лорппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппппп

1. Вирустар-тіршіліктіңВирустар-тіршіліктің
жасушасыз түріжасушасыз түрі

2. Вирустарды ашқан ғалымВирустарды ашқан ғалым
..
Дүниежүзілік микробиология тарихында орыс ғалымы Д. И.
Ивановскийдің алатын орны ерекше. Ол ХІХ ғасырдың соңында
темекі теңбілі ауруын зерттеп, ол аурудың қоздырғыштары
бактериялардан да ұсақ тіршілік иесі екенін тапқан. Д. И. Ивановский
ауруға шалдыққан жапырақты жуып, ол жуындыны бактерияларды
сүзетін сүзгіден өткізгенде одан өтіп кеткен. Осы сұйықтықты
темекіге жұқтырғанда, оның жапырағы қайтадан сарғайып, ауруға
ұшыраған. Зақымданған темекі жапырағын үлкейткіш құралдармен
тексергенде кристалдар байқалған. Кейіннен 1935 жылы америкалық
ғалым У. Стенли бұл кристалдардың темекі теңбілі вирустарының
шоғырланған жиынтығы екенін тапты.
ХІХ ғасырдың соңында Д. И. Ивановский ашқан өте ұсақ тіршілік
иесінің вирустар екендігі дәлелденді.

3. Дмитрий Иосифович ИвановскийДмитрий Иосифович Ивановский
Орыс физиологі әріОрыс физиологі әрі
микробиологі.микробиологі.
ВирусологияныңВирусологияның
негізіннегізін
қалаушылардың бірі.қалаушылардың бірі.
1882 жылы ең алғаш1882 жылы ең алғаш
темекі теңбілітемекі теңбілі
ауруыныңауруының
қоздырғышын тапты.қоздырғышын тапты.

4. Вирустың жалпы анықтамасыВирустың жалпы анықтамасы
Вирус (лат.Вирус (лат. virusvirus - «у») – тірі организмдердің ішіндегі жасушасыз- «у») – тірі организмдердің ішіндегі жасушасыз
тіршілік иесі. Олар рибонуклеин қышқылынан немесетіршілік иесі. Олар рибонуклеин қышқылынан немесе
дезоксирибонуклеин қышқылынан құралған нуклеопротеидтерден,дезоксирибонуклеин қышқылынан құралған нуклеопротеидтерден,
сондай-ақ ферментті нәруызбен қапталған қабықшадан –сондай-ақ ферментті нәруызбен қапталған қабықшадан –
кабсидтерден тұрады. Бұл қабықша вирустың құрамындағыкабсидтерден тұрады. Бұл қабықша вирустың құрамындағы
нуклеин қышқылдарын сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынаннуклеин қышқылдарын сыртқы ортаның қолайсыз жағдайларынан
корғайды. Кейбір вирустардың құрамында нуклеинкорғайды. Кейбір вирустардың құрамында нуклеин
қышқылдарынан басқа көмірсулар, май текті заттар, биотин (Нқышқылдарынан басқа көмірсулар, май текті заттар, биотин (Н
витамині) және мыс молекулалары кездеседі. Вирустар тек тірівитамині) және мыс молекулалары кездеседі. Вирустар тек тірі
жасушада өніп-өсіп көбеюге бейімделген. Электрондықжасушада өніп-өсіп көбеюге бейімделген. Электрондық
микроскоппен 300 мың есе үлкейтіп қарағанда, оның пішіні таяқшамикроскоппен 300 мың есе үлкейтіп қарағанда, оның пішіні таяқша
тәрізді, жіп тәрізді немесе іші қуыс цилиндр пішінді болатынытәрізді, жіп тәрізді немесе іші қуыс цилиндр пішінді болатыны
дәлелденді. Вирустар тірі организмдердің барлығын уландырады.дәлелденді. Вирустар тірі организмдердің барлығын уландырады.
Қазіргі кезде вирустардың жылы қанды омыртқалылардыҚазіргі кезде вирустардың жылы қанды омыртқалыларды
уландыратын 500-дей, ал өсімдіктерді уландыратын 300-ден астамуландыратын 500-дей, ал өсімдіктерді уландыратын 300-ден астам
түрі белгілі болып отыр.түрі белгілі болып отыр.

5. Вирустың құрылысыВирустың құрылысы

6. Вирустардың табиғатта тіршілікВирустардың табиғатта тіршілік
етуіетуі
Табиғатта вирустар бірнеше жағдайдаТабиғатта вирустар бірнеше жағдайда
тіршілік етеді:тіршілік етеді:
1. Клеткалардың ішінде кездесетін1. Клеткалардың ішінде кездесетін
вегетациялық немесе көбею түрлері. Мұндайвегетациялық немесе көбею түрлері. Мұндай
вирустарға "вирус — клетка кешені" дегенвирустарға "вирус — клетка кешені" деген
синоним қолданылады.синоним қолданылады.
2. Клетканың сыртындағы көбеймей, жай2. Клетканың сыртындағы көбеймей, жай
тұрған түрі. Бұл жағдайда "вирион" дегентұрған түрі. Бұл жағдайда "вирион" деген
ұғым қолданылады. Вирустар тек қана клеткаұғым қолданылады. Вирустар тек қана клетка
ішінде өсіп жетілетін арамтамақтар және бірішінде өсіп жетілетін арамтамақтар және бір
иеден екінші иеге ауысып отырады. Вирустариеден екінші иеге ауысып отырады. Вирустар
тек клетка ішінде ғана өсіп-өнеді.тек клетка ішінде ғана өсіп-өнеді.

