2. Arhajsko doba
Sparta se razlikovala u odnosu na ostale grčke polise arhajskog doba (8–6.
vek. st. e.): osnovala je veoma malo kolonija, jedino Tarent u 8. veku i – u
praistorijskom periodu – na egejskim ostrvima Teri i Melosu. Bila je
neutvrđena i nikada potpuno ujedinjena u fizičkom smislu. I uspela je, što je
izuzetak među grčkim državama, da gotovo isto toliko velikog suseda pokori
silom i drži ga u pokornosti vekovima. Taj je sused bila Mesenija, koja je pala
pod spartansku vlast u 8. veku i nije povratila svoju nezavisnost sve do
šezdesetih godina 4. veka stare ere. Upravo je mesenski faktor i bio jedan od
odlučujućih za osobiti razvojni put Sparte, jer je primorao Spartance da svoje
institucije prilagode kako bi se mogli nositi sa trajno neprijateljskom
populacijom.
3. Uprkos tome što se Sparta svojim vojničkim kvalitetima isticala u grčkom svetu,
veoma je teško pratiti njen razvoj, delimično i zbog toga što postoji veoma malo
spartanskih natpisa iz arhajskog ili klasičnog doba. Ali, važnija je činjenica da gotovo
nema prave spartanske istorije pisane od strane Spartanaca (nije postojao neki
spartanski Herodot ili Tukidid, mada su oba ova istoričara bila iskreno impresionirana
Spartom, kao uostalom i većina Grka). A delimično je to tako i zbog toga što je
"izmišljena tradicija" bila posebno prisutna u Sparti. Već u 5. veku st. e. u drugim se
državama mogu naći "lakonofili" (reč potiče od "Lakonija" ili "Lakedemon" i označava
divljenje prema Sparti i njenim institucijama). Spartanska tradicija u evropskoj misli
može se pratiti kroz vekove sve do modernih vremena, mada ona nikada nije postala
jedan sklop ideja koji se može lako definisati. U intelektualnom svetu 4. veka st. e.,
kada su izgleda formulisani mnoge od najznačajnijih legendi o Sparti, pre svega pod
uticajem idealističkih filozofa koji su tražili rešenje za građanske nemire, Sparta je bila
pretvorena gotovo u izraz za jednu čistu zajednicu oslobođenu "stasisa" (unutrašnjih
nemira) u kojoj svi poseduju jednaku količinu zemlje i koja ima i druge utopijske odlike
koje zapravo nikada nisu postojale u istorijskoj Sparti ili na bilo kom drugom mestu.
U rimskom periodu Sparta je postala turistička atrakcija, mesto čudnih, poluizmišljenih
rituala. To je takođe bio period u kome je Sparta, legenda koja živi, svesno trgovala sa
tim i izvozila fantazije o svojoj velikoj prošlosti
4.
5. Ipak su za istoriju Sparte sačuvana dva dela od izuzetne važnosti: jedan izvanredan dokument o
ranom spartanskom ustavu i državi, koji je sačuvao kasniji grčki pisac Plutarh (Velika retra), i
pesništvo spartanskog pesnika Tirteja iz 7. veka st. e.. Tirtej je za simpozije pisao pesme u
elegijskim distisima. Veliki deo tog pesništva je vojničkog karaktera i proslavlja hoplitski ethos u
vreme kada su između Sparte i Argosa vladali veoma antagonistički odnosi.
Arheološka istraživanja u Lakonskoj dolini otkrila su ostatke građevinskih objekata iz najstarijeg
perioda. Među njih spada tzv. Menelajon (14–11. vek st. e.), koji predstavlja ostatke dosta masivne
zgrade od klesanog kamena. Menelajon se nalazio nedaleko od teritorije kasnije Sparte, na
padinama doline, i nije bio utvrđen. U isti period spada i drugi centar predorske Lakonije koji je
nađen na mestu kasnijeg spartanskog naselja Amikle. Amikla mikenskog perioda bila je, kako
izgleda, kultni centar. Druga naselja mikenskog perioda u lakonskoj dolini skoro uopšte nisu
sačuvana.
Mesenija – teritorija starog Pilosa – bila je u mikensko doba, sudeći prema arheološkim podacima,
mnogo gušće naseljena nego Lakonija. Krajem 13. i u 12. veku Pilos, Mikena i druga mikenska
naselja u Lakoniji i Meseniji bila su razorena i zauvek napuštena. Mikenska epoha se time završava.
