit vlak
wat goed voor u is.

•

Spreek alles intensief en in de deﬁnitief
ontwerpfase door met gebruikers, zeker op
details als aantallen en posities

[20]

stopcontacten, datapunten, wasmachine
aansluitingen etc. Immers in een latere fase
het wijzigigen van posities en/of aantallen is
kostenverhogend, alsmede vertragend in de
tijd en feitelijk onnodig.
•

Maar bespreek ook tijdig kleurgebruik,
materiaalgebruik etc. Probeer vooraf
consesus te bereiken inzake kleuren en
afwerkingen. Spreek bijvoorbeeld af dat bij
tegenstrijdige wensen de architect van het
gebouw de uiteindelijke besluiten neemt.

Best practice 5:
scholen krijgen energie
ommen

Besparin Leerkrachten en leerlingen gaan op
g
school energie besparen.
Energie Leerlingen leren dat zij zorgvuldig
moeten omgaan met energie en leren
alternatieve energie(bronnen) waarderen.
De school werkt aan zijn imago als
Imago
energiebewuste school.

Mirjam Löwik
Email: mlowik@ziggo.nl

Uit de energiescans bij 15 scholen bleek dat het
energieverbruik van de onderzochte scholen
boven het landelijke gemiddelde lag. De grootste
besparing was te halen op verlichting en
verwarming. Natuur en Milieu Overijssel (NMO) wil
alle schoolbesturen in Overijssel op de hoogte
stellen van deze bevindingen en adviseren hun
scholen te onderwerpen aan een energiescan.

Naam project: Scholen krijgen energie

Contactgegevens (website, contactpersoon):
Annemarie Driessen van SOM Nijmegen,
telefoonnummer (024) 378 92 06 http://
w w w. s c h o l e n k r i j g e n e n e rg i e . n l , e m a i l :
a.driessen@hetgroenehert.nl

Het bijzondere van dit project is dat met behulp
van inspirerend lesmateriaal de jeugd bewust is
gemaakt van het energieverbruik van de school.
Ze gingen zelf in groepjes door de school en
maakten opdrachten rond apparaten, verlichting,
verwarming, isolatie, ventilatie en duurzame
opwekking. De scan eindigde met een
‘energierapport’ waaruit bleek of de school
energiezuinig of een energievreter was. Bijzonder
is dat de opgedane kennis werd doorvertaald naar
de situatie thuis, want er was ook nog een
energiescan voor thuis.
Doorgaans leverde het voor de school een
besparing op de energiekosten van minimaal
10%!

Locatie: Ommen
Start project en looptijd: van oktober 2011 tot en
met maart 2012
Duurzaamheidsfocus van het project: energie

Basisscholen gaan daadwerkelijk energie
besparen. En de hele school doet mee!
Leerkrachten en leerlingen brengen samen het
energieverbruik van de school in kaart en stellen
een Plan van aanpak op. Deelnemende scholen
krijgen gratis een ‘energiepakket’ met middelen en
activiteiten: een technische energiescan,
energiemeters, toegang tot de projectwebsite (met
lesmaterialen, proefjes, (digitale)
informatiebronnen, leesboeken, ﬁlmpjes en
excursiemogelijkheden), een workshopmiddag en
begeleiding op maat tijdens de projectperiode. In
ruil daarvoor brengen de scholen hun
energieverbruik in kaart, besteden zij in lessen
aandacht aan energie(besparing), maken zij hun
inspanningen zichtbaar in de school en genereren
zij media-aandacht voor het project. Het project
wordt afgesloten met een eindevenement: de
Regionale Energiedag.

Projectorganisatie
Projectinitiator: Natuur en Milieu Overijssel
Het is een samenwerkingsproject van Natuur en
Milieu Overijssel, de Overijsselse NME-centra en
SOM Nijmegen. Het project is mede mogelijk
gemaakt door de provincie Overijssel en door de
gemeenten (o.a. Dalfsen, Zwolle, Ommen,
Kampen, Raalte, Steenwijkerland, Olst-Wijhe en
Deventer), Electrabel en de Stentor.
En natuurlijk de basisscholen die meegewerkt
hebben.

Doelen zijn:
Bewust Leerkrachten en leerlingen worden zich
wording bewust van hun energieverbruik op
school.

