1. MAKALE
PROF. DR. PELİN GÜNDEŞ BAKIR İnşaat Mühendisi, Kayseri Milletvekili
Afetlere Dayanıklı Şehirlere
Dönüşüm
‘Afet Riski Altındaki Alanların Dönüştürülmesi Hakkındaki
Kanun’, 31 Mayıs 2012 tarihinde yasalaşmıştır [1]. Bu kanun,
Kentsel Dönüşüm’ün ülkemizde uygulanabilmesi için yoldaki tüm
bürokratik engelleri kaldırmakta, arkasında güçlü bir siyasi irade
ve kararlılık bulunmaktadır. Ülkemizdeki depremlerde yaşanan
acılar sonrası, tamamen insani amaçlarla hazırlanmıştır. Depreme
dayanıksız, mühendislik hizmeti görmemiş binaların, oy kaybetme
pahasına yıkılması doğrultusundaki güçlü siyasi iradenin bir
yansımasıdır.
Kanun, ülkemizin siyasi tarihinde bugüne konularda eğitilmeleri gerekmektedir. Bu beden gömlek uyar mantığıyla yaklaşılması
dek görülmemiş derecede insani odaklı bir bağlamda, Türk Silahlı Kuvvetleri’nin, vatani yarardan çok zarar getirecektir. İstanbul’da
düşüncenin sonucudur. İnsan hayatıyla, si- görevlerini yapan kardeşlerimize belirtilen Fatih, Eminönü ve Suriçi gibi tarihi semt-
yasi iktidar arasındaki seçimi hiç düşünmek- eğitimleri vermesi sağlanabilir. Bu eğitimleri lerde uygulanacak çözümler ile Kadıköy
sizin insandan tarafa yapan bir felsefenin alan gönüllü sayısı tüm yurt çapında ne Bağdat Caddesi, Yeşilköy, Ulus gibi planlı
tezahürüdür. Şu ana kadar hiçbir hükümet kadar çok olursa o derece iyi olur. Böylece semtlerde uygulanacak çözümler birbirinden
oy kaybedeceğini bile bile bu iradeyi gös- sahada çalışan ekipleri zaman zaman yeni ayrı olmalıdır. Örneğin planlı bölgelerde,
termemiştir ve sayın Başbakanın bu iradesi gelen ekiplerle değiştirip onları da dinlendir- öncelikle toptan göçme riski olan binalar
takdire şayandır. mek mümkün olabilir. saptanmak suretiyle noktasal, bina bazlı
Modern afet yönetimi bilimi, afet olup Kentsel Dönüşüm aynı zamanda afete daya- çözümlere gidilinebilir. 1999 depremleri
bittikten sonra reaksiyonel ‘yara sarma’ nıklı şehirlere dönüşüm demektir. Meseleye istatistikleri, depremlerde göçme riski olan
şeklindeki acil durum yönetimine değil, pro- bu açıdan bakıldığında, çok önemli bir başka ve can kaybına sebep olan binaların, toplam
aktif yani ‘yara almamak’ için afet öncesi husus daha ortaya çıkmaktadır. Modern afet yapı stoğuna oranının yüzde 6 olduğunu
girişimlerde bulunmaya, tedbir almaya ve yönetiminde, ‘çoklu afet yönetimi yaklaşımı’ göstermektedir [4]. Planlı semtlerde, bu
afet risklerinin ve zararlarının azaltılması esas olmalıdır [2,3]. Çoklu afet yaklaşımı, yüzde 6’lık dilime giren binalar tespit edil-
için etkin stratejiler izleme ve uygulama deprem, tsunami, yangın, heyelan, sel vb. meli, yıkılıp yerlerine yeni depreme dayanıklı
anlayışına dayanmaktadır [2]. Afet yönetimi, tüm afetlerin, bütüncül bir biçimde afetle- binalar yapılmalıdır.