Nastupa nova homerska epoha već neposredno vezana za kasniju istoriju Grčke. Početak
homerske epohe poklapa se sa poslednjim velikim seobama plemenskih grupacija na
Balkanskom poluostrvu. Sećanje na te seobe sačuvano je u kasnijoj grčkoj književnosti u obliku
predanja o borbi junaka Herakla za prisvajanje Peloponeza i o osvajanju poluostrva od strane
Heraklovih potomaka, Heraklida, koji su se našli na čelu skupine grčkih plemena poznatih pod
imenom Dorana
6. Sami nazivi Sparta i Lakedemon nalaze se i u Ilijadi i u Odiseji, ali se tu pod tim
nazivima ne podrazumevaju gradovi ili oblasti, već jedino velelepni dvorac kralja
Menelaja koji je opisan u četvrtom pevanju Odiseje. U tom opisu nema ni reči o
naseljima u okolini dvorca, iako su u opisima drugih rezidencija basileusa (na primer,
Pilosa, Itake, Alkinojevog dvorca na Sheriji) te rezidencije prikazane kao centri neke
oblasti. Prema tome, podaci o Sparti koje nalazimo u Odiseji, nisu realni. I opis
Telemahovog puta iz Pilosa u Spartu sasvim je nerealan: putnici stižu u Spartu ravnim i
pravim putem; nema ni govora o tajgetskom strmom kršu i njegovim predgorjima koja
su delila "peskoviti" Pilos od Sparte. Pored toga, ni po čemu se ne vidi da bi Telemah
zaobilazio planinu idući obalom mora. Iskopinama vršenim na mestu kasnije Sparte
utvrđeno je da je tu niklo naselje u 9. veku st. e. Nađeni su predmeti keramičke
proizvodnje (uglavnom fragmenti), ukrasni predmeti (naročito male figure od
slonovače) koji su karakteristični za homersku epohu i u drugim oblastima Helade.
Međutim, iskopavanja nisu otkrila nikakvih tragova velikih građevina dvorskoga tipa.
Na taj način, zasad još vrlo nepotpuni arheološki podaci upućuju na pretpostavku da je
sam centar spartanske države nikao tokom kasnohomerske epohe i nije imao ništa
zajedničko sa Spartom koju Homer prikazuje.
7. Društveno uređenje
U 9. veku stare ere dorski osvajači koji su u to vreme već kontrolisali čitavu
teritoriju Lakonije koncentrisali su se u strateški pogodnom mestu doline
Eurote i tu se smestili u pet naselja. Ta naselja, koja su se zvala "sela",
obrazovala su glavni centar pod imenom Sparta. Ustalivši se u Sparti. Dorani
koji su se dotle delili na tri rodovske file (Pamfili, Hileji i Dimani), podelili su
se naknadno u pet grupa koje su dobile topografske nazive: Pitani, Mesoji,
Dimni, Kinosure i Limni. Lakonija je bila podeljena i na okruge (obe), ali broj
tih oba i njihova organizacija nisu poznati.
Najezda Dorana izazvala je zaoštravanje daljeg procesa socijalne
diferencijacije unutar starosedelačkog ahejskog društva. Veoma je verovatno
da je ahejsko plemstvo delimično ušlo u sastav novoformiranog vladajućeg
sloja dorskih osvajača. Herodot priča kako je spartanski kralj Kleomen Ina
pitanje, ko je on, odgovorio sveštenici boginje Atene da je Ahejac, a ne
Doranin. Prema tome, za Herodota je jedna od dve dinastije spartanskih
kraljeva bila ahejskog porekla. Mešovito poreklo vladajućeg spartanskog sloja,
prema tome, osećalo se još u Herodotovo doba.
8.
9. Prema podacima antičkih istoričara, posebno Efora, heloti prvobitno nisu bili
pokoreni. Početak njihovog porobljavanja pripisuje se kralju Agisu, koji je
pripadao drugom kolenu računajući od dolaska Dorana u Lakoniju. Prema
podacima drugih istoričara, heloti su pokoreni za vreme vladavine trećeg
kolena kraljeva. Istorijska predanja vezuju porobljavanje helota za period
izuzetnog zaoštravanja socijalne borbe koja je trajala tokom pet pokoljenja.
Odatle je jasno da je porobljavanje tako velikog broja stanovništva zahtevalo
maksimalni napor. Opravdano je pretpostaviti da je upravo u tim okolnostima
i došlo do zbližavanja ahejskog plemstva sa Doranima. Prema podacima
arheoloških istraživanja, Sparta se pre drugog mesenskog rata malo čime
razlikovala od drugih grčkih zajednica tog doba. Specifične osobine po kojima
se razlikovala od zajednica koje su se nalazile neposredno oko nje javljaju se
kasnije. Izgleda da je ta formacija tek kasnije dobila naziv "zajednica jednakih"
ili zajednica Spartijata. I upravo je taj kolektiv, organizovan na vojnoj bazi,
podelio zemljište doline Eurote pojedinim porodicama, dodelivši svakoj
zemljišnu parcelu iste veličine –kleros – za nasledno korištenje svake
porodice. Međutim, pravo vrhovnog vlasnika te zemlje ostalo je zajednici
Spartijata, koja je vršila stalnu i stvarnu kontrolu nad korisnicima parcela.