[21]

gekomen?

Het kan interessant zijn een dergelijk project op
scholen te starten in wijken die al heel actief zijn
op het gebied van duurzaamheid, zodat de
betrokkenheid voor duurzaamheid nog groter en
breder wordt.

De scholen kregen het project gratis aangeboden
door initiatiefnemer Natuur en Milieu Overijssel
(NMO). De Provincie Overijssel en de
deelnemende gemeenten hebben hiervoor geld
beschikbaar gesteld. NMO werkt in dit project
intensief samen met andere partijen: Electrabel,
De Stentor en SOM Nijmegen.

Scholen krijgen energie is een bestaand concept
van SOM Nijmegen. SOM Nijmegen ontwikkelt en
regisseert projecten waarin duurzaamheid voorop
staat. SOM Nijmegen is het educatieve
projectbureau van Het Groene Hert in Nijmegen.
Burgers, bedrijven en overheden verbinden en
samenwerken bij het oplossen van duurzame
vraagstukken, dat is de kern van Het Groene Hert.
Die duurzame vraagstukken zijn voor elk van deze
partijen weer anders.

Scholen moesten zich aanmelden en daarna werd
ook verwacht dat ze meededen aan het project. Er
was een intentieverklaring en geen harde garantie
en dat was geen probleem omdat het initiatief
voor aanmelding bij de scholen lag.

o Een project moet goed voorbereid zijn, van
begin tot eind en er moet ruim op tijd
begonnen worden met het benaderen van
de scholen. Gedurende het project
regelmatig terugkoppelen.
o Het project is laagdrempelig, op maat
gemaakt met een duidelijke structuur en
strakke planning.
o Het lesmateriaal in het project vervangt
(delen van) lessen uit lesmethoden, dit
overzicht beschikbaar stellen helpt
leerkrachten bij het inbedden van het
project in hun eigen lessen.
o Betrek de deelnemers er vanaf het begin
bij.
o Deelnemers moeten voordeel zien. In dit
geval een lagere energierekening en
bewustwording bij de leerlingen.
o Een aanmelding of convenant leidt tot
betere medewerking en resultaten.
o Maak het project visueel; in de school
stond een ‘groene boom’ die gedurende
het project groeide met alle inspanningen
die de leerlingen en leerkrachten leverden.
o Besteed ruim aandacht aan de media.
Mediatraining.
o Door de thuisscan wordt het thuisfront
erbij betrokken en ontstaat een
olievlekwerking.
Overige tips:

[22]

Projectinitiator: Gemeente Tiel (naar voorbeeld van
Nijmegen)

Best practice 6:
tiels energie convenant

Partner
Rol in het project

Noëlle Peters-Sengers
Email: npeters@tiel.nl
Telefoonnummer: 0344-637473

Ondernemers Opdrachtgever en
Coöperatie Tiel financier
Rabobank
Financier en
Start project en looptijd: 2010-2013
deelnemer
Waterschap
Financier en
Duurzaamheidsfocus van het project: terugbrengen
deelnemer
CO2-uitstoot
Locatie: gemeente Tiel

Betrokke
n bij het
project
sinds…
2010
2010
2010

Dertig Tielse bedrijven en organisaties die zich
verenigd hebben in het Tielse Energie Convenant
spannen zich in om in de periode 2010-2013 de
uitstoot van broeikasgas met gemiddeld 3% per
jaar omlaag te brengen. In het convenant spreken
de deelnemers af elk een nulmeting te maken van
de huidige uitstoot van broeikasgas. Ook spreken zij
af jaarlijks verslag uit te brengen van hun
vorderingen. Zij willen de uitstoot van broeikasgas
verminderen door zowel individuele maatregelen als
door gezamenlijke projecten.

Hoe is deze samenwerking tot stand gekomen?
De gemeente wist via haar contacten dat de
Ondernemers Coöperatie uitvoering wilde geven
aan het thema energie. Het voorstel om net als
Nijmegen een convenant op te richten, is
overgenomen door het bestuur.

Wie was de initiator om tot deze samenwerking
te komen?
De gemeente.

Bedrijven en organisaties gaan vrijwillig een
inspanningsverplichting aan. Bewustwording
(meten=weten) leidt tot actie. Resultaat is dat tot nu
toe de deelnemers aan het Tielse Energie
Convenant (TIEC) gemiddeld al een CO2 reductie
van 11,2% behaald hebben.

