1. Таван салааны онтогенез болон химийн бүтэц шинж чанарыг
хамгаалах: Генетик хувирал ба TRADE-OFFS
ЭЗ-303анги 3-р баг Ц. Мишээл
Өргөн цар хүрээтэй туршилтын болон ажиглалтын нотолгоо ургамлын дунд
химийн ихэнх ургамлын төрөл зүйл нь маш их хэлбэлзэлтэй байдаг ба энэ ялгаа нь
ургамал, тэдгээрийн байгалийн дайснууд өвсөн тэжээлтэн болон өвчин үүсгэгч
хоорондын харилцан зуучлах нэг гол хэсэг юм гэдгийг харуулж
байна.Ургамлындундхимийнхэвшинж болон хяналт,ургамалхамгаалах, ялангуяа оновчтой
хамгаалах,нөөцболомж, нүүрстөрөгчийн шим тэжээлийнтэнцвэр, өсөлтийн хурд,ялгаа-
өсөлтзэргийн таамаглалыг боловсронгуй болгосонбайна.Химийн энэ өөрчлөлт ньихээхэн
сонирхол татажбайгаа хэдий чхарьцангуй багаургамлыннас,биеийн хөгжил нь өөрчлөгдөж
болзошгүйчухал эх үүсвэрийг мэдэгдэжбайна.Эдгээртаамаглал ньтодорхойсуулгацын
биеийн хөгжлийг хөгширсөн ургамлуудтай харьцуулахадхоѐрдогчнэгдлүүд нь
өөрөөртүвшиндбайдагбайжболох ба ялангуяахимид нь нөлөөлөхѐстойгэжтаамаглажбайна.
Ургамлын хөгжлийгонцгойлононовчтойхамгаалахтаамаглалыг
ургамалыннаснытаамаглалболонөсөлт-ялгаа тэнцвэртаамаглалаль алинд ньнасанд
хүрэсэнургамалбасуулгацхоѐрынхимийнялгаатайхэв маягийгтаамаглахын тулддасан
зохицохтайлбарашигладагэнэ ньтун сонирхолтойбайгаа
чтаамаглалэсрэгчиглэлдбайна.Ургамлын насыг урьдчилантаамаглахад тэнцвэр нь
нэмэгдсэн байхад ургамлын биеийн хөгжил болон өсөлтийн хувьд буурсан байна.Нотлох
баримтнь эдгээртаамаглалуудыгаль аль ньдэмжижбайгаа юм.Бусадсудалгаандхимийн
биеийн хөгжлийн өсөлтийгүзүүлсэнбол заримсудалгаанд ургамал
хамгаалаххимийнхөгжил нь буурсаныг баримтжуулсанбайна.Ургамал, нас, өсөлт, ялгаатай
тэнцэл таамаглалыг батлан хамгаалах ontogeny байгуулахад байгалийн шалгарлын үүрэг
авч үзэх учир нь тэд аль аль нь батлан хамгаалах үйлдвэрлэлийн ontogeny нь генийн
бүрэлдэхүүн хэсэг байна гэсэн таамаглал дээр тулгуурладаг.Гэсэн ч, хамгаалалтын
нэгдлүүдийг түвшин өөр өөр байдаг нь өргөн цар хүрээтэй нотлох баримт байгаа хэдий ч
генетикийн цөөн тооны судалгааны expilicitly хамгаалах химийн ontogenetic хэв маяг

2. генетикийн өөрчлөлтийг баримтжуулсан байна.Тиймээс энэ судалгааны гол зорилго нь
хуучин ургамал суулгац хоѐрдогч хими дүнтэй харьцуулах, plantago хоѐр нийтлэг зүйл
P.lanceolata L. ба P.major Л А дунд гол зорилго нь эдгээр ontogenetic хэв генетикийн
ялгаатай тест байсан өсөлт - ялгаа тэнцэл таамаглалыг урьдчилан турших байсан