10. Zemljoradničko stanovništvo, porobljeno od strane Spartanaca, koje je dobilo naziv
heloti, bilo je vezano za klerose na čijoj je teritoriji moralo da obavlja sve poslove
gazdinstva, pod kontrolom lica koja su za to dobijala specijalna ovlašćenja. Samim
Spartijatima duži boravak na klerosima bio je zabranjen.
O prvobitnom položaju helota znamo veoma malo. Izgleda da se tek u sledećem, 7.
veku, položaj porobljenih helota približio položaju robova. Međutim, u odnosima
prema helotima i robovima postojale su bitne razlike. Heloti ne samo da nisu
predstavljali privatnu svojinu Spartijata, već nisu bili ni neposredno eksploatisani, zato
što Spartijati nisu smeli da stanuju na svojim klerosima, pa prema tome nisu mogli da
neposredno vode svoja gazdinstva. Heloti su na taj način samostalno vodili gazdinstva
klerosa i samo su morali da predaju Spartijatima određeni deo roda. Vlast nad životom
ili smrću helota imala je samo država. To se izražavalo postojanjem državnog običaja
kriptije, a takođe i u tome što su efori, primajući dužnost, vršili obred "objavljivanja
rata" helotima. Heloti se ne mogu nazvati ni državnim robovima u punom smislu te
reči, jer država stvarno nije imala mogućnosti da ih prodaje. Pored helota, u Sparti je
bilo robova u punom smislu te reči. Grčki pisac kasnijeg perioda, Poluks, autor neke
vrste rečnika s tumačenjima pojedinih pojmova, ovako tumači naziv helot: "Središnji
položaj između robova i slobodnih ljudi zauzimali su heloti, tesalskipenesti i kritski
klaroti i mnoiti".
11. Treći sastavni element u formiranju spartanske države bile su autonomne
zajednice perijeka, koji su živeli u velikim naseljima, često trgovačko-
zanatskog karaktera, duž morske obale i po zapadnim padinama Parnona, a
takođe i u oblasti Skiritis – u severnom delu lakonske doline. Zemljište
perijeka bilo je strogo odeljeno od zemljišta Spartijata naseljenog helotima.
Grčki istoričar Efor piše da su perijeci u početku bili potpuno ravnopravni sa
Spartijatima i da ih je tek kralj Agis učinio dažbinskim obveznicima Sparte i
lišio političkih prava. Efor dalje kaže da u perijeke nisu bili pretvoreni
nekadašnji Ahejci koji nisu bili ravnopravni sa Saprtijatima, već su to bili
stranci naseljeni u naseljima koja su ostala iza Ahejaca kada su ih ovi napustili.
Stoga možemo pretpostaviti da perijeci nisu odmah uključeni u spartansku
državu, već da su njihove zajednice, naročito primorske, u početku bile u
položaju saveznika spartanske vojne zajednice koja ih je kasnije podredila
svojoj vlasti.
12. Državno uređenje
Državno ustrojstvo spartanske države 9–8. veka stare ere imalo je karakter
vojne organizacije. Na čelu te organizacije nalazila su se dva kralja (basileis) iz
dinastije Agijada i dinastije Euripontida, koje su tvrdile da potiču od heroja
Herakla. Dva kralja nalazila su se na čelu spartijatske zajednice u svojstvu
vrhovnih vojskovođa, ali je njihova vlast bila realna samo u doba vojnih
pohoda protiv spoljnih neprijatelja. U unutrašnjem životu države imali su
samo formalnu vlast. Oba basileusa ulazila su u sastav saveta starešina (
geruzija). Istovremeno su oni bili i sveštenici dva različita Zevsova kulta. U
dužnosti basileusa spadala je kontrola nad pravilnom raspodelom zemljišnih
poseda među Spartijatima. Kasnije, kako kaže Herodot, spartanski basileusi su
odlučivali i kod udaje devojaka koje su nesledile rodovske klerove.
