Tłumaczenie tekstów silnie zakorzenionych w kulturze jest zawsze problematyczne. Sprawa jeszcze bardziej się komplikuje, gdy mamy do czynienia z ograniczeniami wynikającymi z konkretnego typu tłumaczenia audiowizualnego. Niniejsza prezentacja ukazuje w pigułce rozwiązania stosowane przez tłumaczy w pracy nad dubbingiem na przykładzie animowanego filmu komediowego "Madagaskar" wypuszczonego przez wytwórnię DreamWorks w 2005 roku. Jest to film o tyle nietypowy, że jego akcja rozgrywa się w świecie realnym - a dokładniej w Nowym Jorku i właśnie na tytułowej wyspie Madagaskar, co bez wątpienia przysparza dodatkowych komplikacji.

1. Olga Łabendowicz
No i gdzie ta
kultura?
Czyli co się dzieje z kulturą
w tłumaczeniu audiowizualnym

2. „Celem tłumaczenia jest przeniesienie
kulturowej odmienności tak by była nam
bliska, rozpoznawalna, a nawet znajoma”.
Lawrence Venuti
(The Translator's Invisibility: A History of Translation, 1995)

3. Dwa podejścia w tłumaczeniu
● Egzotyzacja (foreignization)
zachowanie oryginalnych odniesień do
kultury, mimo że mogą być niezrozumiałe
dla odbiorcy
● Udomowienie (domestication)
„przybliżenie” tekstu oryginału odbiorcy (np.
poprzez stosowanie ekwiwalencji lub
adaptacji)

4. Tłumaczenie audiowizualne
●
Napisy
●
Dubbing
●
Wersja lektorska
●
Lokalizacja

5. Tłumaczenie audiowizualne
●
Napisy
●
Dubbing
●
Wersja lektorska
●
Lokalizacja

6. Tłumaczenie audiowizualne
„Zło konieczne”
Teresa Tomaszkiewicz

7. Co z tym fantem zrobić?
„[...]tłumacze audiowizualni starają się stosować
najlepszą możliwą strategię do poszczególnych
problemów tłumaczeniowych [...]. Ponieważ tłumaczenie
ukazuje się natychmiast oraz na skutek technicznych
ograniczeń wynikających z transferu językowego na
ekranie, może to oznaczać prym tłumaczenia
komunikatywnego nad uwarunkowaniami
kulturowymi. Czyli tłumacz będzie raczej starał się
stworzyć tłumaczenie, które będzie momentalnie
zrozumiałe dla odbiorców, tym samym, jeśli to
konieczne, pomijając lub neutralizując odniesienia do
kultury, które mogłyby nastręczać trudności widzom.”
Nathalie Ramière

8. Lustrzane odbicie oryginału?
“Dialogi muszą być zrozumiałe dla polskiej publiczności
dlatego sztywne trzymanie się oryginalnych dialogów jest
nie zawsze właściwe. Oryginalne niuanse językowe i gra słów
jeśli nie jest zabawna, to trzeba ją zaadaptować do polskich
warunków. […] Tłumaczenie dubbingowe filmów nie jest
ćwiczeniem na studiach. Tu nie chodzi o to żeby polski tekst
był idealnym odzwierciedleniem tekstu oryginalnego. Tu
liczy się synchronizacja, atrakcyjność i zrozumiałość. [...] w
praktyce im bardziej polski dialog odchodzi od oryginału
tym jest lepszy - nie jest to wprawdzie reguła, ale te filmy,
które takich różnic miały najwięcej cieszyły się największą
popularnością.”
Bartosz Wierzbięta

9. To co z tą kulturą?
Transfer bezpośredni (direct transfer) – transfer elementu kultury
źródłowej do języka docelowego bez zmian (lub z minimalnymi
modyfikacjami) w znaczeniu i formie
Pominięcie (omission) – element kultury źródłowej nie jest obecny
w tłumaczeniu i nic nie pojawia się na jego miejsce
Kompensacja (compensation) – w oryginale nie występuje żadne
odniesienie do kultury, zaś pojawia się odniesienie do kultury w
tłumaczeniu. Jest to niejako kompensacja za poprzednie lub
potencjalne straty i ma za zadanie zadośćuczynić publiczności za
niekompletną percepcję całości
Substytut kulturowy (cultural substitute) – element kultury
źródłowej zostaje zastąpiony elementem z kultury docelowej lub
przez inny element kultury źródłowej, który będzie rozpoznawalny
dla publiczności docelowej
Omówienie (periphrasis) – element kultury źródłowej pojawia się w
tłumaczeniu w towarzystwie dodatkowego wyjaśnienia, lub pojawia
się ono samodzielnie

