1. Аливаа уран авьяастны бүтээл зөвхөн тухайн орон
нутгийг хамарч байсан бол орчин үед ард нийтийн
хүртээл болж буй нь нам засгаас ардын уран
бүтээлийг хөгжүүлж түгээн сурталчлах талаар авч
явуулж буй анхаарал халамжийн ач юм.Түүхэн цаг үе
бүрт амаа зохиол нь төрөл зүйлййн тодорхой
системтэйгээр хөгждөг билээ. Өөрөөр хэлбэл аман
зохиол иь үлгэр, тууль, ѐрөөл, магтаал, дуу,
оньсого, зүйр цэцэн үгсийн жирийн нэг нийлбэр
цуглуулга байдаг бус түүхэн цаг үе бүрт төрөл
зүйлсийнх нь харьцаа, бүтэц өөрчлөгдсөөр байдаг. Энэ
нь аман зохиолын нийгмийн. үүргийн байдал, ард
түмний ухамса, танин мэдэхүй, гоо сайхны таашаальн
өөрчлөлт хувьсалтаас шалтгаалдаг. Ийм учраас орчин
үеийн aман зохиолд дом шившлэг, хараал зүхэл, бөө
мөргөлийн яруу найраг зэрэг төрөл зүйл зөвхөн түүх
болон үлдсэн нь. Шинжлэх ухааны мэдлэг дзлгэрсний
ачаар ард түмэн үгийн ид шидэд итгэх гэнэн хандлага
шүтлэг бишрэлийн нөлөөнөөс ангижирсантай холбоотой.
Ийнхүү ард түмний ухамсар, аж байдлын дээшлэлттэй
уялдан үлгэр, тууль, дуу, оньсого, зүйр цэцэн үгэнд
буй шашин шүтлэгийн холбогдолтой буюу хоцрогдсон
ахуйг тусгасан зүйлс гээгдсэн төдийгүй зарим төрел
зүйлийн шинж чанар зориулалт нь өөрчлөгджээ.
Тухайлбал 1906 онд хошуу нутагт нь ган гачиг
тохиолдсон үед ероөлч Гэлэгбалсан тэнгэрээс хур
бороо гуйсан ерөел хэлж байсан бол;орчин цагийн ерөөл
нь зөвхөн ард түмний сайн сайхныг хүссэн эрхэм дээд
зрмэлзлийн илэрхийлэл болжээ. Мөн уул усны уламжлалт
магтаалууд нь зарим талаар газар усны эзэд-лус
савдгийг баясган үүгэрээ хайр хишгийг нь гуйсан
зориулалттай байсан бол шинэ цагийн мarталууд нь эх
нутаг чөлөөт амьдрал бүтээлч хөдөлмөрөө бахархсан
сэтгэлийн илэрхийлэл болж уран сайхны зориулалт нь
ихэссэн байна. Орчин үед үлгзр, тууль, домог, хууч,
дуу, ерөөл, магтаал, оньсого, зүйр цэцэн үгс, ардын
жүжиг наадам, зан үйлийн яруу найраг зэрэг ардын
аман зохиолын гол цөм болсон төрөл зүйлс уламжлагдан
хөгжсөөр байна. Гэхдээ эдгээр төрөл зүйл ард түмний
дунд хуучны үлдэц , дурсгалын маягтай бус харин
социализмын үеийн хүний оюун сэтгэлгээний эрэлт
шаардлагад бүрэн нийцэж уран . сайхны зориулалт,
хүмүүжлийн нөлөө танин мэдүүлэх ач холбогдол нь
улам бүр өpгөссөн билээ. Тэгэхдээ эдгээр төрөл
зүйлсийн орчин үед оршиж буй байдалд гурван үндсэн
онцлог бий.
1. Ардын уртын дуу, үлгэр, тууль, жүжиг наадам, зан үйлийн яруу
найраг зэрэг сонгодог хэлбэрүүд ард түмний оюуны соѐлын өв
уламжлал хэвээр хадгалагдаж байдаг.