хамгаалалтын химийн эдийн засгийн өсөлт, батлан хамгаалах хөтөч ontogenetic patterens
хоорондын худалдааны сул болон давуу талуудтай юм. Ургамлын насны таамаглал шууд
тэнцвэржүүлэлт авч үзээгүй учраас энэ судалгаанд ургамлын хамгаалалтын ontogeny нь
бидний одоогийн харах өргөтгөх боломжтой
юм.Байгалийннутгаасажиглалтургамлындундхимийнontogeneticхэв маягургамалын
бялдрынхувьд чухалүр дагавартайбайх магадлалтайюм байна.Өвчин үүсгэгчийн улмаас
өрсөлдөөн өвсөн тэжээлтний хуурайшилтийг болон эмгэг үүсгэгчийг зөөж биотик ба
абиотик хүчин зүйл нь янз бүрийн гэмтэл, нас баралтын түвшинг өндөр мэдэрч
чадна.Сүүлийн үеийн дүн шинжилгээ өвсөн тэжээлтэн, өвчин суулгацны гүйцэтгэлийг
бууруулах хамгийн нийтлэг арга замууд байдаг байна.Дайсны-тулгуурласан суулгацнынас
баралтынхэв маягургамлынпопуляцийн динамиктнөлөөлж болох ба тухайлбал
иргэд,экосистемд дээд байгууллагынтүвшинднөлөөлж болох юм.Гэсэн хэдий чөвсөн
тэжээлтэн болон насанд хүрсэнургамлыг хэрхэнхамгаалах талаар доривтой шийд
байдаггүй ба ширхэг тарьц суулгацынталаархарьцангуй
багамэдэгдэжбайнасуулгацныгэмтэл, нас баралтын болонургамлынбялдрындээрбайж
болно.
С. Бямба-Эрдэнэ
Үр судлал
Үрнээс хүч чадалтай үрслүүр бэлтгэн эройд гликозид байгаа эсэхийг шалгахдаа
эхний агшинд үрийн химээр шинжилсэн. Маш их хэмжээтэй эройд гликокид агуулсан
дээж шаардлагатай. Бүх дээжүүдийг эх ургамалтай нь тодорхойлж туршилт хийсэн. Үрний
тоонууд нь өөр өөр ялгаатайгаар анализийг явуулсан. Үрний хэмжээгээр өөр байгаа ялгааг
гаргах зорилгоор 2 ургамал дээр анализ хийхэд дээж бүрээс нь шаардлагатай тоо
хэмжээгээр авч байсан. Үрний химид генеткийн хуулбарыг шалгахын тулд дээж бүрээс
хангалттай авч байсан. Төрөл бүр дээр үрэнд анализ хийж байсан.
Нэгэн биеийн хөгжлийн судалгаа

3. 2004-2005 онд хүлэмжийн судалгааг эхлүүлсэн. Үрнүүдийг Fafardгазар суулгасан.
Суулгацыг 3-р сарын эхний 7 хоногт суулгасан. Суулгахдаа ариутгасан элсийг тэнцүү
хэмжээгээр авч 50-60% ийг вермулит 25-40% хүлэрт хөвдтэй, 9-19% нь холтосны үнс
агуулсан хөрс ашигласан. Энэ хөрсийг Metra Mix маркийн хөрс гэнэ. Суулгаснаас хойш
2,4,6, дахь долоо хоногт ургацийг хураасан. Ургах үед 2 үе шатыг дамждаг. Эхний 2
долоо хоног нь үр ургах эхний шат болдог. 4,6 дахь долоо хоногт ургалт нь нас бие
гүйцэж ирдэг. Энэ нь надад анхан шатны химээр авч үзэхэд хэрхэн яаж авч үзэх, анхан
шатны ургацийг 2 дахь нас бие гүйцсэн үеийн химийн заагийг гаргахад хэцүү байсан.