Wat kunnen anderen van dit project leren?
Opzetten van een convenant heeft als voordelen:
-bewustwording bij organisaties en bedrijven leidt
tot nemen van maatregelen
-dankzij bestaan van convenant zijn besparingen bij
gemeente bekend en tellen ze mee in monitoring
klimaatbeleid

Is de samenwerking vastgelegd middels een
convenant?
De samenwerking tussen de 4 financiers is niet
vastgelegd. Organisaties en bedrijven die
deelnemen, ondertekenen het convenant.

Dragen de samenwerkingspartners financieel bij
aan het project en zo ja in welke mate en op
welke manier?
De vier partijen dragen bij:
Ondernemerscoöperatie: €5000 en deelname aan
werkgroep
Waterschap: €5000 en deelname aan werkgroep
Rabobank: €20.000 en deelname aan werkgroep
Gemeente: €75.000 en deelname aan werkgroep

Projectorganisatie

[23]

SWOT analyse samenwerkingsverband
•

Sterke punten:
-bewustwording
-bereikte resultaten
-groepsdruk
-convenant is verhaal van en door
ondernemers; geen project dat overheid
erdoor wil drukken

•

Zwakke punten:
-vrijblijvendheid bij deelnemers
(gezamenlijk resultaat is weliswaar goed,
maar individuele bedrijven/organisaties
blijven achter)
-onduidelijke taakverdeling
projectorganisatie

•

Kansen:
- vervolg na 2013

•

Bedreigingen:
-vervolg na 2013

Formeel is de ondernemerscoöperatie de
opdrachtgever voor de extern ingehuurde
contactfunctionaris en formeel is de gezamenlijke
werkgroep verantwoordelijk voor het organiseren
van bijeenkomsten en gezamenlijke projecten. In
de praktijk blijkt dat toch de gemeente de rol van
aanjager moet vervullen.
Het convenant is goed uitgewerkt: voor
deelnemende organisaties en bedrijven
deelname helder en stimulerend. Concept
makkelijk kopieerbaar. Meer aandacht verdient
taakverdeling tussen de partners.

de
is
is
de

[24]

Best practice 7:
waterportaal zuid oost
brabant

•

Frank Kouwe
Email: fkouwe@dommel.nl
Telefoonnummer: +31615878121

•
•

Naam samenwerkingsvorm: Waterportaal Zuid
Oost Brabant
Contactpersoon en contactgegevens:
Jarno de Jonge - Waterschap De Dommel –
jdjonge@dommel.nl 0652504067

Wat maakt deze samenwerking bijzonder?

Locatie: Zuid Oost Brabant

Dat 12 overheden vanuit een gemeenschappelijke
overtuiging komen tot een samenwerking in een
netwerkorganisatie. Vanaf het begin was er een
duidelijke bestuurlijke wil om dit te doen. Er is een
sterk bestuurlijk eigenaarschap, zowel individueel
als collectief.

Start project en looptijd:
17-12-2012 tot 1-1-2017

Duurzaamheidsfocus van de samenwerking:
energie/mobiliteit/omgaan met schaarse
hulpbronnen/groen/etc.

In dit proces is gebleken dat de bestuurlijke wil
een kritische succesfactor was voor het slagen en
de bereidheid om veel te investeren in tijd en
aandacht voor elkaar.

Geen focus op duurzaamheid. Focus ligt hier op
doelmatig samenwerken in de afvalwaterketen om
de kwaliteit van de dienstverlening aan burgers en
bedrijven te verhogen tegen de maatschappelijk
laagste kosten.

