ทศบารมี พระโพธิสัตว์

1. 1
การบาเพ็ญบารมีของพระผู้มีพระภาคเจ้า ตอนที่ ๓๕ เอกราชจริยา
พลตรี มารวย ส่งทานินทร์
๕ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๕๖๖
เกริ่นนา
พระเจ้าทัพพเสนะเสด็จเข้าพระนครด้วยกองทัพใหญ่ ไม่ทรงเห็นข้าศึกต่อต้านแม้แต่คนเดียว
เสด็จไปยังพระราชนิเวศน์ ยึดราชสมบัติทั้งหมดให้อยู่ในเงื้อมพระหัตถ์ เสด็จขึ้นสู่พื้นใหญ่รับสั่งให้จับพระ
โพธิสัตว์ผู้ไม่มีความผิดฝังในหลุม.
พระไตรปิฎกเล่มที่ ๓๓ พระสุตตันตปิฎกเล่มที่ ๒๕ [ฉบับมหาจุฬาฯ]
ขุททกนิกาย อปทาน ภาค ๒ -พุทธวังสะ-จริยาปิฎก
๑๔. เอกราชจริยา
ว่าด้วยพระจริยาของพระเจ้าเอกราช
[๑๑๔] อีกเรื่องหนึ่ง ในกาลที่เราเป็นพระราชา ปรากฏนามว่าเอกราช ครั้งนั้น เราอธิษฐานศีล
ที่บริสุทธิ์ยิ่ง ปกครองแผ่นดินใหญ่
[๑๑๕] สมาทานกุศลกรรมบถ ๑๐ ประการ ประพฤติโดยไม่มีเศษ สงเคราะห์มหาชนด้วยสังคห
วัตถุ ๔ ประการ (สังคหวัตถุ ๔ ประการ คือ (๑) ทาน (๒) เปยยวัชชะ (๓) อัตถจริยา (๔) สมานัตตตา)
[๑๑๖] เมื่อเราเป็นผู้ไม่ประมาทประโยชน์ในโลกนี้ และประโยชน์ในโลกหน้า ด้วยอาการอย่างนี้
พระเจ้าโกศลพระนามว่าทัพพเสน มาชิงเอานครของเราไป
[๑๑๗] ทรงทาข้าราชการ ชาวนิคม พร้อมด้วยทหาร ชาวชนบท ให้อยู่ในเงื้อมพระหัตถ์
หมดแล้ว ตรัสสั่งให้ฝังเราเสียในหลุม
[๑๑๘] เราเห็นหมู่อามาตย์ที่แย่งชิงราชสมบัติที่มั่งคั่งภายในนครเราไป เหมือนบุตรที่รัก บุคคล
มีเมตตาเสมอเราไม่มี นี้ เป็นเมตตาบารมีของเรา ฉะนี้ แล
เอกราชจริยาที่ ๑๔ จบ
คาอธิบายเพิ่มเติมนามาจากบางส่วนของอรรถกถา
ขุททกนิกาย จริยาปิฎก การบาเพ็ญเนกขัมมบารมีเป็นต้น
๑๔. เอกราชจริยา
อรรถกถาเอกราชจริยาที่ ๑๔

2. 2
ในครั้งนั้น พระมหาสัตว์ทรงอุบัติเป็นโอรสพระเจ้ากรุงพาราณสี.
ครั้นทรงเจริญวัยถึงความสาเร็จศิลปะทุกแขนง.
ครั้นพระบิดาสวรรคต จึงครองราชสมบัติมีพระนามประกาศว่าเอกราช เพราะทรงบาเพ็ญบารมี
ด้วยการประกอบคุณวิเศษอันไม่ทั่วไปแก่ผู้อื่นมีศีลอาจาระ ศรัทธาและสุตะอันเป็นกุศลเป็นต้น และด้วย
ความเป็นหัวหน้าเพราะไม่มีใครเป็นที่สองในพื้นชมพูทวีป.
อธิษฐานศีลอันได้แก่กุศลกรรมบถ ๑๐ อันบริสุทธิ์สูงสุด กล่าวคือสารวมทางกาย ทางวาจา
บริสุทธิ์ด้วยดี และประพฤติชอบทางใจบริสุทธิ์ด้วยดี ด้วยการสมาทานและด้วยการไม่ก้าวล่วง.