müdahale yanında planlama, hazırlık, zarar rin planlanması, afetlere hazırlık ve zarar Çarpık gelişmiş daha düşük profilli semt-
azaltma ve iyileştirme gibi farklı safhaları azaltma safhalarında dikkate alınmasıdır. lerde ise parsel bazında değil, ada bazın-
da kapsamaktadır. Afetler yerel hadiseler- Bu yazıda gerek ‘Kentsel Dönüşüm’ gerekse da, hatta iki-üç ada birleştirilerek kentsel
dir. Dolayısıyla afetlere müdahale, ilk 72 ‘depremlerde zarar azaltma’ konularında dönüşüm projeleri yürütülmelidir. Belirtilen
saat içinde yerel bazda, yerel hükümet ve bilimsel görüşler ve uygulama ile ilgili bazı kategorideki bölgelerde sorun, sadece dep-
gönüllü kuruluşlar eliyle olmalıdır. Modern öneriler ortaya koyulacaktır. reme dayanıksız göçme riski bulunan binalar
afet yönetimi prensiplerine göre merkezi değil, hiçbir sosyal donatıya, kimliğe, yeşil
hükümetten, ilk 72 saatte afete müdahale 1. KENTSEL DÖNÜŞÜM alana sahip olmayan, yetersiz altyapı şe-
etmesi beklenmez. Van Depremi’nin de gös- Kentsel Dönüşüm çok boyutlu bir süreçtir. bekeleri ve denetimsiz sanayi tesisleri olan
terdiği gibi, gönüllü kuruluşların ve daha çok Depreme dayanıklı şehirler inşa edilmesi, plansız çarpık kentleşmedir. Bu tip bölgeler,
sayıda gönüllünün arama kurtarma, yangın kentsel dönüşümün amacı değildir ancak kentsel dönüşüm ve çıkardığımız yeni kanun
söndürme, afet yönetimi ve ilk yardım gibi sonucudur. Kentsel dönüşüme herkese tek bir fırsat bilinerek, modern şehir bölge plan-
86 Mimar ve Mühendis

2. edebilmek için en çok miktarda hazine ve
belediye mülkü oranı olan bölgelerin tespit
edilmesi suretiyle işe başlanması birinci
prensip olmalıdır. İkinci önemli prensip, böl-
ge seçimini, ciddi sismik, jeofizik inceleme-
ler ve afet tehlike ve risk analizleri sonucu
belirlemektir [6-8]. İki üç ada birleştirilerek
yeni şehirler inşa edilecek alanlarda sıvılaş-
ma riski, zemin büyütmesi var mıdır? He-
yelan, su baskını, hortum, tsunami, orman
yangını, patlayıcı, parlayıcı ve tehlikeli mad-
deler gibi riskler bulunmakta mıdır? Zemin
sınıfı nedir? Bölge faya ne kadar yakındır?
Tüm bu analizler, bir bölgenin öncelenme-
sinde ve kentsel dönüşüm planları için doğ-
ru kararların verilmesinde çok önemli rol
oynayacaktır. Kentsel dönüşümün yerinde
yapılması her zaman ideal çözüm olma-
yabilir. Sıvılaşma, ciddi zemin büyütmesi,
heyelan vb. riskleri içeren bölgelerde bazen
nüfusun seyrekleştirilmesi gerekli olabilir.
Çarpık gelişmiş, plansız, düşük profilli ilçe-
lerde veya semtlerde ada bazında değil de
parsel bazında noktasal kentsel dönüşüm
uygulamaları ile birer birer binaları güçlen-
dirirsek veya yıkıp yeniden inşa edersek,
belki depreme dayanıklı şehirler inşa etmiş
oluruz, hatta depremlerde sıfır can kaybını
da garanti altına alabiliriz ancak çarpık ve
plansız kentleşme, kimliksiz yapılaşma ay-
nen devam eder. Bu kategorideki bölgeler
için ihtiyacımız olan şey yeniden kapsamlı
bir şehir bölge planlamasıdır.
