3. PLAN
• Narkomaniya nədir?
• İnsanlar niyə dərman istifadə etməyə başlayır?
• Narkotik vasitələrin insan orqanizmə təsiri
• Narkotik vasitələrin beynə təsiri
• Narkoman bir insan necə davranır?
• Narkomaniyanın müalicəsi
5. Aşağıdakılardan sadəcə 3ünün 12 aylıq bir
müddət içərisində görüldüyü adam asılıdır.
• İstifadə edilən maddə miqdarının gedərək artırılması.
• Buraxma səylərinin boşa çıxması.
• Maddəni təmin etmək, istifadə etmək və ya buraxmaq
üçün çox zaman xərclənməsi.
• Sosial, peşə və şəxsi tədbirlərin azaldılması və ya
buraxılması
6. • Narkotik maddələrinin qrupları
• Psixostimulyatorlar - mərkəzi sinir sistemini stimullaşdıran maddələr - kokain,
efedrin və sair. Buraya həmçinin marixuana, qurudulmuş və xırdalanmış çətənə
yarpaqları, həşiş və çətənə qətranı da aiddir.
• Hallyusinogenlər - psixikanın dərin dəyişkənliyinə səbəb olaraq
hallyusinasiyaların əmələ gəlməsinə səbəb olur.
• İnqalyantlar - nəfəs yolları ilə orqanizmə daxil edilən maddələrdir. Bunlar
yapışqan (kley), benzin, aseton və sair toksiki maddələrdir.
• Opiatlar - morfin və kodein, morfindən isə sintetik yolla heroin alınır.
• Yuxugətirənlər – ilk baxışdan zərərsiz görünən bu dərmanlar əsl narkotiklər kimi
vərdişə çevrilə bilər.
• Azərbaycanda daha geniş istifadə olunan narkotiklər tiryək, heroin, çətənə, həşiş,
ekstazi, kokain və LSD-dir.
7. Narkomanlığın əlamətləri
Zahiri əlamətlər Davraış əlamətləri
Solğun dəri Biganəliyin artması.
Göz bəbəyinin genişlənməsi və ya daralması Tənqidə qarşı ağrılı reaksiya.
Gözlərin qızarması və ya tutqunlaşması Tez-tez və kəskin olaraq əhvalın dəyişməsi.
Nitqin ləng olması Tanışlar dairəsinin dəyişilməsi.
Koordinasiyanın pozulması (səndələmə) Təhsil almağa biganəlik.
Arıqlama Kobudluğun və təmbəlliyin əmələ gəlməsi.
Gözlərdə parıltı Yuxunun pozulması.
Sudan qorxmaq əlaməti gec gec çimirlər ya da heç
çimmirlər.
9. İnsanlar ilk dəfə niyə
narkotik istifadə edir?
-Yaxşı hiss etmək üçün
-Sakit hiss etmək üçün
-Güclü hiss etmək üçün
-Sosial əlaqə qurmaq üçün
Narkotikdən sonra /
Narkotikdən əvvəl
10. Bəs, insanlar daha sonra narkotik vasitələrə
niyə davam edirlər?
• Bununla bağlı oğlaraq bir sıra nəzəriyyə və yanaşmalar mövcuddur:
• Operant davranış nəzəriyyəsinə görə; ( burada mənfi və müsbət
möhkəmləndirmə əsasında narkotik istifadəsi mövcuddur)
• Özünüdərketmə nöqteyi-nəzərdən yanaşma;
• Təziqi azaltma hipotezi;
• Sosial öyrənmə nəzəriyyəsinə görə;
11. Operant davranışlar nəzəriyyəsi və mənfi,müsbət
möhkəmləndirmə
Müsbət
möhkəmləndirmə
Mənfi
möhkəmləndirmə
Dərman/maddə
istifadəsi
Yaxşı hiss etmək
Dərman/maddə
istifadəsi
Sosial əlaqə
qurmaq
Ağrı / yuxulama
Dərman/maddə
istifadəsi
14. Ürəyə təsiri
• Ürək tutması
• Kokain və metamfetamin kimi
maddələr qan damarlarını
daralda və siz olmasınızsa
belə təşviş içindəimiş kimi
ürəyin nizamsız şəkildə
atmasına səbəb ola bilər.