ปกครองแผ่นดินใหญ่ คือครองราชสมบัติในแคว้นกาสีประมาณ ๓๐๐ โยชน์.
เมื่อเราเป็นผู้ไม่ประมาทด้วยอาการนี้ ตามที่กล่าวแล้ว คือการยังศีลคือกุศลกรรมบถ ๑๐ ให้
บริบูรณ์ การสงเคราะห์มหาชนด้วยสังคหวัตถุ ๔.
ได้ยินว่า ครั้งนั้นพระมหาสัตว์ทรงให้สร้างโรงทาน ๖ แห่งคือที่พระทวาร ๔ ด้านของพระนคร
ท่ามกลางพระนคร ๑ ที่ประตูพระนิเวศน์ ๑ ทรงให้ทานแก่คนยากจนและคนเดินทางเป็นต้น ทรงรักษาศีล
ทรงรักษาอุโบสถ ทรงถึงพร้อมด้วยขันติ เมตตาและความเอ็นดู ทรงยินดีสรรพสัตว์ดุจมารดาบิดายินดีบุตร
ที่นั่งบนตัก ทรงครองราชสมบัติโดยธรรม.
อามาตย์ของพระองค์คนหนึ่ง คิดขบถภายในพระนครปรากฏขึ้นในภายหลัง.
พวกอามาตย์พากันกราบทูลแด่พระราชา.
พระราชาทรงคอยสังเกตทรงรู้ชัดด้วยพระองค์ จึงตรัสให้เรียกอามาตย์นั้นมารับสั่งว่า อ้ายคน
อันธพาล เจ้าทากรรมไม่สมควร เจ้าไม่ควรอยู่ในแว่นแคว้นของเรา จงถือเอาทรัพย์และพาลูกเมียไปอยู่ที่อื่น
แล้วทรงขับไล่ออกจากแว่นแคว้น.
อามาตย์นั้นไปโกศลชนบท เข้ารับราชการกะพระเจ้าโกศลพระนามว่าทัพพเสนะ ได้ทา
ความคุ้นเคยกับพระราชานั้นโดยลาดับ.
วันหนึ่งทูลพระราชาว่า ข้าแต่พระองค์กรุงพาราณสีเช่นกับรังผึ้งไม่มีตัวผึ้ง พระราชาก็อ่อนแอ
พระองค์สามารถยึดราชสมบัตินั้นได้โดยง่ายทีเดียว.
พระราชาทัพพเสนะไม่ทรงเชื่อคาของอามาตย์นั้น เพราะพระเจ้ากรุงพาราณสีทรงอานุภาพมาก
จึงทรงส่งพวกมนุษย์ให้ไปทาการปล้นมีการฆ่าชาวบ้านเป็นต้นในแคว้นกาสี ทรงสดับว่า พระโพธิสัตว์ทรง
ให้ทรัพย์แก่โจรเหล่านั้นแล้วทรงปล่อย.
ครั้นทรงทราบว่าพระราชาเป็นผู้ประกอบด้วยธรรมอย่างยิ่ง ทรงดาริว่า เราจักยึดราชสมบัติใน
กรุงพาราณสี จึงยกกองทัพเสด็จออกไป.
ลาดับนั้น ทหารของพระเจ้ากรุงพาราณสีได้ข่าวว่า พระเจ้าโกศลยกกองทัพมา จึงกราบทูลแด่
พระราชาของตนว่า พวกข้าพระพุทธเจ้าจะจับโบยพระราชานั้นตอนยังไม่ล่วงล้ารัฐสีมาของเรา.
พระโพธิสัตว์ทรงห้ามว่า ท่านทั้งหลาย การทาคนอื่นให้ลาบากเพราะอาศัยเราไม่มี. ผู้ต้องการ
ราชสมบัติจงยึดราชสมบัติเถิด พวกท่านอย่าไปเลย.
พระเจ้าโกศลเสด็จเข้าไปถึงท่ามกลางชนบท.