Ada bazında, bütüncül kentsel dönüşüm
uygulamalarında, transfer binalarının
öncelikle bitirilmesi esastır. Bunun için de
kentsel dönüşüm bölgesi ilan edilecek alan-
larda, transfer binalarının yapılabileceği
boş hazine veya kamu arazisi olması büyük
önem taşımaktadır. Zira yıkılacak binalarda
yaşayan insanlarımızın yeni daireleri bitene
lama esasları doğrultusunda, bütüncül bir ağlar içeren tarzlar, bir Osmanlı kenti kadar taşınacakları böyle bir rezerv bina
planlama anlayışı çerçevesinde, meydanları, olan zarif İstanbul şehri ile estetik açıdan stoğuna ihtiyaçları bulunmaktadır. Vatan-
yeşil sahaları, her türlü sosyal donatılarıy- uyumlu değildir. Bu tür projeler, İstanbul’a, daşlarımıza kira yardımı da diğer seçenek-
la, otoparklarıyla, yeterli açık alanlarıyla, hele ada manzaralı Kartal ve Pendik gibi ler arasındadır. Bir bölge, kentsel dönüşüm
hastaneleri, okulları, iş yerleriyle çok iyi ilçelerimize hiçbir surette yakışmamaktadır. alanı ilan edildikten sonra bir sene geriye
planlanarak, kimlikli, Türk Osmanlı mima- Büyük ölçekteki kentsel dönüşüm proje- dönük olmak üzere anlaşana dek toplamda
risine haiz ve afetlere karşı güvenli kentler lerini ve tasarımlarını yabancı mimarlar on sene tapu mülkiyet değişimine müsaade
oluşturulmalıdır. Hele İstanbul’da planlama yapabilir, ancak yarışma şartnamelerine ve edilmemelidir. Aksi takdirde belediyeleri-
yapıyorsak, büyük mimar Sinan’ın zarif kriterlerine mimari tasarımların, söz konusu miz, orjinal yapı sahipleriyle değil, konutla-
Osmanlı mimari ekolüyle damgasını vurdu- şehirin yöresel ve tarihi dokusuyla uyumlu rını onlardan ucuza satın alan profesyonel
ğu bu tarihi şehiri, yarışmalar açıp büyük olma zorunluluğu getirilmelidir. emlak simsarlarıyla pazarlığa oturmak
Türk İslam kültürü ve tarihi hakkında bilgi Ada bazında, hatta iki üç ada birleştirilerek zorunda kalmaktadır.
sahibi olmayan yabancı mimarların hayal uygulanacak kentsel dönüşüm projeleri İstanbul’da kentsel dönüşüm, şehrin tarihi
güçlerine terk etmek, yarardan çok zarar için seçilecek alanların belirlenmesinde iki ve kültürel dokusu korunarak gerçekleştiril-
getirecektir. Yabancı mimarların önerdiği önemli kriter dikkate alınmalıdır. Kent- melidir. İstanbul’daki Fatih, Eminönü veya
geometrik şekillerden oluşan kaba mimari sel dönüşüm alanı olarak bir bölgeyi ilan Suriçi gibi tarihi semtlerde ise bir “koruma
Eylül - Ekim 2012 87

3. MAKALE
imar planı” yarışması yapılıp dünya ölçeğin-
de bir plan hazırlanmalıdır. Tarihi yarımada
1 kilometrekarelik alanlara bölünüp müte-
ahhitlere ihale yoluyla verilebilir. Müteahhit
tarihi değeri olmayan tüm yapıları satın alıp
yıkarak bölgeyi boşaltmalıdır. Mevcut çarpık
betonarme binalar yıkıldıktan sonra ada
bazında 3 katı geçmeyecek biçimde yeni
binalar yapılıp yer altında da en az iki katlı
otopark izni olmalıdır. Anıtlar Yüksek Kurulu
ve Müzeler Müdürlüğü gözetiminde hafriyat
yapılmalı, tarihi dokuyla ve Suriçi’ndeki 15.
ve 16. yüzyıl Osmanlı eserleriyle uyumlu mi-
mariye sahip zarif binalar inşaa edilmelidir.
Tarihi yapılar da boşaltılmalı ve derhal restore
edilmelidir. Hiç kimse dünya kültür mirasına
ait tarihi yapıları tahrip etmeye, tarihi merdi-
ven korkuluklarını, tavan süslerini kışın ısınmak
amacıyla yakacak olarak kullanma hakkına
sahip değildir. Projeye beş yıldızlı oteller de
dahil edilmeli, Suriçi bir turizm cazibe merkezi
haline getirilmelidir [5].
3. DİĞER DEĞERLENDİRMELER
Ülkemizde yüksek yapılar için ayrı bir yönet-
meliğe ihtiyaç vardır. Yüksek yapıların ana
ulaşım arterlerine çok yakın inşa edilmeleri-
ne de müsade edilmemelidir. Zira bu binalar
büyük bir deprem sonrası göçerlerse, ana
arterler üzerindeki ulaşım çok uzun sürelerle
kesintiye uğrayacaktır. Deprem tehlike hari-
taları da bir an önce yenilenmelidir.