Vlast basileusa bila je tesno vezana za geruziju, koja se sastojala od 28
staraca (gerontes) iznad 60 godina starosti; u istorijsko doba oni su bili izborna
lica. Zajedno sa basileusima geruzija je vodila sve poslove spartanske
zajednice. Ona je vršila ulogu vrhovnog suda i ratnog saveta; u ovoj
poslednjoj ulozi geruzija je bila organ sa jedino savetodavnim fukcijama.
13.
14. Vrhovni organ spartanske države bila je narodna skupština – apela, koja se sastojala od svih
punopravnih Spartijata koji su navršili 30 godina. Stvarna uloga apele u političkom životu Sparte
nije bila velika, jer ona nije raspolagala zakonodavnom inicijativom. U toj su skupštini kao
govornici mogli nastupiti samo basileusi i lica koja su bila na višim službenim položajima. Ostali
su na govore reagovali povicima, a većina glasova se priznavala onoj strani koja bi se pokazala
glasnijom. O tome bi odlučivali činovnici koji su bili u posebnoj zgradi, te nisu znali kome se viče.
Čak iAristotel, koji je bio veliki simpatizer spartanskog državnog uređenja, takav način rada
skupštine naziva "dečjim". Ipak, postoji verovatnoća da je u periodu formiranja spartanske države
apela igrala mnogo veću političku ulogu od one koju je imala kasnije.
Osobenost spartanskog državnog uređenja predstavljao je kolegijum peorice efora. Kasniji grčki
istoričari najviše su se kolebali u procenjivanju uloge tog organa i u pitanju vremena njegovog
nastanka. Jedni su ga shvatali temeljem čitavog spartanskog uređenja, dok su drugi smatrali da je
eforat uveden kasnije i da je on služio kao dodatni organ već formiranoj državnoj organizaciji. Pri
tome su ga jedni smatrali organom spasonosnim za državu, a drugi su u njemu videli štetnu
ustanovu koja ne odgovara osnovnim principima spartanskog uređenja. Eforat je igrao veoma
značajnu ulogu u političkom životu Sparte, ali on nije brzo stekao svoj uticaj. U najstarijim
spartanskim istorijskim predanjima u prvom planu ne nastupaju efori, već basileusi. Eforat je,
kako izgleda, nikao kao organ predstavnika pet "sela", naselja od kojih je nastala Sparta. U toku
dalje istorije eforat je u značajnoj meri bio nezavisan i od geruzije i od basileusa. Štaviše, efori su
formalno bili suprotstavljeni tim vlastima: stupajući na dužnost oni su zaključivali neku vrstu
ugovora s basileusima, garantujući im vlast, ako se ovi budu pridržavali zakona.
15. Efori su se birali na godinu dana i prvobitno im je zadatak bio da nadziru
strogo čuvanje Likurgovih zakona, ali su kasnije svoja prava postepeno
protegli na čitavu državnu upravu, no nakon službe bili su odgovorni svojim
naslednicima. Oni su sazivali geruziju i apelu, te su u njima i predsedavali. Ne
znamo, pak, pouzdano koliko su bili dužni da se drže njihovih odluka. Oni su
pozivali vojsku na oružje, a dvojica od njih pratila bi kralja u rat. Pod njihovim
je nadzorom bila državna imovina sa svim prihodima i rashodima. Kad im se
činilo da je to korisno, mogli su prognati sve strance (ksenelasia). Pored ovih
funkcija, glavni zadatak efora sastojao se u tome da održe dominaciju
spartanske zajednice nad helotima i perijecima. U tom su cilju u Sparti
preduzimane takve mere kao što je redovno objavljivanje kriptija, kada su
spartanski ratnici odlazili u razna seoska naselja i vršili noćne prepade na
helote, "ubijajući najjače među njima", kako kaže jedan od antičkih pisaca.
Time je država nastojala da spreči mogućnosti helotskih ustanaka. No i pored
toga ustanci su izbijali stalno, narastajući ponekad do te mere da spartanska
zajednica bez pomoći drugih peloponeskih gradova, svojih saveznika, nije bila
u stanju da ih uguši
16. Mala zajednica Spartijata rešavala je zadatak održavanja svoje prevlasti nad ogromnom većinom
lakonskog stanovništva (bespravnim helotima i nepunopravnim perijecima) pomoću stalne vojne
napregnutosti, stalne ratne pripravnosti građana. Ta je okolnost udarila svoj pečat na celokupan
život spartanske zajednice čija se osobenost izražavala u jasno izraženom vojnom karakteru.