2. Ерөөл магтаал зэрэг зарим төрөл зүйл түүхэн

2. нөхцөл байдалд зохицон шинэ агуулгаар. баяжиж
хэрэглэгддэг
ажээ.
3. оньсого зүйр цэцэн үг, богино дуу зэрэг төрөл
хуучин уламжлалт хэлбэр, загварыг ашиглан орчин
үеийн амьдралыг тусган зохиогдсон шинэ зүйлсээр
баяждаг. Үлгэр тууль зэрэг төрөл зүйлс өнөөгийн
хүмүүсийн дунд идэвхтэй яригдсаар буй боловч шинээр
зохиогдох нь ховордсон явдал бол шинжлэх ухаан
техникийн дэвшлийн, нөлөөгөөр хүмүүсийн уран сайхны
сэтгэлгээнд гарсан өөрчлөлттэй холбоотой. Өөрөөр
хэлбэл хүмүүс байгаль орчинд домог үлгэр (миф)-ийн
сэтгэлгээний маягаар бус үнэн бодитой байдлаар
хандах болж энэ нь ч ардын уран бүтээлийн уран
сайхны сэтгэлгээнд нөлөөлсөн гэж болно. К.Маркс
хүмүүсийн сэтгэлгээнд гарсан ийм өөрчлөлтийн талаар
хэлэхдээ «Грекийн уран сэтгэмжйин үндэс нь тэр үеийн
байгаль нийгмийн үзэл бодол байсан юм. Төмөр зам,
цахилгаан. шугам, уурын тзрэгний үед тийм домог
зохиогдохгүй байсан нь мэдээж хэрэг. Ахиллесийн
домог, дарь тугалганы үед зохиогдох уу? Бас
хзвлэлийн суурь машины үед « Илиада. . тууль
гарахсан болов уу? Чухамхүү ном хэвлэл бий болгох
цагт хууч үлгэр, домогт дуу эгшигт тэнгэр улмаар
туульсын яруу найраг буй болох нөхцөл шалтгаан
устсан биш үү (1,х 48») гэжээ. Гэхдээ энэ нь
шинжлэх ухаан техникийн хөгжил ypaн сайхны
сэтгэлгээнд урвуу байдлаар нөлөөлдөг гэсэн үр биш
харин, хүмүүсийн уран сэтгэмжийн аргыг өөрчилдөг
гэдгийг . тзмдэглэх нь зүйтэй. Нөгөө талаар үлгэр,
тууль зэрэг аман ;зохиолын зарим төрөл зохиогдохоо
больсон явдал бол бичгийн уран зохиол илүүтэй
хөгжиж тэдгээрийн үүргийг гүйцэтгэх болсонтой
холбоотой. Ийнхүү үлгэр тууль домог зэрэг аман
зохиолын зарим төрөл орчин үед шинээр зохиогдох нь
ховордсон боловч өмнөх үед гарсан уламжлалт зүйлс
нь apдын уран бүтээл oюyны соѐлын чухал дурсгал
болон нийтийн дунд үлдэн яригдсаар байна.
Өнгөрсөн үѐд зохиогдсон боловч ард түмний дунд
идэвхтэй тархсан хэвээр байж хөдөлмөрчин олны үзэл
санаа гоо сайхны эрэлт шаардлагад бүрэн нийцэж буй
уламжлалт хэлбэрүүдийг орчин үеийн аман зохиолд
оруулж болно. Гэвч орчин үеийн аман зохиол нь өмнөх
үеэс уламжлагдан ирж шинэ нехцөлд зохицон xyвьссан
зүйлсээр хязгаарлагдах бус харьцангуй түүхэн богино
хугацаанд гapcaн шинэ бүтээлээр гол цөмөө болгодог
ажээ.
Эдгээр нь хуучин уламжлалд тулгаварлан зохиогдсон
байдаг ч үзэл санаа агуулгаараа ялгаатай. Орчин
үеийн бодит байдал, түүхэн үйл явц нь аман зохиолын
зүйлс шинээр зохиогдох үндсэн нөхцөл болж өгдөг

3. буюу ард түмний шинэ амьдрал, хувьсгалт ололтыг
шинэ үеийн аман яруу найраг идэвхтэй тусгадаг.