Həddən artıq ürək tutması
infarkt, iflic, qan laxtaları və
ya ani ölümə yol aça bilər.
• Qanda
• Qansızlıq, qan zəhərlənmələri,
qan hüceyrələrində şəkil və
miqdar dəyişiklikləri, qanın
laxtalanması və qanqrenalar.
15. Gözlərə təsiri
İşıq və məsafədə uyğunsuzluq,
çəplik, gecə korluğu, göz bəbəyi
böyüməsi, kiçilməsi, göz
əzələlərinin iflici baş verir.
17. Üz dərisi və saçlara təsiri
Anabolik androgenik steroidlər dərinin yağ
təbəqəsini stimullaşdıran testosteron
hormonunu təqlid edir. Bu, üz və bədəndəki
sızanaqlara yol açar. Steroidlərin pis
məqsədlə istifadəsi qadınlarda keçəlliyə
səbəb ola bilər. Üzlərinin və bədənlərinin
dərisi altında sürünən həşəratların hisslərini
aradan qaldırmaq üçün ağır metamfetamin
istifadə edir, nəticədə sızanaq, dartılmış dəri
və özünü yaradan yaralarını inkişaf edir.
18. Digər təsirlər
• Həzm sistemində
Ürəkbulanma, qusma, qarın ağrıları, qəbizlik, ishal, mədə və bağırsaq spazmları,
qastrit, xora və s.
• Qaraciyərdə
Bu zəhərin orqanizmdən atılmasında ən ağır vəzifə bu orqanlara düşməkdə olub,
qaraciyər və böyrəklərdə böyük qəza və tıxanmalara, qaraciyərdə çatışmazlıq, piylənmə,
sərtləşmə ( sirroz).
• Böyrəklərdə
Albumin, qan və sidik çoxalması, tıxanmalar, ağır böyrək xəstəlikləri.
• Cinsi orqanlara təsir
Cinsi fəaliyyəti aşağa salır. Narkomanların çox vaxt uşaqları olmur ya da doğulan
körpələr eybəcər olur.
19. Narkomanlar arasında yayılmış
xəstəliklər
• Narkomanlar içərisində ən geniş yayılmış
xəstəlik hepatitdir. Narkotik maddələrdən asılılıq
narkomaniyaya düçar olmuş şəxslər arasında
digər böyük bir problemə - İİV/QİÇS virusuna
yoluxmasına gətirib çıxarır. Təhlillər bir daha
sübut edir ki, İİV/QİÇS-ə yoluxma hadisəsi
narkomanlar arasında daha tez baş verir. Bunun
narkomanlar arasında yayılmasına ən çox
narkotik maddənin hazırlanması üçün lazım
olan iynə, şpris və ya digər yoluxmuş alətlərin
birgə istifadəsi səbəb olur.
21. Dərman istifadəsindən təsirlənən beyin sahələri:
• Beyin kökləri ürək ritmi, tənəffüs və yuxu kimi həyat üçün vacib olan əsas
funksiyaları nəzarət edir.
• Limbik sistem beynin mükafat dövrəsini ehtiva edir - zövq duyma qabiliyyətimizi
idarə edən və tənzimləyən bir sıra beyin strukturlarını bir araya gətirir. Zövq hissi,
bizi yemək kimi davranışları təkrar etməyə təşviq edir - mövcudluğumuz üçün
vacib olan hərəkətlər. Limbik sistem, bu fəaliyyətləri həyata keçirərkən və
həmçinin narkotik istifadəsi zamanı aktivləşir. Bundan əlavə, limbik sistem bir çox
dərmanın ruhi dəyişən xüsusiyyətlərini izah edən müsbət və mənfi digər
emosiyaların qəbuluna görə məsuliyyət daşıyır.