Razumljivo je, stoga, da je glavno mesto u spartanskoj zajednicima imao
vojno-političko vaspitanje građana. Život svakog Spartijate od samog njegovog rođenja nalazio se
pod budnom pažnjom države. Dečaci su živeli u porodici do svoje osme godine. Kasnije su od
njih formirane grupe – agele (doslovno = "stada") koje su se razvijale pod rukovodstvom
odgovornih i poverljivih službenih lica – paidonoma – državnih vaspitača koji su nastojali da
surovom disciplinom od tih dečaka stvore prvoklasne vojnike. Osim vojne i gimnastičkog obuke,
dečaci su izlagani raznim lišavanjima (gladovanju, velikoj hladnoći) i povlađivani su njihovi
pokušaji da po svaku cenu dođu do hrane, bez formalnog narušavanja discipiline. Sa navršenom
dvanaestom godinom surovost vaspitanja se još više pojačavala; razvijalo se znanje da se misli
iskazuju u što kraćem obliku (tzv. lakonski govor); dečaci su mučeni na razne načine kako bi se
navikli da podnose fizičke napore i bol. Sa osamnaestom godinom završavano je vaspitanje
Spartijata. Sa navršenom dvadesetprvom godinom mladić je postajao vojnik-Spartijat i sam je
uzimao učešća u obučavanju mlađeg naraštaja. Opšte obrazovanje u tom vaspitnom sistemu je
zauzimalo sasvim beznačajno mesto; Spartijati ne samo da se nisu upoznavali sa grčkom kulturom
, već su uopšte bili polupismeni.
17. Opisanu organizaciju spartanske države, prema protivrečnim predanjima,
stvorio je veliki zakonodavac i mudrac Likurg. On je umirio Spartu koju su
razdirale unutrašnje borbe, uvodeći u nju idealan državni poredak koji se
očuvao za sve vreme dok je postojala Sparta. Za savremenu nauku
nesumnjivo je samo da je Likurgov lik legendaran. Pa ipak nije isključeno da
su takve mere – kao što je podela teritorije na klerose, reorganizacija starog
saveta starešina kojim je osnovana geruzija, organizacija eforata – istovremeno
sprovođene. Svi ti osnovni zakoni spartanske države mogli su biti delo velikog
organizatora čije je ime kasnije uzdignuto na stepen božanstva: u Sparti je
zaveden poseban kult Likurga kao boga svetlosti.
U životu Spartanaca sačuvali su se mnogi veoma stari običaji, na primer
udruživanje građana u grupe prema godinama starosti. Te su grupe, izgleda,
predstavljale družine naročite vrste koje su imale određena mesta za redovne
sastanke (leshi) sa zajedničkim gozbama, organizovanim zabavama na kojima
su mladići i stariji ratnici provodili veći deo vremena. Ženama je bio zabranjen
pristup u te organizacije, ali su one bile potpune gospodarice u životu
porodice, koji je bio vrlo zatvoren.
18. Vojska
U najstarije vreme, tokom procesa uporne borbe za osvojenu teritoriju, formirala se spartanska
vojna organizacija. Svi Spartijati i svi perijeci od svoje dvadesete do šezdesete godine bili su
vojnici. Taktičku jedinicu činio je lohos, koji se delio na četiri pentekostije po četiri enomotije; članovi
enomotije su i u doba mira živeli zajedničkim životom, čineći tako neku vrstu "bratstva onih koji
zajedno obeduju", tzv. sisitije. Pred kraj peloponeskog rata počela su se po dva lohosa spajati u
jednu moru, kojih je bilo šest. U lohosu su bile, kao i pre, po četiri pentekostije, ali u pentekostiji
samo po dve enomotije.
Glavni zapovednik čitave vojske bio je jedan basileus. Pomagalo mu je šest polemarha, koji su se
stavljali i na čelo pojedinim morama, kad su im se poveravali samostalni poduhvati. Lohosu je
zapovedao lohagos, koji je pod sobom imao četiri pentekostera i osam enomotarha. Telesna straža
basileusova bilo je šest stotina hipeja, koji su bili hopliti, mada se zovu konjanicima (hippeus –
"konjanik"). Do 424. godine Spartanci nisu imali konjice, a tada su, da bi atičkoj floti zaprečili
iskrcavanje na svojim obalama, sastavili četu od četiri stotine konjanika, koju su posle povisili na
šest stotina.
Od spartanske građanske vojske bile su odvojene čete saveznika (symmachoi), kojima su zapovedali
spartanski zapovednici, ksenagoi. Za vreme peloponeskog rata počeli su se upotrebljavati
plaćenici (ksenoi), koji su se posle redovno upotrebljavali u ratovima van grčkih zemalja. Takvim je
ratovima upravljao zapovednik brodovlja, ili nauarchos. Kako je ratnih poduhvata bivalo sve više,
postala je ova služba uskoro značajnija od kraljevske. Nauarhova služba trajala je godinu dana, a
niko je nije smeo obavljati dva puta (samo je Lisandar učinio izuzetak). Osim toga ga je nadziralo
posebno veće, symbouloi. Uputstva je primao od efora. Brodovlje su davali uglavnom saveznici;
Sparta sama nije nikada opremila više brodova od dvadesetpet. Ratna je luka bila u Gitiju.