Organisatie

In de Overwegingen in de samenwerkingsovereenkomst wordt aangegeven dat
samenwerking de realisatie van duurzame- en
innovatieve oplossingen eerder in beeld zal
brengen

Initiator: Binnen de huidige organisatie is sprake
van gelijkwaardigheid en is er geen initiator.
Contactpersoon: Waterschap De Dommel, Jarno
de Jonge, jdjonge@dommel.nl 0652504067
Partner
Rol in de
samenwerking

Korte inhoud van de samenwerking:
•

•

conform hun zorgplichten op grond van de
Wet Milieubeheer en de Waterwet.
In de samenwerking behouden de partners
de eigen regie en verantwoordelijkheden
waarbij beleid wordt vastgesteld door de
afzonderlijke besturen.
Er is geen sprake van overheveling van
taken of verantwoordelijkheden
Vo o r z o v e r n o d i g w o r d t v o o r d e
operationele uitvoering gebruik gemaakt
van separate uitvoeringsovereenkomsten
per project. Hierin leggen de partners de
randvoorwaarden voor hun samenwerking
alsmede de kosten van het project nader
vast.

De samenwerking gaat over doelmatigheid
in de afvalwaterketen in termen van
kosten, kwaliteit, kennis en kwetsbaarheid.
De overeenkomst geeft invulling aan de
opzet van een netwerkorganisatie van 12
partners - 11 gemeenten en 1 waterschap
– en vormt samen met het
meerjarenprogramma 2013-2020 de basis
voor de doelmatigheidsopgave voor de
regio waarin de partners actief zijn

[25]

Betrokke
n bij het
project
sinds…

Gemeente
Bergeijk,
Cranendonck,
Eersel, Eindhoven,
Geldrop-Mierlo,
Heeze-Leende,
Nuenen, Son en
Breugel,
Valkenswaard,
Veldhoven, Waalre
en Waterschap de
Dommel

Alle partners hebben
een gelijkwaardige
rol; er is een
roulerend
voorzitterschap;
gezamenlijk
eigenaarschap

Sinds
2005;
Cranend
onck
sinds
2010

welke manier?
Ja, ze dragen alle 12 bij aan de samenwerking en
de projecten. De overeenkomst voorziet in
afspraken over kosten, gezamenlijke ﬁnanciering,
verrekening van bestede uren, baten van de
samenwerking en risico’s.


gekomen?

Neem tijd voor en geef aandacht aan de
potentiële partners en zorg voor een duidelijke
bestuurlijke aanwezigheid in het proces. Een
aanwezigheid die gekenmerkt wordt door
bevlogenheid voor het onderwerp en geloof in
samenwerking en die vooral zoekt naar dat wat
bindt in het ‘waarom’, de overtuiging. Het ‘hoe en
wat’ komt later als de verbinding in het ‘waarom’
met elkaar is gevonden.

In 2005 is op initiatief en onder voorzitterschap
van Waterschap de Dommel met 10 gemeenten
(Cranendonck nog niet) een start gemaakt om te
komen tot samenwerking in de afvalwaterketen.
Er werd in 2007 een bestuursakkoord afvalwater
gesloten dat de voorzittende rol van het
Waterschap formaliseerde. Na het van kracht
worden van het landelijke Bestuursakkoord Water
(mei 2011) trad de gemeente Cranendonck toe.
Het Bestuursakkoord Water voorziet in een
gelijkwaardige rol van gemeente en waterschap.
Er is in de periode tot 2010 veel geïnvesteerd in
tijd en aandacht voor elkaar.
In een proces van elkaar leren kennen en
begrijpen, samen groeien, echt in de praktijk
samen werken aan dossiers, met de nodige
botsingen en onenigheden heeft men elkaar
gevonden. Bindend in dit proces was het zoeken
naar de maatschappelijk laagste kosten en het
geloof dat je kostenreductie en
kwaliteitsverbetering alleen met elkaar voor elkaar
krijgt. De verbinding tussen organisaties zat in het
‘waarom’ (de overtuiging) en niet in het “hoe” en
“wat”.

Ja,
er
is
een
formele
samenwerkingsovereenkomst getekend door alle
besturen. In de overeenkomst is de structuur en
besturing van de samenwerking op bestuurlijk en
ambtelijk niveau vastgelegd alsmede de ﬁnanciële
verplichtingen.

[26]

op te blijven en praktisch te kijken naar
oplossingen, komen er steeds nieuwe insteken.
In 2010 op deze manier ingestoken, omdat de
corporaties destijds nog de verbetering van de
huurwoningen zouden oppakken. In de huidige tijd
met verhuurdersheffingen, is dit niet meer
vanzelfsprekend, dus ook in die sector kijken we nu
met de corporaties hoe we huurders mogelijk ook
zelf tot verduurzaming kunnen verleiden. Denk
hierbij aan concepten als klushuurders zoals in
Rotterdam al wordt gedaan.