10. W praktyce

11. Marki
Shut up Spalding!
[Zamknij się Spalding!]
Zamknij się Spalding!

12. Marki

13. Marki

14. Marki
Tasty fresh! Freshalicious. Ziploc fresh.
[Smacznie świeży! Świeżowity. Świeży jak Ziploc.]
Świeżość na maxa! Jak w reklamie pasty.

15. Marki

16. Sport
Oh, Knicks lost again!
[Oh, Kniksi znowu przegrali!]
Oo, Kniksi znowu przegrali!

17. Sport

18. Sport
All hail the New York Giants !
[Niech żyją Giganci z Nowego Jorku!]
Niech żyją olbrzymy z Nowego Jorku!

19. Sport

20. Toponimy
It's now on your left, after Vanderbilt.
[Jest zaraz po twojej lewej, za Vanderbilta.]
Dworzec będzie po lewej za przejściem.

21. Toponimy

22. Toponimy
You hit the Chrysler Building, you've gone too far.
[Jak dojdziesz do budynku Chryslera to będziesz za daleko.]
Tylko się nie zlej z tłem, bo będzie niewyraźnie.

23. Toponimy
Looks like I'm gonna have to take the Stamford local.
[Wygląda na to, że będę musiał wziąć podmiejski do Stamford.]
Najwyżej pojadę z przesiadkami, a co mi tam.

24. Toponimy
Hoover Dam!
[Zaporo Hoovera!]
Osz ty w dzioba!

25. Toponimy
- San Diego.
- San Diego ?
[-San Diego
- San Diego ?]
-W Sopocie.
- Ale to gdzie jest molo ?

26. Toponimy

27. Toponimy
Canada, can we? Cheap meds!
[Kanada, możemy? Tanie leki!]
Szwajcaria, możemy? Te kliniki!

28. Toponimy
You're on the Jersey side of this cess pool!
[Jesteś po stronie Jersey tego szamba!]
A ty masz przechlapane, mieszkasz w jakimś Bronxie normalnie!

29. Toponimy
I heard Tom Wolfe is speaking at Lincoln Center.
[Słyszałem, że Tom Wolfe przemawia w Centrum Lincolna.]
W radio mowili, że Clinton ma jakiś odczyt w Narodowym.

30. Antroponimy
I heard Tom Wolfe is speaking at Lincoln Center.
[Słyszałem, że Tom Wolfe przemawia w Centrum Lincolna.]
W radio mówili, że Clinton ma jakiś odczyt w Narodowym.

31. Antroponimy
Regis. Kelly. Matt, Katie, Al.
[Regis. Kelly. Matt, Katie, Al.]
Lolek i Bolek. Kasia i Tomek.

32. Antroponimy

33. Antroponimy

34. Historia, kultura i zwyczaje
I just wanna dunk him in my coffee.
[Aż chce się zanurzyć go w kawie.]
Nie no, ja się chyba zaraz rozpłaczę.

35. Historia, kultura i zwyczaje
We should've brought chips and dip!
[Powinniśmy zabrać chipsy i dip!]
Trzeba było kupić chipsy i soczek.

36. Historia, kultura i zwyczaje
White sandy beaches, cleverly simulated natural environment, wide-open
enclosures.
[Białe piaszczyste plaże, sprytnie odtworzone środowisko naturalne, otwarte tereny.]
Morski szum, ptaków śpiew, a tam pewnie pośród drzew turystyczna infrastruktura.

37. Historia, kultura i zwyczaje
And next thing you know is flowers in your hair nad everybody's
hugging everybody.
[I zanim się obejrzysz masz kwiaty we włosach i każdy przytula każdego.]
A potem kartki na mięso i klęska stonki ziemniaczanej.

38. Historia, kultura i zwyczaje
Well, howdy do?
[Więc, jak się miewamy?]
Bileciki do kontroli!

39. Historia, kultura i zwyczaje

40. Historia, kultura i zwyczaje
They are aliens. Savage aliens from the savage future!
[To są obcy. Dzicy obcy z dzikiej przyszłości!]
To są olbrzymy. Straszne olbrzymy ze straszliwego Wąchocka!