3. 3
พวกทหารทูลแด่พระราชาเหมือนอย่างนั้นอีก. พระราชาทรงห้ามโดยนัยก่อน. พระเจ้าทัพพ
เสนะประทับยืนอยู่นอกพระนคร ทรงส่งสาส์นถึงพระเจ้าเอกราชว่า จะมอบราชสมบัติให้หรือจะรบ.
พระเจ้าเอกราชทรงส่งสาส์นตอบไปว่า เราไม่ต้องการรบ จงเอาราชสมบัติไปเถิด.
พวกทหารทูลอีกว่า ข้าแต่พระองค์ พวกข้าพระองค์จะไม่ให้พระเจ้าโกศลเข้าพระนครได้ จะ
ช่วยกันโบยพระเจ้าโกศลนั้นนอกพระนครแล้วจับมาถวาย พระเจ้าข้า.
พระราชาทรงห้ามเหมือนก่อน ทรงรับสั่งไม่ให้ปิดประตูพระนคร ประทับนั่งท่ามกลางบัลลังก์
บนพื้นใหญ่.
พระเจ้าทัพพเสนะเสด็จเข้าพระนครด้วยกองทัพใหญ่ ไม่ทรงเห็นข้าศึกต่อต้านแม้แต่คนเดียว
เสด็จไปยังพระราชนิเวศน์ ยึดราชสมบัติทั้งหมดให้อยู่ในเงื้อมพระหัตถ์ เสด็จขึ้นสู่พื้นใหญ่รับสั่งให้จับพระ
โพธิสัตว์ผู้ไม่มีความผิดฝังในหลุม.
ดังที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า
พระเจ้าทัพพเสนะยกกองทัพมาชิงเอาพระนครเราได้ ทรงทาข้าราชการ ชาวนิคม พร้อมด้วย
ทหาร ชาวชนบท ให้อยู่ในเงื้อมพระหัตถ์ทั้งหมดแล้ว ตรัสสั่งให้ฝังเราเสียในหลุม.
พระเจ้าทัพพเสนะรับสั่งให้ใส่สาแหรกแขวนเอาพระเศียรลงข้างล่างที่ธรณีประตูทางทิศเหนือ.
พระมหาสัตว์ทรงเจริญเมตตาปรารภพระราชาโจรแล้ว ทรงกระทากสิณบริกรรมยังฌานและ
อภิญญาให้เกิด ทรงผุดขึ้นจากทรายประทับนั่งขัดสมาธิบนอากาศ.
ดังที่พระผู้มีพระภาคเจ้าตรัสไว้ว่า
เราเห็นพระเจ้าทัพพเสนะกับหมู่อามาตย์ชิงเอาราชสมบัติอันมั่งคั่งภายในพระนครของเรา
เหมือนบุตรสุดที่รัก.
เราเห็นพระราชาผู้เป็นศัตรูชิงเอาราชสมบัติอันมั่งคั่งด้วยนางกานัล ทาสหญิง ทาสชายและ
บริวาร และด้วยของใช้มีผ้าและเครื่องประดับเป็นต้น ภายในพระนครของเราเหมือนบุตรสุดที่รักของตนด้วย
เมตตาใด ผู้เสมอด้วยเมตตานั้นของเราไม่มีในสกลโลก เพราะฉะนั้น ที่เป็นอย่างนี้ นี่เป็นเมตตาบารมีของ
เรา ถึงความเป็นปรมัตถบารมี.
ก็เมื่อพระมหาสัตว์ทรงแผ่เมตตาปรารภพระราชาโจรนั้น ประทับนั่งขัดสมาธิบนอากาศ พระเจ้า
ทัพพเสนะจึงเกิดความเร่าร้อนในพระวรกาย. พระองค์ทรงส่งเสียงร้องว่า เราถูกไฟไหม้ เราถูกไฟไหม้ ทรง
กลิ้งเกลือกไปมาบนแผ่นดิน. ตรัสว่านี่อะไรกัน.
พวกราชบุรุษทูลว่า ข้าแต่มหาราช พระองค์รับสั่งให้ฝังพระราชาผู้ทรงธรรม ผู้ไม่มีความผิดไว้ใน
หลุม.