Best practice 8:
wijkontwikkeling voorstad
oost deventer
Gerlinda Tijhuis
Email: ggg.tijhuis@deventer.nl
Telefoonnummer: 06 137 84 255
Locatie: Deventer
Start project en looptijd: 2010-2017
Duurzaamheidsfocus van het project:
verduurzaming woningvoorraad (zowel huur als
koop), verantwoordelijkheid bewoners voor eigen
buurt, duurzaamheidseducatie


Een ander belangrijk project (dat bestaat uit
verschillende deelsporen) is het bewoners zelf
verantwoordelijkheid laten nemen voor hun
leefomgeving. Denk daarbij aan een soort
‘zakgeldbureau’ waar kinderen (lagere school) met
de jongerenwerker de straat op gaan om zwerfafval
op te ruimen. Dan kunnen ze sparen voor bv
bioscoopkaartjes etc. Wat je hierbij ziet is dat
kinderen zich bewust worden van dat als je iets op
straat gooit dat ze het dan de volgende dag weer
op moeten ruimen. Ze gaan elkaar aanspreken en
niet te vergeten ook hun ouders! Werkt als een
olievlek! De variant die hierop volgt is de
buurttribune. Hierbij kunnen jongeren, maar ook
volwassenen iets voor hun buurt of hun buren doen
en daarmee sparen voor bijvoorbeeld dingen van
Go Ahead Eagles (stadion van deze club staat in
deze wijk en dus voelen bewoners zich erg
betrokken). Voor beide projecten geldt dat ze
aangejaagd zijn door de gemeente vanuit het
gebiedsprogramma, maar belegd zijn bij reguliere
spelers in de wijk: jongerenwerk,
speeltuinvereniging, school en herberg van ars.

Voorstad Oost is een zogenaamde kantelwijk: een
wijk die een paar jaar geleden op het punt stond te
kantelen/om te vallen en de status van
herstructureringswijk te moeten krijgen. Om dit te
voorkomen is door de gemeente met ‘alle’ partijen
die actief zijn in deze wijk een gezamenlijke
gebiedsvisie en een uitvoeringsprogramma
opgesteld. Daarbij is de basishouding steeds:
gebiedsprogramma moet aanjagen, eigen kracht
van bewoners en organisaties benutten,
praktisch, realistisch en steeds monitoren of iets
bijstelling nodig heeft. Voor iets meer informatie
over dit programma in de breedte zie http://
www.deventer.nl/voorstadoost .
Een derde initiatief dat recent in deze wijk is gestart
is een duurzaamheidscentrum. Er was een locatie
Een belangrijke pijler in dit programma is de die voor onbepaalde tijd vrij zou komen: een
particuliere woningverbetering, specifiek gericht op pauzelandschap. Om te voorkomen dat het zou
woningen van particulieren 2 labelsprongen te laten verpauperen, ongewenste activiteiten zou
m a k e n . D a a r v o o r i s e r e e n b u r e a u d a t aantrekken, maar vooral ook om het toch een
maatwerkadviezen geeft, een laagrentende functie te geven die nuttiger was dan het tijdelijk te
leningsregeling en de duurzaamheidslening als verhuren via antikraak, is er via een prijsvraag aan
pakket aangeboden. In een jaar tijd heeft dit nu de stad gevraagd hiervoor een invulling te
circa 20 eigenaren opgeleverd die nu in uitvoering bedenken. Dit heeft uiteindelijk geleidt tot een
z i j n ( e n n o g c i r c a 2 0 d i e e rg e n s i n d e winnend idee (uit 78 inzendingen!) waarbij Transition
aanvraagprocedure zitten). Het idee is dat door To w n d e z e l o c a t i e g a a t i n v u l l e n a l s e e n
onder andere mond op mond reclame er ‘vanzelf’ duurzaamheidscentrum: de Groene Golf. Hier
een volgende ronde bewoners deel zal nemen. Dat worden workshops gegeven over verduurzaming
blijkt inmiddels wat lastiger om we aanlopen tegen van je woning met eenvoudige middelen,
2 voorwaarde van de 2 labelsprongen in de stadstuinbouw etc. Hun motto is ‘grow with the
leningsregeling etc, maar door daar steeds kritisch flow’ dus ook aansluitend bij ideeen die de