• Serebral korteks xüsusi funksiyaları nəzarət edən sahələrə bölünür. Müxtəlif
sahələr hisslərimizdən informasiyanı işləyərək, görməyə, duymağa, eşitməyə və
dadmağa imkan verir. Korteks, frontal korteks və ya önbeyin ön hissəsi beynin
düşüncə mərkəzi; düşünmək, planlaşdırmaq, problemləri həll etmək və qərar
qəbul etmək bacarığımızı gücləndirir.
22. • Bəzi narkotik dərmanları alaraq, təbii mükafatların etdiyi dopamin
miqdarının 2 ilə 10 qatını ixrac edirik. Bəzi hallarda, bu dərhal reallaşır
(narkotik içildiyində ya enjekte edildiyində olduğu kimi) və təsir təbii
mükafatlar tərəfindən yaranan zövqdən çox daha uzun müddət davam
edə bilər. Beynin zövq dövründə ortaya çıxan təsirlər, yemək və seks
kimi təbii olaraq mükafatlandırıcı davranışlar ilə istehsal edilənləri
boğur. Belə bir güclü mükafatın təsiri insanların təkrar narkotik
almağına səbəb olur. Bu görə elm adamları bəzən narkotik
istifadəsinin çox, çox yaxşı etməyi öyrəndiyimiz bir şey olduğunu
söyləyirlər.
23. Beynin mükafat (dopamin)
yolları
Bu beyin yolları musiqi qida və
seks kimi təbii mükafatlar üçün
vacibdir
Narkotik maddələr dopamini
artırır
QİDA KOKAİN
Tipik olaraq, dopamin qida kimi təbii mükafatlara cavab olaraq
artır. Kokain alaraq, dopamin həddən artıq artır və rabitə
dəyişdirilir
dopamin
Dopamin
axını
Dopamin
reseptorları
Dopamin
axını
dopaminkokain
Narkotik maddələr beyinin zövq mərkəzlərini hədəfləyir
24. Beyinə təsiri
Dərmanlara qarşı beynin rabitə sistemi
Normal əlaqə dərmanlar mövcud olduqda rabitə
mediatorlar mediatorlar
reseptorlar
reseptorlar
Ötürücü
neyronlar
Ötürücü
neyronlar
Qəbuledici
neyronlar
Qəbuledici
neyronlar
Nəqledicilərneyron daşıyıcılarının
normal axını
Narkotik vasitələr
neyron daşıyıcılarının
normal axınını blok edir
29. MARİXUANA
BEYİNƏ TƏSİRİ
PARANOİDAL HALLAR
TƏŞVİŞ, NARAHATLIQ
DEPRESSİYA
YAVAŞ REAKSİYA
ZAMAN QAVRAYIŞINLN TƏHRİF OLUNMASI
QISA MÜDDƏTLİ YADDAŞIN İTMƏSİ
RAHATLIQ HİSSİ
QƏRİBƏ HİSSLƏR VƏ YA TƏSADÜFİ DÜŞÜNCƏLƏR
30. Aşağı dopamin D2 reseptorları kokain istifadəçilərində nəzarətin itirilməsinə kömək edə bilər
Normal hal
Kokain
istifadəsindən 1
ay sonra
Kokain
istifadəsindən 4 ay
sonra
31. Beynin zövq dövrəsinin stimullaşdırılması, narkotik
almağa davam etməyimizi necə təmin edir?
• Beyinlərimiz, bu fəaliyyətləri zövqlə ya da mükafatla
birləşdirərək həyatı davam etdirən fəaliyyətləri
təkrarlayacağımızdan əmin olmaq üçün neyronlardan istifadə
edir. Bu mükafat dövrəsi nə zaman aktivə olunubsa, beyin
xatırlanması lazım olan əhəmiyyətli bir şeyin meydana
gəldiyini və bunu düşünmədən təkrar təkrar təkrar etməmizi
öyrədər. Qəbul edilən dərmanlar eyni dövrəni oyandırdıqda,
narkotiklərdən eyni şəkildə istismar etməyi öyrənirik.
32. Amigdala beynin hafizə mərkəzi
olub zövq aldığımız vasitələri
qəbul etdikdə onun xatırlanmasını
təmin edir.
Beləliklə, narkotik istifadə edərkən
onun verdiyi zövq amigdala
vasitəsi ilə yadda saxlanılır və biz
onu dəfələrlə təkrar edirik.