Манай шинэ нийгмийн түүхэн их оөрчлөлтүүдээс ардын
аман
зохиолд эн түрүүн 1921 оны ардын хувьсгалын
ялалт туссан бөгөөд энэ нь ард түмэн зэвсэгт
тэмцлийн хүчээр эрх чө госон явдал шинэ нийгмийн
түүхэн их гол өөрчлөлт байснаар тайлбарлагдана. Мөн
орчин үеийн аман зохиол бутээл дуу байсан нь дуу бол
хүмүусийн амьдрал тэмц дагуул, аман зохиолын хамгийн
түгээмэл хэлбэрийн агаар тайлбарлагдана. Тухайлбал
1921 оны ардын xyвьгалын ялалтыг хийсэн журамт
цэргийн хороонд орчин үеийн зохиолын төдийгүй шинэ
үеийн урлаг угга зохиолын бүтээл болсон «Шивээ
хиагт» дуу зохиогдож улмаар эрх төлөө зэвсэгт
тэмцлийн ялалтын цуурай болж «Магнаг үсэгтэй туг».
«Улаан туг> зэрэг хувьсгалын бусад дуу дараалал
болсон юм. Эдгээр дууг зарим судлагсад бичгийн уран
зохиолд хамааруулсан байдаг боловч гарал үүсэл
дурслэлийн сайхны онцлог зэргийг нь харгалзах юм бол
аман зохиол үзэх нь илүү зохистой мэт. Аман зохиолын
гол нэг зүйл хамт олны бүтээлийн маягтай амаар
зохиогдон нийтэд оршино. Тэгвэл <Шивээ хиагт > дууг
ардын журамт цэрэг хиагт хотыг харийн
түрэмгийлэгчдээс чөлөөлсөн хувьсгалын түүхт ялалтын
орой Дамдинсүрэний даргалсан пулегийнхан хуучин
дуугаа орхиж хувьсгалын дууг хамтран санал нэгдэн
эхний бадгуудыг Гавар хуурч, Гомбожав нь дараагийн
хэсгийг зохиосон байна. Эл дууг зохиосон Гавар, дууч
Гомбожав нар голлох үүрэг гүйцэтгэсэн энэ дуу хамтын
бүтээл болжээ. ( 9.x22 ) Аман зохиол олны бүтээл
байдаг гэсэн нь түүний аль нэг зүйлийг хүн зохиосон
байдгийг үйгүүсгэсэн хэрэг биш аман зохиолын нэг
бүтээл бичгийн уран зохиолын нэг адил тодорхой
холбоотой байж болох боловч тэрээр ардын уран
сэтгэлээр өгүүлэхийн уламжлалт арга хэрэглүүрийг
ашишлан бэл хэлбэр загварыг дуурайлгаж хөдөлмөрчин
олны хүсэл сонирхолыг илэрхийлэн зохиодог байна.
Өөрөөр хэлбэл аман зохиолд бичгийн уран зохиол
уламжлалын нөлөө илүү хүчтэй байдаг. Шивээ хиагт
Хүрэл сүмийн үүдэнд хүж бариад мөргөнө гэсэн хуучны
аяар зохиосон төдийгүй анхны хувилбаруудад эдгээр
мөр ордог байжээ. Түүнчлэн Улаан туг, Магнаг үсэгтэй
туг дууг зохиоход тухайн үед түгээмэл дэлгэрч Шар
туг зэрэг тухай дуунууд уламжлал болсон байна. Ер нь
уламжлалт санаа бүхий хэд хэдэн бадаг хувьсгалын
эхний гурван дуу билээ.( 10.x29 )
Аман зохиол олны дунд амаар тарахдаа ямар ч
хувьсалтгүй анхны хэвээр байдаг бус түүхэн цаг үеийн