[27]

komende jaren daar op een natuurlijke manier
ontstaan, behoeftes vanuit de wijk etc. Zie ook
http://deventer.transitiontowns.nl . Ook hierbij zie
je weer dat vanuit het gebiedsprogramma via de
prijsvraag deze invulling is aangejaagd en ze een
klein startkapitaal krijgen (30.000,-) waarmee ze
de komende 5 jaar zelf verder aan de gang
moeten.
Het belangrijkste wat dit project laat zien denk ik
is de kracht die er is bij bewoners en organisaties
en dat je met aanjaaggeld veel kunt bereiken.
Uitdaging hierbij is wel:
- Aan de voorkant voorwaarden formuleren dat op
de koppeling met de buurt of stad nadrukkelijk
wordt getoetst (dan is er kans op de olievlek en
wordt het een project van henzelf en niet van de
gemeente)
- Dat je niet aan de voorkant een eindbeeld moet
willen vastleggen, laat echt ruimte voor creativiteit!
- Bestuurlijk draagvlak: een bestuurder die niet al
te bang is om los te laten, niet perse zelf al hele
sterke ideeen heeft en die echt in die vorm
gerealiseerd wil zien en iemand die niet
zenuwachtig wordt van trial and error, want
vanzelfsprekend kan het soms ook net even wat
minder goed gaan als je het uit handen geeft
terwijl je er politiek wel op aangesproken zult
worden.
Al met al dus vooral invulling geven aan het
inmiddels veel gebruikte begrip van ‘eigen kracht’.
Vertrouw daarbij op de kracht en ideeen van
bewoners, ondernemers en andere organisaties in
je stad. Geen blauwdruk verzinnen en denken dat
anderen jouw ideeen vanzelf zullen oppakken,
maar als gemeente vooral uitdagen en aanjagen!!!
Projectorganisatie
Projectinitiator: Gemeente jaagt aan, maar initieert
niet perse alle (deel)projecten
Projectleider: Gerlinda Tijhuis

[28]

Best practice 9:
visiegroep duurzaam zutphen

Kaardebol (centrum voor duurzaamheid)

Liza Luesink
Email: lizaluesink@gmail.com
Telefoonnummer: 0653385097

Politieke partijen

Natuur en milieu organisaties

Creatieve denktank

Locatie: Zutphen
Start project en looptijd: 1998 tot heden
Duurzaamheidsfocus van het project:
bewustwording, milieu en energie.
Visiegroep Duurzaam Zutphen is een enthousiaste
groep vrijwillige burgers en deskundigen met visie,
kennis en ervaring in het werken aan een
Duurzamer Zutphen. De groep functioneert als een
onafhankelijk adviesorgaan en als een creatieve
denktank.
De Visiegroep is ontstaan uit Lokale Agenda 21. Een
oud-wethouder was voorzitter tot een jaar of 5
geleden. Er was ambtelijke ondersteuning en
diverse ambtenaren woonden met regelmaat de
vergaderingen bij, afhankelijk van het onderwerp.
De Visiegroep heeft nog steeds intensieve
contacten met de gemeente op alle vlakken van
duurzaamheid maar de nadruk ligt op dit moment
nog op energie. Volgende maand gaan ze
bijvoorbeeld vergaderen over concrete
windmolenplannen. Verder komt de huidige
wethouder met regelmaat langs en nodigen wij haar
uit als wij denken dat het voor haar nuttig en zinvol
is. Verder heeft devoorzitter 2x per jaar een officieel
overleg met de wethouder en natuurlijk veel overleg
in de wandelgangen.

