2. Сабақтың мақсаты:
• Терінің сезімталдылығын зерттеу.
• тері жылықанды жануарларға тұрақты
температураны сақтап тұруға қалай
көмектесетін сипаттау және түсіндіру
• әртүрлі жылықанды жануарлардың түрлі
климаттық жағдайларға бейімделу түрлерін
зерттеу
3. Терінің сезімталдылығы.
• Терінің сезімталдық қызметі көптеген
сезімтал жүйке ұштарымен – терінің
барлық қабатында орналасқан
рецепторлармен қамтамасыз етіледі.
Олардың көмегімен біз қысымды, суықты,
жылуды, ауруды, жанасуды сезінеміз.
4. • Жанасқы денешік қолдың саусақтарында,
алақанда, табанда, ерінде, тілде болады.
Оның iшкi құрылымы өте күрделі. Тақташалы
денешік дененің терісінің тереңінде
орналасқан. Негізінен сіңірде, шажырқайда
(брыжейка) болады. Ол дірілдеуді, теңселуді
және қысымды сезетін рецептор. Жүйкенің бос
жатқан тармақтарының ұшы да өте сезімтал.
• Сипап сезуді, жылуды, суықты және
ауырсынуды сезетін төрт рецептор терінің
рецепторлары болып саналады. Tepiгe әр
түрлі қоздырғыш әсерлер тигенде, олар қозуға
тусіп, қорғаныш қызметін атқарады.
5. • Адам терісінде 15000 суық және 16000
жылу рецепторлары бар. Терінің жекелеген
учаскелерінде оның бетінің 1 шаршы см-не
200 ауру, 12 суық, 2 жылу және 25
қысымға жауап беретін жүйке ұштары
келеді. Терінің сезімталдығы ағзаның
сыртқы ортамен өзара әрекеттесуінде
маңызды рөл атқарады, жарақаттардан,
күйіктерден, үсіктерден сақтануға
мүмкіндік береді.
6. Жылу реттеудегі терінің маңызы.
• Tepi — жылу реттейтін мүше. Адам денесінің
қызуы бip қалыпты, тұрақты болады. Жылдың
бар маусымында, адам тыныққанда немесе
жұмыс істегенде дененің қызуы +37°С-тан
аспайды. Адам организмінде жылу үнемі
өндіріледі, ал оның артық мөлшері тepi
арқылы және адам тыныс шығарғанда сыртқы
ортаға бөлініп отырады. Организмде жылу
өндірілуі мен оның бөлінуі тепе-теңдікте
болады. Егер мұндай тепе-теңдік
жойылса, онда организм ысып,тіршілігін
жойған болар еді.
7. • Жылудың бөлінуі адамның тіршілік ету
жағдайына байланысты.
• Ауаның температурасы жоғарылағанда — қан
тамырларының қабырғасы кеңейеді, соның
нәтижесінде организмнің шеткі аймақтарына
қанның ағымы көбейеді де, өзіндегі жылудың
артық мөлшерін сыртқа бөледі. Егер ауаның
ылғалдылығы жоғарыласа, онда жылудың
бөлінуіне кедергі туады. Мысалы, мұндай
жағдай адамның ыстық, құрғақ климат
жағдайынан ылғалдылығы жоғары (өне бойы
нөсерлеп жаңбыр жауатын тропикалык аймақ)
климат жағдайына барғанда байқалады. Бұл
қанайналым, жүрек, тыныс мүшелеріне
шамадан тыс ауыртпалық салады,
денсаулыққа әсер етеді.
8. • Суық ауа райы күндері қан тамырлары тарылып,
жылуды iшкі мүшелер қызметіне сақтайды. Тер өте
аз мөлшерде ғана бөлінеді.
• Егер ыстық күндері дене еңбегімен шұғылданса,
онда тер көп бөлінеді. Дененің үстінен су
буланғанда оған организмнің артық жылуы
жұмсалады да, температурасы тұрақты деңгейде
сақталады. Өте ыстық климат жағдайында бip
тәулікте организмнен 12 литрге дейін тер бөлінуі
мүмкін. Көп терлегенде жүрек және қан
тамырларына күш түседі. Сонымен бipгe тердің
құрамымен организмдегі маңызды тұздар көп
бөлініп, оның қызметіне тepic әсерін тигізуі мүмкін
• Денеден тер бөлінгенде — адам салқынды сезеді.
Бұл денені ысып кетуден сақтайды.
9. • Жыныстық жетілу кезінде тер бездері
ұлғаяды, ол өз кезегінде тердің бөлінуін
арттырады.
• Өсімдіктер суды буландыру арқылы денесін
салқындатады.
10. Бейімделушілік
• Бейімделушілік дегеніміз - организмдердің
нақтылы ортада тіршілік етіп, ұрпақ
қалдыруын қамтамасыз ететін жаңа
қасиеттердің пайда болуы.