41. Historia, kultura i zwyczaje

42. Historia, kultura i zwyczaje
Including Christmas, Hanukkah, Halloween and Kwanzaa.
[Włączając Boże Narodzenie, Chanukę, Halloween i Kwanzę.]
Włączając Gwiazdkę, Wielkanoc, Halloween i 1 Maja.

43. Historia, kultura i zwyczaje

44. Historia, kultura i zwyczaje
It's another fabulous morning in the Big Apple.
[Jest kolejny wspaniały ranek w Wielkim Jabłku.]
Szczególnie każdego pięknego dnia w wielkim mieście.

45. Historia, kultura i zwyczaje

46. Historia, kultura i zwyczaje
And tip your cabbie because he's broke.
[I daj napiwek taksówkarzowi, bo jest spłukany.]
I pamiętajcie, że pasy mogą wam uratować życie.

47. Historia, kultura i zwyczaje
Now I have to compete with Shamu and his smug little grin.
[Teraz będę musiał konkurować z Shamu i jego zadowolonym z siebie uśmieszkiem.]
Orki mi będą robić konkurencję, a ciekawe skąd ja mam wziąć płetwę !

48. Historia, kultura i zwyczaje

49. Podsumowując
●
Tłumaczenie tekstów silnie zakorzenionych
w kulturze to niezwykle złożony proces,
który jest ogromnym wyzwaniem dla
tłumacza
●
Wiele elementów jest adaptowanych dla
utrzymania ekwiwalentnego efektu
●
Nie ma dobrych i złych rozwiązań, są jedynie
bardziej lub mniej skuteczne
● Znajomość i świadomość kultury są
niezbędne dla pełniejszego odbioru tekstu

50. THE END

51. Bibliografia
Ascheid, A. (1997) 'Speaking Tongues: Voice Dubbing in the Cinema of Cultural Ventriloquism', TheVelvetLightTrap, no. 40, pp.32-41.
Baker, M. (ed.) (1998) RoutledgeEncyclopediaofTranslationStudies, New York/London:Routledge.
Bassnett, S. (1998) 'The Translation Turn in Cultural Studies', in Bassnett S. and Lefevere A. ConstructingCultures: EssaysonLiteraryTranslation, Great Britain: Cromwell Press.
Chłopicki, W. (2006) 'Przekład tekstow humorystycznych a adaptacja', in Buchta M. and
Chiński M. (eds) TomikPokonferencyjnyIStudenckichWarsztatówTumaczeniowychIFAUJł , 29-40. Krakow: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Danan, M. (1991) 'Dubbing as an Expression of Nationalism', Meta: journaldestraducteurs/Meta: Translators' Journal, vol. 36, n° 4, 1991, p. 606-614, [Online], Available:
http://www.erudit.org/revue/meta/1991/v36/n4/002446ar.pdf [19 Jun 2012].
Diaz-Cintas, J. (2003) 'Audiovisual Translation in the Third Millennium', in Anderman G. and Rogers M. (eds) TranslationToday: TrendsandPerspectives, Clevedon: Multilingual
Matters.
Hejwowski, K.(2004) Kognitywno-komunikacyjnateoriaprzekadu,ł Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN SA.
House, J. (2009) Translation, Oxford: Oxford University Press.
House, J. (2010) Translation, Oxford: Oxford University Press.
Kuhiwczak, P. and K. Littau (eds) (2007) A Companion to Translation Studies, Clevedon: Multilingual Matters.
Kyla-Harakka, P. (2006) Crimestoriesfromthecountryofhuopatossuandjuhannusruusut— Translation strategies for Finnish cultural realia in the English translationsoftwoofMattiYrjänäJoensuu’scrimenovels,
Master’s Thesis Department of English University of Helsinki.
Lotman, Y. ,Uspensky, B. (1978) OntheSemioticMechanismofCulture, New Literary History 9(2): 211-232. [Online], Available: http://lepo.it.da.ut.ee/~cect/teoreetiline
%20seminar%2019.04.2011/Lotman_Uspensky_Semiotic_Mechanism_of_Culture.pdf [19 Jun 2012].