Үрнүүд 2 долоо хоногт соѐолчихдог, энэ үр дүн нь 2003оны 03-р сарын 11-29ний хооронд
болж байсан. 2004оны 5-р сарын 25ны хооронд соѐолж байсан. Эхний 2долоо хоногт
соѐолж байсан нь харагдаж байна. 2003онд адилхан хүлэмжинд 3 шатлалтай туршилт
явуулж үзсэн. 2004 онд ганц хүлэмжинд туршилт явуулав. Туршилтын үеэр тавцангуудыг
тогтмол сэлгэн байрлуулж үрнүүдийг өдөр тутам усалж байсан. Энэ хугацаанд бордоо огт
ашиглаагүй. Хурааж авсан ургамлыг навч үндэсээр нь салган авч ангилан ургамлыг
50градусын зууханд хатаан масс нь тогтмол жинтэй болтол хатаав. Жин нь 0,01гр болж
хатаасан навчыг нь эройд гликозид илрүүлэхэд ашигласан. Бүх навчийг нунтаглаж ижил
хэмжээтэй болгож 5-50мг-р дээж авсан. Өмнө дүрсэлсэн аргаар химийн хроматографын
аргаар шинжилсэн. Дээжийг эхлээд метанолоор хандалж дараа нь метанол устай
системээр, эфирээр хандалж гидрофил нэгдлүүд болон хлорофилл нэгдлийг нь салгасан.
Дотор нь фенил-β-D-глюкоз байсан.
Энэ коэфцент нь доторх болон интердэй судалгаа хоѐр нь 2%-с бага байна. ОА
болон UА-н нөхөн сэргээлтийн үр дүн нь 98,9-101,6% хүртэл хэлбэлзэж RSD-н нөхөн
сэргээлт нь 2 хүчилийн хоорондох хэлбэлзэл нь 1,2-2,8% байна. Үүний нарийвчилан болон
энэ арга байрлалын сэргээлт нь хүснэгт 1 дээр харагдана. Дээж уусмал нь таван салаан
цэвэрлэж шинэчилсэнтэй адил байдлаар дүгнэгдэнэ. Гурван удаагийн дамжлагатай
учираас 2 бүрэлдэхүүн нь 98%-с дээш байна. ОА болон UА-н таван салаад байлгаа
агуулагын хувь нь 2007 оны 7-р сард Friuli Venezia Giulia-аас түүхэд тус бүр 0,2%, 0,8%
байсан. Шинээр бүтээгдсэн исократик багаж нь OA болон UA биологийн идэвхит бодисын
тоо хэмжээг баталж өгдөг. Энд дүрслэгдсэн арга байрлал нь хурдан, тодорхой нөхөн
сэргээгдэхээр зөвхөн ургамалын бэлдмэлийг мөрдөх албагүй, эсийн өсөлтийн шугам

4. ургамалын бэлдмэл, мөн экологийн үйлдвэрүүд идэвхитэй зарчим болон нарийвчилсан
судалгааны бүтээгдэхүүний нөлөө юм.
Хүснэгт 1
Доторх болон интердэй-н нарийвчилал болон аргын баталгаажуулалтын явцын
нягтлал
Холимог Нэр төдий
µg /мл
Илрүүлсэн
Концентраци
(мл/µg)
(a)
RSD (%) Интердэй-н
нарийвчлалын
олдвор
(µg/мл)
RSD (%)
(b)
OA 5.2 5.23 1.1 5.27 1.6
OA 30.0 30.4 0.5 30.8 0.8
UA 16.0 15.95 0.7 15.89 1.8
UA 75.0 74.76 0.6 74.80 1.0
(a) Нэг өдөр шинжилсэн (b) зургаан өөр өдөр шинжилсэн
Туршилт:
Ургамалын материал
Ургамалын материалыг (1400гр навч) 2007оны 7-р сард Friuli Venezia Giulia-аас
(Итали) түүсэн. Тэнд таван салаа элбэг байдаг. Дээж нь Trieste их сургуулийн
(Итали)Herbarium хэмээх биологийн тэнхэмд хадгалагдаж байгаа (TSB-165/4).