20. Spoljna politika
Oslanjajući se na primitivnu socijalno-ekonomsku bazu, trpeći
zbog stalnih unutrašnjih sukoba, spartanska država je već u
ranom periodu morala da se prihvati kolonizacije. U predanju
koje izlaže Herodot, a koje se odnosi na Minijei spartansku
kolonizaciju ostrva Tere, jasno su prikazane prilike u kojima su se
ti događaji odigravali. Herodotovi podaci danas su potvrđeni
arheološkim i epigrafskim nalazima. Tukidid saopštava da je
spartanska kolonizacija ostrvaKitere takođe praćena oštrim
sukobima Sparte s drugim gradovima. U tom pogledu veoma je
zanimljivo Herodotovo kazivanje o dugotrajnom i bezuspešnom
ratu Sparte sa Tegejom, jednim od gradova Arkadije. Drugi, još
opasniji neprijatelj Sparte bio je grad Argos, glavni politički
centar Argolide, koji je najbolje očuvao kulturno nasleđe
mikenske epohe.
21. Treći i najozbiljniji neprijatelj Sparte bila je Mesenija. U doba mikenske epohe
u primorskom pojasu Mesenije, naročito na njenoj zapadnoj obali, nalazili su
se mnogi centri tesno povezani s Kritom. Prema predanju, u Meseniju, kao i u
Lakoniju, upadali su Dorani: direktni potomak Herakla i krvni srodnik
spartanskih kraljeva Kresfont osnovao je u Meseniji dinastiju kraljeva, koja je
po njegovom sinu Epitu dobila ima Epitidi. Iz toga zaključujemo da je
dorskom najezdom bila zahvaćena i Mesenija. I u njoj su porušeni i razoreni
veliki centri mikenske kulture, ali ahejsko stanovništvo izgleda nije bilo
pokoreno i potlačeno. Izgleda da je i na mesenskoj teritoriji došlo do
delimičnog razgraničenja i stapanja Ahejaca i Dorana. U homerskim epovima
pominje se Mesenija kao politički ujedinjena teritorija; isto se kaže o Meseniji
i u predanjima koja prenosi Pausanija. Popis pobednika na olimpijskim igrama
, očuvan u fragmentima Hipije iz Elide, sadrži imena Mesenjana sve do
sredine 8. veka, što svedoči ne samo o političkoj nezavisnosti Mesenije već i o
relativno visokom nivou njene kulture.
22.
23. U Meseniji, ipak, nije došlo do obrazovanja ahejskih ili dorskih državnih formacija koje
bi bile sposobne da brane dalju samostalnost Mesenije. Vojna snaga Mesenije bila je
ispod snaga Sparte. U drugoj polovini 8. veka st. e. Sparta je pristupila osvajanju
Mesenije ("prvi mesenski rat", 735–715). Podrobne, ali legendarne podatke o tom ratu
daje Pausanija; mnogo verodostojniji materijal nalazimo u pesmama Tirteja, koji je
živeo dva pokoljenja posle rata. Kako se vidi iz jednog drugog izvora, pri kraju rata u
Sparti je došlo do ustanka tzv. partenija – vanbračno rođenih mladića koji su ubrajani u
stanovništvo bez građanskih prava (oni su, zapravo, bili sinova majki Spartanki i očeva
ne-Spartanaca). Ustanak je bio ugušen, a ustanici su prisiljeni da napuste Spartu i
presele se na obale južne Italije, gde su osnovali koloniju Tarent.
Posle niza poraza otpor Mesenjana koncentrisao se u planinskoj oblasti koja se graniči
s Arkadijom; tu su oni bili potučeni, i Mesenija je morala da se pokori Sparti uz
obavezu plaćanja danka u visini polovine svog celokupnog roda. Izgleda da su
Mesenjani već tada dovedeni u isti položaj u kojem su se već nalazili heloti u Lakoniji.
Međutim, pobedom nad Mesenijom položaj Sparte nije se bitno popravio. Spartanci su
morali da drže brojne snage kako bi prisilili Meseniju na pokornost.