34. Digər təsirlər
Səfehlik, erkən ağlını itirmə,
şüur itkisi, yuxusuzluq, iflic,
sayıqlama (lağlağılıq,ağıl xarici
davranışlar) hallüsinasiya (qorxu,
xəyal görmə, səs eşitmə və s. ) zəka
və yaddaş pozğunluqları.
35. Asılılıq periodu
Təmin
olunmamış
ehtiyyaclar Köhnə qəlibləşmiş
davranışlar
xoşagəlməz nəticələr
Pərtlik və frustrasiya
Ağrı, qorxu və təşviş
Öfkə yaranır, frustrasiya
vəziyyəti
gücsüzlük hissi
Öfkə/qəzəb patlaması
fiziki azadlıq və rahatlama
Ətrafdakılara zərər vermə
Günah, peşmanlıq, utanc
37. Narkomaniya xəstəliyinin
müalicəsinin tam kursu dörd
mərhələdən ibarətdir.
Bunlardan birinci iki mərhələ
spesifik tibbi xarakter daşıyır,
sonrakı iki mərhələdə isə daha
çox tərbiyəvi tədbirlər üstünlük
təşkil edir.
38. • Birinci mərhələ - qəbul olunmuş
narkotik maddənin parçalanması
nəticəsində yaranan zərərli
maddələrinin orqanizmdən xaric
olunması (detoksikasiya).
Detoksikasiya aşağıdakı tədbirlərdən
ibarətdir:
• orqanizm tərəfindən tam
mənimsənilməmiş zərərli
maddələrin təmizlənilməsi;
• həyati vacib funksiyaların bərpa
edilməsi (qan dövranı, tənəffüs, su-
elektrolit balansı və s.);
• xəstənin istifadə etdiyi narkotik
maddələrinin növündən asılı olaraq
orqanizmin toxumaları tərəfindən
mənimsənilmiş zərərli maddələrin
təmizlənilməsi.
39. • Ikinci mərhələ-zəhərlənmənin
nəticəsində yaranan daxili orqanların
funksiyalarının pozulması, sinir
sisteminin pataloji dəyişiklikləri və
digər pozuntuların aradan qaldırılması.
Bunlar narkotiklərin zəhərləyici
təsirinin və yaxud narkomanların
sağlamlıq üçün əlverişsiz olan həyat
tərzinin nəticələri ola bilir.Bu
mərhələdə xəstənin müalicəsində
tətbiq olunan tibbi tədbirlər xəstənin
orqanizmində baş vermiş dəyişikliklərin
normallaşdırılmasına və orqanizmdə
ümumi möhkəmləndirilməsinə
yönəldilir.
40. • Üçüncü mərhələ- vərdişlərin aradan
qaldırılması üzrə müvafiq tədbirlər.
Müalicənin bu mərhələsində tərbiyəvi
tədbirlər üstünlük təşkil edir. Məqsəd -
xəstədə narkotik maddələrdən asılılığa
mənfi münasibətin yaradılmasıdır. Bu
məqsəd tərbiyəvi xarakterli tədbirlər
vasitəsilə narkotik maddələrin qəbulunun
dayandırılmasına nail olunmasını,
xəstənin maraqlarının
istiqamətləndirilməsini, onun emosional
sferasının, xəstənin özü və ətrafdakıları
üçün xeyirli olan dərslərə yönəldilməsini
özündə cəmləşdirir. Əlbəttə ki, bunları
dərmanlar vasitəsilə həyata keçirmək
qeyri-mümkün olduğu üçün həkimin rolu
azalaraq psixoloq, psixoterapevt və
pedoqoq-resosioloqun tədbirlərinə
üstünlük verilir.
41. • Dördüncü mərhələ-
narkomanın resosializasiyası.
Yenidən tərbiyə tədbirlərini
pedaqoqikanın resosializasiya
sahəsinə aid edirlər. Bu
tədbirlərin məqsədi-
müalicə- tərbiyəvi şəraitdə
insanın normal ictimai həyata
qaytarılmasıdır.