• Кез – келген ағза тіршілігін жалғастыру үшін
қоршаған ортаға бейімделуі керек.
11. • Жылықанды жануарлардың дене температурасы
тұрақты, сыртқы орта температурасына тәуелді
емес.(сүтқоректілер, құстар)
• Салқын қанды жануарлардың температурасы сыртқы
орта температурасына байланысты өзгереді.(
қосмекенділер, жорғалаушылар, балықтар және барлық
омыртқасыздар).
• Салқынқанды жануарлардың зат алмасуы жылы қанды
жануарларға қарағанда 20-30 есе баяу жүреді.
• Температура төмендегенде салқын қанды
жануарлардың қозғалысы баяулайды. Олар қыста
ұйқыға (анабиоз) кетеді.
• Жылықанды жануарлар әр түрлі климат жағдайларында
тіршілік ете алады, суықта да, ыстықта да белсенділігін
сақтайды.
12.
13. Жануарлар денесі жылу реттеу бейімділігі бойынша екі топқа бөлінеді.
Гомойотермді Пойкилотермді
(жылы қанды жануарлар) (салқынқанды жануарлар)
1.Құстар 1.Омыртқасыздар
2.Сүтқоректілер 2.Балықтар
3.Қосмекенділер
4.Жорғалаушылар
14. Жылу реттегіштіктің жолдары:
• Жылықандылық жылуреттегіштік қасиетке байланысты.
• жылуреттегіштіктің 3 жолы бар:
• 1.Химиялық реттелу– қоршаған ортаның температурасының
төмендеуіне байланысты жылудың бөлінуі.
• 2.Физикалық жылуреттелу– жылуөткізгіштіктің деңгейінің
өзгеруі.
• Бұл кезде жануарлар өз денесінде жылу сақтайды.( қан
тамырларының тарылуы, мамығын, дене жабынының өзгеруі).
Салқын климатта тіршілік ететіндердің май қабаты жақсы
жетілген.
• жылуреттегіштік механизмнің бірі терлеу арқылы судың
булануы. Терлеу денені салқындатады. Адам қатты ыстықта
күніне 10л тер бөледі.
• 3.жануарлар қолайсыз жағдайлардан қорғану үшін орын
ауыстырады.
15. • Суықта жануарлар дене температурасын
сақтау үшін көп мөлшерде қорек қажет етеді,
жазда жинаған май қорын да көп жоғалтады.
• қыста қорек аз болғандықтан кейбір
жануарлар ұйқыға кетеді, мысалы аю.
• салқынқандылардың жылы қанды
жануарлардан айырмашылығы олар ұйқыға
кету арқылы суықта оңай тіршілігін
жалғастырады, ал жылықанды жануарларға
дене температурасын сақтау үшін суықта көп
қорек қажет, егер қорек болмаса олар
тіршілігін жояды. Сондықтан салқынқанды
жануарлар жер бетінде кеңінен таралған.
16. Өсімдіктердің бейімделуі
• Кейбір өсімдіктер
қоршаған ортаға
бейімделу үшін
құрылысын өзгертеді,
мысалы: шөл өсімдіктері
жапырақтарын
өзгертеді(кактус тікені)
• Өсімдіктер қысқа қарай
жапырақтарын тастап,
тыныштық күйге көшеді.
Ерте гүлдейтін өсімдіктер
жазда да тыныштық күйге
көшеді.(қызғалдақ)
17. • Жануарлардың қатты дене жабындары
(буынаяқтылардың хитинді жабыны,
тасбақаның сауыты, кірпі мен дикобраздың
инесі) бейімделуге мысал бола алады.
• Ашық жерде тіршілік ететін организмдерде
бүркеніш рең қалыптасады. Олардың
түстері қоршаған ортаға сәйкес келеді. Мс :
қиыр солтүстіктегі жануарлардың түсі ақ
түсті болады(ақ аю, ақ құр, ақ қоян),
орманда тіршілік ететін жануарлардың
денесі жолақ немесе теңбіл болады(зебра,
жираф, жолбарыс, жылан, құр)
18. • Түйе шөлге бейімделген, ол өркешіне
май жинайды.
• Құстар жылы жаққа ұшады немесе
кейбір жануарлар қыста ұйқыға кетеді
(тасбақа, аю).
• Жануарлардың қатты дене жабындары
(буынаяқтылардың хитинді жабыны,
тасбақаның сауыты, кірпі мен
дикобраздың инесі) бейімделуге мысал
бола алады.
19. • Ашық жерде тіршілік
ететін организмдерде
бүркеніш рең
қалыптасады. Олардың
түстері қоршаған ортаға
сәйкес келеді. Мс : қиыр
солтүстіктегі
жануарлардың түсі ақ
түсті болады(ақ аю, ақ
құр, ақ қоян), орманда
тіршілік ететін
жануарлардың денесі
жолақ немесе теңбіл
болады(зебра, жираф,
жолбарыс, жылан, құр)