ตรัสว่า ถ้าเช่นนั้น พวกท่านรีบไปเอาพระราชานั้นขึ้นเถิด.
พวกราชบุรุษไปเห็นพระราชานั้นประทับนั่งขัดสมาธิบนอากาศ จึงกลับมาทูลแด่พระเจ้าทัพพ
เสนะ.
พระเจ้าทัพพเสนะรีบเสด็จไปถวายบังคมขอขมาแล้วตรัสว่า ขอพระองค์จงครองราชสมบัติของ
พระองค์เถิด ข้าพระองค์จักป้องกันพวกโจรแด่พระองค์ แล้วรับสั่งให้ลงอาญาแก่อามาตย์ชั่ว เสด็จกลับพระ

4. 4
นคร.
แม้พระโพธิสัตว์ก็ทรงมอบราชสมบัติให้แก่พวกอามาตย์ แล้วทรงบวชเป็นฤๅษี ยังมหาชนให้
ตั้งอยู่ในคุณมีศีลเป็นต้น ครั้นสิ้นอายุแล้วก็ไปสู่พรหมโลก.
พระเจ้าทัพพเสนะในครั้งนั้นได้เป็นพระอานนทเถระในครั้งนี้ .
พระเจ้าเอกราชคือพระโลกนาถ.
พึงทราบทานบารมีด้วยการสละทรัพย์ ๖๐๐,๐๐๐ ณ โรงทาน ๖ แห่งทุกๆ วันของพระโพธิสัตว์
นั้น และด้วยการทรงบริจาคราชสมบัติทั้งสิ้นแก่พระราชาข้าศึก.
ศีลบารมี ด้วยการรักษาศีลและอุโบสถเป็นนิจ และด้วยการสารวมศีลไม่เหลือเศษของนักบวช.
เนกขัมมบารมี ด้วยการออกบวชและด้วยการบรรลุฌาน.
ปัญญาบารมี ด้วยการไตร่ตรองถึงประโยชน์และมิใช่ประโยชน์ของสัตว์ทั้งหลาย และด้วยการ
จัดแจงทานและศีลเป็นต้น.
วิริยบารมี ด้วยการขมักเขม้นสะสมบุญมีทานเป็นต้น และด้วยการบรรเทากามวิตกเป็นต้น.
ขันติบารมี ด้วยการอดกลั้นความผิดของอามาตย์โหดและของพระเจ้าทัพพเสนะ.
สัจจบารมี ด้วยการไม่ผิดพลาดด้วยการให้เป็นต้นตามปฏิญญา.
อธิษฐานบารมี ด้วยการอธิษฐานการสมาทานไม่หวั่นไหวต่อการให้เป็นต้น.
เมตตาบารมี ด้วยการทาสิ่งที่เป็นประโยชน์ให้แก่ข้าศึกโดยส่วนเดียว และด้วยการยังเมตตา
ฌานให้เกิด.
และอุเบกขาบารมี เพราะมีพระทัยเสมอในความผิดที่อามาตย์โหดและพระเจ้าทัพพเสนะกระทา
ในอุปการะที่พวกแสวงหาประโยชน์มีอามาตย์เป็นต้น ของพระองค์ให้เกิดขึ้น ทรงวางเฉยในคราวที่ถึง
ความสุขในราชสมบัติ ในคราวที่ถูกพระราชาข้าศึกฝังในหลุม.
สมดังที่ท่านกล่าวไว้ว่า
ข้าแต่ท่านผู้เป็นจอมชน ท่านจงบรรเทาความสุขด้วยความทุกข์ หรือจงอดกลั้นความทุกข์ด้วย
ความสุข. สัตบุรุษทั้งหลายย่อมวางเฉย ในสุขและทุกข์ทั้งสองอย่างเพราะเกิดขึ้นแล้ว.
อนึ่ง ในจริยานี้ พึงเจาะจงกล่าวถึงคุณวิเศษมีความเป็นผู้อนุเคราะห์เสมอกันเป็นต้นในสรรพสัตว์
ของพระมหาสัตว์ ดุจบุตรเกิดในอกฉะนั้น ด้วยประการฉะนี้ .
จบอรรถกถาเอกราชจริยาที่ ๑๔
-----------------------------------------------------