Depremde bütün hareket bu izolatör sevi- REFERANSLAR
Bir diğer üzerinde durulması gereken
yesinde olur ancak kat ivmeleri dramatik bir [1] Resmi Gazete (2012), ‘Afet riski altındaki alanların
önemli husus, özel hastane ve okul binaların
biçimde azalacağından binada fazla sarsıntı dönüştürülmesi hakkında kanun’, kanun No: 6306, Kabul
deprem dayanımları ile ilgilidir [10]. Tüm tarihi: 16.5.2012.
olmaz. Yani yapı bir nevi depremden yalıtılır.
Türkiye’de özel hastane ve özel okul binaları [2] Gündeş Bakır Pelin (2004), ‘Proposal for a national mi-
genellikle konut işlevi görmek üzere inşa Özellikle hastanelerde kullanılan hassas tigation strategy against earthquakes in Turkey’, Natural
edilmiş apartmanlardan hastane veya ve pahalı tıbbi cihazların zarar görmesi de Hazards, 2004, 33(3):405-425.
böylece engellenmiş olur. [3] Gündeş Bakır P. ve Boduroğlu M.H., ‘Earthquake Risk
okula çevrilmektedir. Oysaki yönetmeliği-
and Hazard Mitigation in Turkey’, Earthquake Spectra,
mizde okullar için bina önem katsayısı 1.4, Ülkemizdeki inşaat mühendisliği eğitimi veren 2002, 18(3):427-447.
hastaneler için bina önem katsayısı 1.5 üniversitelerimizin müfredatları yetersizdir. [4] Tezcan S.S. (2012), ‘Riskli binalar ile ilgili kanun tasarı-
iken konutlar için 1’dir. Kaba bir hesapla bir Ülke çapındaki tüm üniversitelerimizin İnşaat sı’, Şantiye, Sayı: 287, pp. 154-157.
[5] Albayrak E. (2011), Görüşme notları.
apartmandan çevrilen bir dersane binası, Mühendisliği Bölümü Başkanları’nın müf- [6] Gündeş Bakır Pelin, De Roeck G., Degrande G. ve Reyn-
yönetmeliklere uygun inşa edilmiş bir eği- redatlarda revizyon yapması ve biran önce ders E., ‘Seismic demands and analysis of site effects in
tim binasına göre yüzde 40 daha güvensiz “deprem mühendisliği” ve “yapı dinamiğine the Marmara region during the 1999 Kocaeli earthquake’
olmaktadır. Bu sebeple, konut olarak inşa , Natural Hazards , 42(1),169-91,July 2007.
giriş” derslerini mecburi hale getirmeleri
edilmiş binalarda özel hastane, özel okul ve [7] Gündeş Bakır Pelin, De Roeck G., Degrande G. and
büyük önem arzetmektedir. Yapıların gerçek Wong K.K.F., ‘Seismic risk assessment for the mega-city
özel dersanelerin faaliyet göstermelerine
davranışı statik değil dinamiktir. Türkiye gibi of Istanbul: Ductility, strength and maximum interstory
hiçbir surette müsaade edilmemelidir. drift demands’, Soil Dynamics and Earthquake Enginee-
önemli bir deprem ülkesinde, yapının dinamik
Yeni inşa edilecek hastane binaları için ring 27 (12): 1101-1117 DEC 2007.
ise en uygun seçenek taban izolasyonu davranışını bilmeyen, yönetmelikteki mevcut [8] Gündeş Bakır Pelin, De Roeck G., Degrande G. and
tekniğinin kullanılarak yapının depremden yapıların performansa dayalı değerlendirilme- Wong K.K.F., ‘Site dependent response spectra and analy-
sis of the characteristics of the strong ground motion
yalıtılmasıdır. Bu teknikte, yapının temelinin sinin ne olduğundan bihaber olan mühendisle-
due to the 1999 Duzce earthquake in Turkey’ Engineering
üstüne, bodrum katın altına kurşun çekir- rin yetiştirilmesi üniversitelerimiz adına büyük Structures, 29(8), 1939-56, August, 2007.
deği olan kauçuk bir mesnet yerleştirilir. bir eksikliktir. [9] Erdik M. (2011), Görüşme notları, Kandilli Rasathanesi.
88 Mimar ve Mühendis