7. Вирустардың тек клеткада ғанаВирустардың тек клеткада ғана
өсетін себебі не?өсетін себебі не?
Себебі вирустардың құрамы өте қарапайым: нуклеин қышқылы,Себебі вирустардың құрамы өте қарапайым: нуклеин қышқылы,
белок, қант және май, тек кейбір күрделі вирустардың ғанабелок, қант және май, тек кейбір күрделі вирустардың ғана
ферменттері болады.ферменттері болады.
Осындай құрамы қарапайым вирустар көбею үшін клетканыңОсындай құрамы қарапайым вирустар көбею үшін клетканың
материалдарын пайдалануға мәжбүр болады. Олар: рибосомалар,материалдарын пайдалануға мәжбүр болады. Олар: рибосомалар,
клетка мембранасы, ферменттер, энергия тудыратын жүйелер.клетка мембранасы, ферменттер, энергия тудыратын жүйелер.
Вирустарда ядро да, клеткаға тән заттар да жоқ. Дегенмен,Вирустарда ядро да, клеткаға тән заттар да жоқ. Дегенмен,
вирустардың көбеюіне әсер ететін клетканың заттары қажет. Бұлвирустардың көбеюіне әсер ететін клетканың заттары қажет. Бұл
жағдай қарақшылар басып алған кеме секілді. Өйткені, вирустар өзжағдай қарақшылар басып алған кеме секілді. Өйткені, вирустар өз
дегенін істету үшін байланыс органдарын қолына алып өз үкіміндегенін істету үшін байланыс органдарын қолына алып өз үкімін
жүргізеді.жүргізеді.
Демек, вирустар өздеріне қоректі заттарды өздері құрамай тек қанаДемек, вирустар өздеріне қоректі заттарды өздері құрамай тек қана
нұсқау арқылы торшаны өзіне бағындырып, жұмыс істетеді. Олнұсқау арқылы торшаны өзіне бағындырып, жұмыс істетеді. Ол
"нұсқауды" вирустың нуклеин қышқылы береді. Вирустар"нұсқауды" вирустың нуклеин қышқылы береді. Вирустар
табиғаттағы барлық жаны бар заттардан ерекше болады.табиғаттағы барлық жаны бар заттардан ерекше болады.