52. Luyken, G.M., Herbst, T. (1991) OvercomingLanguageBarriersinTelevision: DubbingandSubtitlingfortheEuropeanAudience, Manchester: The European Institute for the Media.
Mizani, S., CulturalTranslation, [Online], Available: http://www.translationdirectory.com/articles/article1507.php [19 Jun 2012].
Newmark, P. (1988) ATextbookofTranslation, Hertfordshire: Prentice Hall. 35
Nida, E. (1964) 'Principles of Correspondence', in Venuti, L. (ed.), TheTranslationStudiesReader, London: Routledge.
Orero, P. (2004) 'Audiovisual Translation : A new dynamic umbrella', in Orero, P. (ed.) TopicsinAudiovisualTranslation, Amsterdam/Philadelphia: John Benjamins Publishing
Company.
Ramiere, N. (2006) 'Reaching a Foreign Audience: Cultural Transfers in Audiovisual Translation', TheJournalofSpecialisedTranslation, issue 6, pp. 152-166.
A. Remael and J. Neves (eds) (2007) AToolforSocialIntegration?AudiovisualTranslationfromDifferentAngles. Special Issue of Linguistica Antverpiensia NS6, 7-22.
Shochat, E., Stam R. (1985) 'The Cinema after Babel: Language, Difference, Power', ScreenXXVI, pp. 35-58
Szarkowska, A. (2005) 'The Power of Film Translation'. TranslationJournal, Volume 9, No. 2. [Online], Available: http://translationjournal.net/journal/32film.htm [19 Jun 2012].
Szarkowska, A. (2009) 'The Audiovisual Landscape in Poland at the dawn of the 21st
century', in Goldstein, A. and Golubović, B. (eds) ForeignLanguageMovies– Dubbingvs. Subtitling
Hamburg: Verlag Dr. Kovač, pp. 185-201, [Online], Available: http://smok.ils.uw.edu.pl/moodle90/mod/resource/view.php?id=714 [19 Jun 2012].
Tomaszkiewicz T. (2010) 'Areas of untranslatability in audiovisual transfers', in Bogucki, Ł.,
Kredens, K. (eds.) PerspectivesonAudiovisualTranslation, Frankfurt am Main: Peter Lang.
Venuti, L. (1995) TheTranslator'sInvisibility. AHistoryofTranslation, London: Routledge.
Vlahov, S., Florin, S. (1969) 'Neperovodimoe v perevode. Realii', in Whatdoes"realia"mean?[Online], Available: http://courses.logos.it/EN/3_33.html [19 Jun 2012].

53. Vlahov, S., Florin, S. (1969) Geographicandethnographicrealia, [Online], Available: http://courses.logos.it/pls/dictionary/linguistic_resources.cap_3_34?lang=en,
Politicalandsocialrealia, [Online], Available: http://courses.logos.it/pls/dictionary/linguistic_resources.cap_3_35?lang=en. [19 Jun 2012]
Wierzbięta, Bartosz. Interview by Grzegorz Wojtowicz. Bardzo dobre dialogi są. Stopklatka.pl., 19 Jun 2002, [Online],
Available:http://www.stopklatka.pl/wywiady/wywiad.asp?wi=9771 [19 Jun 2012].
Wierzbięta, Bartosz. Interview by Katarzyna Długosz. Kojarzę się ze Shrekiem. TygodnikPrzegl dą , [Online ], Available:
http://film.onet.pl/wiadomosci/publikacje/wywiady/kojarze-sie-zeshrekiem,1,3804835,wiadomosc.html [19 Jun 2012].
Yang, W. (2010) BriefStudyonDomesticationandForeignizationinTranslation, [Online], Avaiable: https://docs.google.com/viewer?
a=v&q=cache:kUtOuMy5ViQJ:www.ojs.academypublisher.com/index.php/jltr/article/download/01017780/1511+brief+study+on+domestication+and+foreignization+yan
g&hl=pl&gl=pl&pid=bl&srcid=ADGEESik-
369Htw_HS3fhr_aKFywSViiJPzJase9ldOJMXCbQLeUH08eZ4x8LDrVq5juPSApcMnGEkHByUSsTFwNlhFbYxN2VEihN5J2DJjXu4gmGfvAvdTGeFBHGQQUTr1R
zCBsIORpuG&sig=AHIEtbSNznWaTZv2FkPW25SZdhPRqmEh-g [19 Jun 2012].
Yang, W., (2010), 'Brief Study on Domestication and Foreignization in Translation', JournalofLanguageTeachingandResearch, Vol. 1, No. 1, pp. 77-80, January 2010..