De Visiegroep wil het duurzaamheidsbewustzijn in
Zutphen bevorderen en een denktank zijn op
strategisch beleidsniveau van de gemeente.
Hiervoor dient de strategische agenda van de
gemeente als leidraad. Om de rol als denktank in
Zutphen en als sparring partner van de gemeente
goed te kunnen vervullen, bouwt de Visiegroep aan
een deskundige en kennisintensieve
netwerkorganisatie.
Onafhankelijk adviesorgaan
De Visiegroep voorziet de Gemeente Zutphen van
advies op het vlak van duurzaamheid en geeft
advies op de beleidsterreinen milieu, energie en
andere duurzaamheidsthema’s. Ambtenaren
benaderen de Visiegroep tijdig met vragen omtrent
de voornoemde thema’s en betrekken de Visiegroep
bij ontwikkeling van nieuw beleid. Daarnaast neemt
de Visiegroep actief initiatief waar zij dit nodig acht,
bijv. door het organiseren van een debat over
duurzaamheid
rondom
de
gemeenteraadsverkiezingen.
Tevens onderhoudt de Visiegroep contacten met
alle politieke partijen in de Gemeenteraad.

Op dit moment is de visiegroep bezig met een
wijzigingstraject. Tot nu toe kon iedereen
aanschuiven en gaan en komen wanneer hem dat
uitkwam. Ze gaan nu toe naar officieel lidmaatschap
van de kerngroep met een benoemde voorzitter en
secretaris. Daarnaast wordt er een adviesgroep
geformeerd van inhoudelijk deskundigen die we
kunnen raadplegen. Naast de kerngroep kunnen er
Financiële middelen waren minimaal, budget liep via
de Kaardebol (centrum voor duurzaamheid) en was altijd toehoorders/aanwaaijers aanschuiven om mee
ongeveer 300 euro per jaar, met name voor koffie/ te praten.
thee etc.
Partners
Gemeente Zutphen
Burgers

Collectieve visievorming
De kerntaak van de Visiegroep is collectieve
visievorming op uiteenlopende onderwerpen,
passend binnen het duurzaamheidsvraagstuk van
deze tijd en in het verlengde hiervan -
het
ontwikkelen van een gemeenschappelijke
toekomstoriëntatie.

[29]

Voor 2012-2013 focus op de volgende thema’s:
•
Het bevorderen en ontwikkelen van het
duurzaamheidsbewustzijn in Zutphen;
•
Het kritisch volgen van het gemeentelijk
beleid op de duurzaamheidcomponent;
•
Het gemeentelijk beleid toetsen op
duurzaamheid door o.a. het verbeteren van
de
score
van
de
lokale
duurzaamheidsmeter;
•
Het actief stimuleren van de
bewustwording ten aanzien van
duurzaamheid bij politiek, bestuurders en
ambtenaren;
•
Het vormen en in stand houden van een
representatief netwerk van werkgroepen,
instellingen en burgers in de gemeente
Zutphen op het gebied van duurzaamheid;
•
Het samen met het netwerk bieden van
een helikopterview aan alle doelgroepen.

•
•
•
•
•
•
•

De kracht van deze visiegroep is de
onafhankelijkheid. De verschillende betrokken zijn
intrinsiek gemotiveerd voor duurzaamheid in de
stad. Ambtenaren en raadsleden kunnen terecht
bij de visiegroep voor advies en kunnen ook
ongevraagd advies verwachten. Dit is een extra
duwtje voor het neerzetten van duurzaamheid in
de stad.

Activiteiten


Sinds 1998 heeft de Visiegroep onder andere het
o n d e r s t a a n d e b e s p ro k e n , g e ï n i t i e e rd o f
ontwikkeld:
•
•
•

•
•
•
•
•

•
•
•
•
•
•
•

•

Cradle-to-cradle
Toekomst zwembad Graaf Ottobad
Zutphen Energie Neutraal
Duurzaam inkopen Gemeente Zutphen
Organisatie netwerkdag "synergie in
duurzaam Zutphen"
Binnenstadsvisie Zutphen
Bestuurlijke Taakgroep De Kaardebol

Stimuleer initiatieven die er al zijn of ga op zoek
naar betrokken burgers op het gebied van
duurzaamheid. Toon hen het voorbeeld en de
bereikte resultaten van de Visiegroep en stimuleer
een soortgelijk initiatief.