24. U isto vreme odnosi Sparte s Argosom, gde se učvrstila tiranija Fidona, naglo su se pogoršali.
Zapretila je opasnost novog ozbiljnog sukoba sa Tegejom i drugim peloponeskim gradovima. U
takvim uslovima konačno je izgrađeno spartansko uređenje. Izgleda da je upravo u to vreme
izvršena reforma kojom je zagarantovana imovinska jednakost Spartijata. Stoga je spartanska
država morala da se ogradi od uticaja trgovačko-novčanih odnosa koji su se brzo razvijali, i da u
tom cilju uvede niz mera: zabranu čuvanja skupocenih metala, zabranu za strance da se pojavljuju
na teritoriji grada Sparte, a možda i cele države. Sprovedeno je strogo razgraničenje između
periječkih poseda, konačno uključenih u sastav spartanske države, i državne zemlje koja je u vidu
klerosa bila raspoređena između Spartijata.
Sparta je ubrzo morala da izdrži još jedan težak rat sa Mesenijom koja se u drugoj polovini 7. veka
digla na ustanak ("drugi mesenski rat", 650–620). Ustanak je počeo u severnom delu mesenske
ravnice, u rejonu Andanije. Ustanici, na čijem se čelu nalazio Aristomen iz roda Epitida, bili su u
savezu sa Arkadijom, Elidom i Argosom. Tokom prvih godina rata Spartanci su trpeli poraze.
Mesenjani su se držali junački, ali su ih izneverili saveznici, među kojima je arkadski kralj
Aristokrat bio prvi. Tako su Spartanci stekli prednost. U odlučnoj bici, kod "Velikog rova", koja je
održana devete godine rata (641), Mesenjani su bili potučeni. Međutim, otpor je produžen dalje;
Mesenjani su se ukopali na brdu Eira, koje je bilo na granici sa Arkadijom, i tu su se držali
jedanaest godina. Predali su se pod uslovom da se mogu slobodno povući u Arkadiju i druge
oblasti Helade. Oni Mesenjani koji su ostali u zemlji pretvoreni su u helote i zajedno sa svojim
parcelama raspodeljeni Spartijatima
25. Posle ugušivanja mesenskog ustanka (možda ne pre 600. godine), Sparta je kontrolisala
veliki deo Peloponeza. U 6. veku ona je tu kontrolu proširila prema severu, u Arkadiju,
kako diplomatskim tako i vojnim merama. Na diplomatskom planu, Sparta, mada
najveća od dorskih država, namerno je igrala na kartu antidorizma, pokušavajući
sredinom 6. veka da pridobije nove saveznike. Dorizam Sparte bio je neprihvatljiv
nekim od njenih još uvek nezavisnih suseda, čiji su mitovi kazivali o vremenu kada su
Peloponezom vladali ahejski kraljevi kao što su Atrej, Agamemnon i njegov sin Orest.
Glavni simbolički čin sačuvan u predanju jeste ritualno prenošenje Orestovih kostiju u
Spartu – čime je Sparta tvrdila da predstavlja naslednika stare Atrejeve loze. Rezultat je
bio sklapanje saveza sa Tegejom, posle čega je usledilo sklapanje prave mreže takvih
saveza, koja je danas poznata kao Peloponeski savez. Jedan važan natpis, nađen
sedamdesetih godina [20. vek|[20. veka]], koji potiče iz 5. veka st. e. i odnosi se na
jednu zajednicu u Etoliji, donekle je osvetlio obaveze koje je Sparta nametala svojim
saveznicima: pre svega, puni vojni reciprocitet – odnosno, zahtev da se brani Sparta
kada je napadnuta, sa sličnim garancijama da će Sparta braniti svoje saveznike kada su
oni napadnuti. Drugi, i svakako očiglednije pragmatičan razlog za to što je Sparta sebi
privlačila saveznike u takvim rejonima kao što je Arkadija, svakako je bio strah od
Argosa. Arhajski i klasični Argos nikada nije zaboravio zlatno doba Fidona, i Argivljani
su povremeno pokušavali da istaknu svoje pravo na hegemoniju.