8. Вирустардың негізгіВирустардың негізгі
ерекшеліктеріерекшеліктері
1. Вирустар тек клетка ішінде ғана тіршілік ететін арамтамақтар, демек тек клетка1. Вирустар тек клетка ішінде ғана тіршілік ететін арамтамақтар, демек тек клетка
ішінде ғана көбейеді.ішінде ғана көбейеді.
2. Вирустың қүрамында тек бір нуклеин қышқылы ғана бар: РНҚ (рибонуклеин2. Вирустың қүрамында тек бір нуклеин қышқылы ғана бар: РНҚ (рибонуклеин
қышқылы) немесе ДНҚ (дезо-ксирибонуклеин қышқылы). Сондықтан да вирустарқышқылы) немесе ДНҚ (дезо-ксирибонуклеин қышқылы). Сондықтан да вирустар
құрамында РНҚ-лы немесе ДНҚ-лы бар вирустар болып бөлінеді.құрамында РНҚ-лы немесе ДНҚ-лы бар вирустар болып бөлінеді.
3. Вирустардың көбею ерекшеліктерін "дисьюнктивтік" түрге жатқызады.Вирустар3. Вирустардың көбею ерекшеліктерін "дисьюнктивтік" түрге жатқызады.Вирустар
клетка ішінде болады да жоғалып кетеді. Себебі вирус бөлшектерін, серологиялық неклетка ішінде болады да жоғалып кетеді. Себебі вирус бөлшектерін, серологиялық не
микроскоп әдістері арқылы клетка ішінен кездестіре алмаймыз, клетка ішінде белокмикроскоп әдістері арқылы клетка ішінен кездестіре алмаймыз, клетка ішінде белок
пен нуклеин қышқылына бөлініп кетеді. Ал болашақ вирустың компоненттеріпен нуклеин қышқылына бөлініп кетеді. Ал болашақ вирустың компоненттері
клетканың әр жерінде пайда болады: нуклеин қышқылы — ядрода, цитоплазмада,клетканың әр жерінде пайда болады: нуклеин қышқылы — ядрода, цитоплазмада,
белоктары — цитоплазмада, содан кейін барып вириондар кұралады..белоктары — цитоплазмада, содан кейін барып вириондар кұралады..
4. Вирустардың белок құрайтын жүйесі — рибосомдары жоқ. Демек вирустар өздері4. Вирустардың белок құрайтын жүйесі — рибосомдары жоқ. Демек вирустар өздері
белок құрай алмайды.белок құрай алмайды.
5. Вирустар — генетикалық деңгейдегі арамтамақтар. Вирустар жасанды орталарда5. Вирустар — генетикалық деңгейдегі арамтамақтар. Вирустар жасанды орталарда
(ЕПА, ЕПС) өспейді.(ЕПА, ЕПС) өспейді.
6. Вирустардың ендігі бір ерекшелігі ол өте ұсақ. Олар нанометрмен өлшенеді. 1 нм6. Вирустардың ендігі бір ерекшелігі ол өте ұсақ. Олар нанометрмен өлшенеді. 1 нм
— метрдің миллиардтан бір бөлігі 1/1000000000 м. Демек 1 метрде - 1 000 000 000 нм,— метрдің миллиардтан бір бөлігі 1/1000000000 м. Демек 1 метрде - 1 000 000 000 нм,
ал 1 мм - 1 000 000 нм, 1 мкм - 1 000 нм, 1 нм - 10 А°.ал 1 мм - 1 000 000 нм, 1 мкм - 1 000 нм, 1 нм - 10 А°.
7. Вирустардың тағы бір ерекшелігі — олар кристалл ретінде де кездеседі. Мұндай7. Вирустардың тағы бір ерекшелігі — олар кристалл ретінде де кездеседі. Мұндай
қасиет тек өлі дүниеде ғана болады (минералдарда)қасиет тек өлі дүниеде ғана болады (минералдарда)
8. Вирустардың кейбір түрлері торша ішінде "денешіктер", "қосылыстар" ретінде8. Вирустардың кейбір түрлері торша ішінде "денешіктер", "қосылыстар" ретінде
кездесуі мүмкін және олар торшада өздері өсіп көбейгенкездесуі мүмкін және олар торшада өздері өсіп көбейген жерде ғана болады.жерде ғана болады.

9. Вирусология тарихыВирусология тарихы
Вирусологияның тарихын үш кезеңгеВирусологияның тарихын үш кезеңге
бөлуге болады:бөлуге болады:
1-кезең — бүкіл өткен өмірден 18921-кезең — бүкіл өткен өмірден 1892
жылға дейінжылға дейін
2-кезең — вирусология ғылымының2-кезең — вирусология ғылымының
1892 жылдан 1950 жылға дейінгі1892 жылдан 1950 жылға дейінгі
қалыптасу кезеңі.қалыптасу кезеңі.
3-кезең — 1950 жылдан басталады.3-кезең — 1950 жылдан басталады.

10. Жұқпалы аурулардыңЖұқпалы аурулардың
вирустарынывирустарының ашылуың ашылуы
1902 ж. — ірі қараның оба вирусы (Николь және Адильбей)1902 ж. — ірі қараның оба вирусы (Николь және Адильбей)
және Ауески ауруының вирусы табылды (Венгрияжәне Ауески ауруының вирусы табылды (Венгрия
ғальшыАуески).ғальшыАуески).
1903 ж. — шошқа обасының вирусы (американдық ғалымдар-1903 ж. — шошқа обасының вирусы (американдық ғалымдар-
Швейниц пен Дорсе).Швейниц пен Дорсе).
1904 ж. — жылқы иифекциялық анемия деп аталатын жұқпалы1904 ж. — жылқы иифекциялық анемия деп аталатын жұқпалы
аурудың вирусы (француз ғадыадары Карре мен Валле).аурудың вирусы (француз ғадыадары Карре мен Валле).
1905 ж. — ит обасының вирусы (француз ғалымы Карре).1905 ж. — ит обасының вирусы (француз ғалымы Карре).
1908 ж. — трахома вирусы.1908 ж. — трахома вирусы.
1909 ж. — балалардың полиомиелит вирусы.1909 ж. — балалардың полиомиелит вирусы.
1909 ж. — сары безгек вирусы (жапондык бактериолог Хидейо1909 ж. — сары безгек вирусы (жапондык бактериолог Хидейо
Ногучи).Ногучи).
1911 ж. — тауықтардың саркома қатерлі ісік ауруы вирусы1911 ж. — тауықтардың саркома қатерлі ісік ауруы вирусы
(Раус).(Раус).
1915 — 1917 жж. — бактериофагтар (Туорт және Д Эррель) т. б.1915 — 1917 жж. — бактериофагтар (Туорт және Д Эррель) т. б.

11. Бактериофагтың құрылысы менБактериофагтың құрылысы мен
іс-әрекеттерііс-әрекеттері

12. СПИД ауырының вирусыСПИД ауырының вирусы

13. Шошқа тұмауының вирусыШошқа тұмауының вирусы

14. Тұмау вирусыТұмау вирусы