Zutphense Waarden Toekomstprijs en
Zutphense Toekomstdag
Ontwikkelingsvisie Zutphen 2020
Zutphen Vitale Stad: de invulling van
Zutphen in het Gelders Stedelijk
Ontwikkelingsgebied
Duurzaam waterbeheer
Zutphen Milieubeleidsplan en evaluatie
hiervan
Energiebeleidsplan
Duurzaamheidschecklist
H e t o rg a n i s e r e n v a n h e t p o l i t i e k
duurzaamheidsdebat in 2002, 2004 en
2010
Windmolens in Zutphen
Samenleven in de wijk (duurzaamheid in
de wijk en activiteiten daaromheen)
Beleidsnota Zutphen bereikbare stad en de
evaluatie van het Verkeer Circulatie Plan
Ontwikkelingsvisie Stedendriehoek 2030
Beleidsplan van De Kaardebol
Lokale duurzaamheidsmeter: wordt met
enige regelmaat ingevuld.
Avond georganiseerd voor de
gemeenteraad: hoe kan het beter met de
duurzaamheidsmeter?
IJsselsprong

Do's en Don'ts:
Als je wilt dat er veel burgers mee gaan denken,
doe het dan zo open mogelijk maar waak ervoor
dat je ieder overleg met een compleet andere
groep mensen aan de tafel zit die praat over
hetzelfde onderwerp. De discussie gaan zich dan
iedere keer herhalen. Maak een planning van
onderwerpen en zorg voor een breed netwerk aan
deskundigen die kunnen adviseren. Zorg ervoor
dat de wethouder en de ambtenaren zich
duidelijke committeren en zorg voor formeel én
informeel overleg.
Verder: betrek de gemeenteraad erbij, zorg dat
raadsleden je weten te vinden en nodig ze ook uit
voor de vergaderingen.
Meer informatie te verkrijgen via: Liza Luesink
(lizaluesink@gmail.com)

[30]

Best practice 10:
Thermoscan enschede

gekomen?
Via eigen netwerk, het kanaal van de MIO
(Maatschappelijke Investeringsopgave) en in
regioverband

Naam project: Thermoscan Gemeente Enschede
Contactpersoon en contactgegevens: Gerdy
Walgemoet, g.walgemoet@enschede.nl

Samenwerking is voor een deel vastgelegd in de
organisatie van de Maatschappelijke
Investeringsopgave Duurzaam Wonen en Werken
in Enschede. Er is geen speciale constructie
bedacht om de samenwerking te garanderen.

Locatie: Enschede
Start project en looptijd: start oktober 2012,
looptijd 2-5 jaar
D u u r z a a m h e i d s f o c u s v a n h e t p ro j e c t :
energiebesparing

welke manier?
Nee, in het samenwerkingsverband van de MIO is
afgesproken dat de gemeente het project
ﬁnanciert.

Vraagactivering door inzicht te verschaffen in
warmteverlies woning, aanbodkant faciliteren
De samenwerking tussen gemeente – corporatie –
marktpartijen

Faciliterend, ondersteunend en regisserend

Projectorganisatie
Projectinitiator: Benny Scholte Lubberink
Projectleider: Gerdy Walgemoet

Voor 1 euro per woning meer bewustzijn dan
folder/ﬂyer

Partner
Rol in het projectBetrokken bij het
project sinds…
Provincie
Adviseren,
start
Overijssel
stimuleren
Gemeente
Participerend
start
Losser en
Borne
Corporaties
Participerend
start
Lokale
Participerend
bedrijfsleven
Ambassadeurs Participerend
Natuur en
Participerend
milieu
Overijssel
Nog uit te
breiden met:
Bouwmarkten Participerend
Makelaars

Participerend

Na lancering
thermoscan
Na lancering
thermoscan
start

ntb
ntb

[31]

de 9 SERIOUS AMBTENAREN:
Freek Kroese: Gemeente Lelystad
Noelle Peters-Sengers: Gemeente Tiel
Mirjam Lowik: Belastingdienst leeuwarden
Frank Kouwe: Waterschap De Dommel
Robert Wouters: lokale klimaatagenda Rws
Gerlinda Tijhuis: Gemeente Deventer
Jacqueline Tunc: Stichting Intermin
Liza Luesink: Belastingdienst Landelijk kantoor
projectleider
Marielle Feenstra: Gemeente ‘s-Hertogenbosch
06 - 2783 7356

mhfeenstra@hotmail.com

[32]

Opdracht 05: Rapport Duurzaamheid werkt!

Recommended

Recommended

More Related Content

More from seriousambtenaar

More from seriousambtenaar (19)

Opdracht 05: Rapport Duurzaamheid werkt!