26. Tokom istog perioda (sredina 6. veka) Sparta se oslanjala na svoj prestiž i popularnost na
Peloponezu kako bi svoju antipatiju prema tiraniji odvela korak dalje: jedan papirusni fragment
nečega što liči na neko izgubljeno istorijsko delo podržava Plutarhovu izjavu da je Sparta
sistematski uklanjala tiranije u Grčkoj – u Sikionu, Naksosu, možda čak i tiraniju Kipselida u
Korintu. Najpoznatiji takav događaj je kada je Sparta silom uklonila tiraniju u Atini. Na kraju se
mora postaviti pitanje kakvi su bili motivi Sparte za ovu i druge intervencije. Možda se deo motiva
sastojao u istinitojideološkoj mržnji prema tiraniji: Sparta je tu ulogu eksploatisala još 431. st. e.,
kada je ušla u peloponeski rat kao oslobodilac Helade od nove "tiranije" u Grčkoj – odnosno,
Atinske pomorske države. Ili su Spartu brinule ambicije Argosa, sa kojim su neki tirani, kao
atinski, održavali bliske veze. Ili je predvidela da će neki tirani osećati simpatiju prema rastućoj
snazi Persije: istina je da je Sparta napravila neke diplomatske aranžmane sa Lidijom, kojom je
vladao Krez, i koja se našla pod persijskim udarom, ne mnogo pre Krezovog poraza od strane
Persije 546. godine. Ukoliko je Sparta zaista uklanjala tirane zbog njihovih simpatija prema Persiji,
Sparta je bila nekonzistentna u sprovođenju svoje antipersijske politike: ona nije pomogla Krezu u
odlučujućem trenutku, niti je pomogla antipersijskim elementima na Samu, niti je uopšte učinila
mnogo u godinama koje su neposredno prethodile velikom grčko-persijskom sukobu 480. i 479.
godine (ona nije poslala nikakvu pomoć jonskim ustanicima protiv Persije 499. godine, niti Atini u
doba maratonske bitke 490. godine). Nekonzistentnost u spartanskoj spoljnoj politici, međutim,
uvek se može objasniti već pomenutim razlogom – njenim helotskim problemom.
27. Klasično doba
Početkom 5. veka st. e. Sparta je vodila upornu borbu s Argosom. Spartanski kralj Kleomen I
uspeo je 494. godine da zada veliki poraz Argosu u bici kod mesta Sepije, blizu Tirinta. Opijen
tim uspehom, Kleomen - koji je ranije odbio molbu Jonjana za pružanje pomoći - sada je postao
vatreni pristalica rata s Persijom, očigledno se uzdajući u to da će posle rata postati vođa cele
Grčke. On je rado prihvatio predlog Atinjana da se preduzme kaznena ekspedicija protiv ostrva
Eginekoja je izrazila pokornost persijskom caru: trgovački interesi Egine, koja je bila u suparništvu
sa Atinom, zahtevali su mirne odnose s Persijom. Međutim, Kleomenov poduhvat je propao zbog
uporne i sistematske opozicije drugog spartanskog kralja Demarata, koji je uspeo da obavesti
Eginu da je Kleomen krenuo protiv nje "na vlastitu inicijativu", a ne po ovlašćenju Peloponeskog
saveza. Kleomen se brzo vratio u Spartu i tamo isposlovao da se Demaratu oduzme kraljevska
vlast. Demarat je pobegao u Persiju, a na njegovo mesto došao je Leotihid, Kleomenov pristalica.
Posle toga Kleomen je preduzeo novu ekspediciju protiv Egine, naterao je da se pokori i preda
taoce.
Međutim, u Sparti se nastavila unutrašnja borba; efori su uskoro utvrdili da se Kleomen prilikom
svrgavanja Demarata poslužio podmićivanjem. Kleomen je bio prisiljen da se skloni u Tesaliju, a
odatle je prešao u Arkadiju. Tu je on uporno podbadao Arkađane na neprijateljske akcije protiv
Sparte. U Sparti je pokušavao da pridobije helote obećavajući im slobodu. Kleomenova aktivnost
postala je tako opasna za Spartu da su efori kao najbolji izlaz iz te situacije smatrali to da ga
zamole da se vrati u domovinu i ponovo primi kraljevsku vlast. Prema Herodotu, Kleomen je
uskoro po povratku u Spartu poludeo i izvršio samoubistvo. Najverovatnije je, ipak, da je to bila
samo "zvanična" verzija Kleomenove smrti: izgleda da je on uklonjen kao čovek veoma opasan po
interese Sparte.
28. Tako su i Atina i Sparta bile oslabljene unutrašnjim
borbama; druge grčke države bile su još manje
sposobne za pružanje ma kakvog otpora persijskoj
najezdi. Argos, potučen od strane Sparte, nastojao je da
povrati izgubljenu moć. Egina, primorana da se
pokorava sili, bila je iscrpljena u unutrašnjim borbama.
Zajednice severne Grčke sve više su bile za mirne i
sporazumne odnose sa persijskim carem. Grci sa
zapada uopšte nisu mogli a učestvuju u toj borbi, jer su
bili u neprijateljskim odnosima sa Kartaginom i
Etrurijom. U takvim je okolnostima Sparta dočekala
početak Grčko-persijskih ratova.