Урвал
Уусгагч нь дүн шинжилгээнд ашиглагддаг эсвэл HPLC төрөлд (Aldrich, Milano,
Итали) ашиглагддаг. Мөн ямар нэгэн цэвэрлэгээгүй хэрэглэгддэг. Зөвхөн ус нь хөдөлгөөнт
фазаар, ионгүй, нэрсэн 0,22µmMillipore-оор (Bedford, USA)ашиглан, хэрэглэхээсээ өмнө
шүүж хэрэглэнэ. Ашигласан заалтын нийлмэл, Oleanolicхүчил OA (97%), Ursolicхүчил UA
(90%)-ууд нь Sigma бэлдмэлүүд юм(Milano, Итали). OA болон UA-ийн уумал нь тэнд
үргэлж шинээр бэлтгэгддэг.
Шингэн хромотографийн аргын гүйцэтгэл
Энэ HPLC багаж нь Perkin Elmer(хромотографийн 4-р цуврал шингэн) хэмээх
тариуртай тоног төхөөрөмжөөр (Rheodyneтариур №7125S) 20µL дээж хийх гогцоо, олон
тооны долгионы урт илрүүлэгч (Perkin Elmer LC 235 Diode Array, UV-VIS тоон
spectrophotometric илрүүлэгч мөн LC авто удирдлагатай). Мөн Shimadzu C-R3A

5. Chromotopacэвлүүлэгч багаж юм. Тохирох тусгаарлагч нь Lichrosorb RP18 баганатай (5,
250мм*4,6мм i.d… Perkin-Elmer)гүйцэтгэгдээд 1 минутанд 1мл метанол-ус-tetrahydrofuran
(94:5:1 v/v), PH5 цууны хүчил, хөдөлгөөнт фаз, долгионы урт илрүүлэгч нь 220nm-ээр
урсаж гүйцэтгэнэ. Энэ бүх тодорхойлох хүчин зүйлс нь 22C-ийн өрөөний темпратурт мөн
шингэнийг шингэрүүлэх исократик нөхцөлд гүйцэтгэгдсэн.
Тохируулгын муруй бэлтгэх
OA, UA (тус тус 10,0мг) стандарт уусмал бэлтгэхийн тулд нарийн хэмжисэн 10мл
метанолд уусгасан байх. 0.25, 0.5, 1.0, 2.0, 4.0, 8.0, 10.0мл Ursolic, Oleanolicхүчиллэгийн
стандарт уусмалын багтаамж нь 100мл-ийн галуун хүзүүтэй саванд 100мл хүртэл нь
метанол нэмж өгнө. 20мл хүртэл зургаан уусмал нь тус бүрдээ зургаан удаа таригдаж мөн
тохируулгын муруйгаар гүйлгэхэд OA,UA-ийн концентрацын дээд цэг болон тооны
харьцаа тогтмол байна.
Дээж уусмал бэлтгэх
Шинэхэн таван салаа нь нунтаглагдсан байх (N2 шингэнээр), нарйин хэмжээд
(100гр), 8цагSoxhletдотор 300мл метанолтой хамт гаргаж авсан байх. Эдгээр нь химийн
аргаар хадгалагдсан байх. Ашиглахынхаа өмнө үлдэгдэл 1.2гр 10мл метанолдоо уусгана.
1мл уусмалаа галуун хүзүүт шилэнд хийж 10мл хүртэлх метанолоор дүүргэнэ. HPLC-ийн
0.45 µm шүүлтүүрээр уусмалаа шүүн авна.
Нөхөн сэргээх судалгаа бэлтгэх
Хүснэгт 2 OA болон UA-ийн нөхөн сэргээгдэх дээж уусмал
Стандарт Нэмэгдсэн (мг) Нөхөгдсөн (мг) RSD (%)
OA 5.29 101.6 1.6
OA 30.96 100.9 1.2
UA 15.87 98.9 2.8
UA 70.56 99.3 1.4
Шалгахын тулд 5гр ургамалын навч ойролцоо 2 агуулахтай 2triterpenesбэлтгэсэн
түүхий эддээ зохих хэмжээний OA болон UA нэмж өгнө. Дээрх зүйл нь HPLC-ийн дүгнэлт
нь нарийвчилж үзсэнтэй төстэй гарна. Хүснэгт 2-ийн нөхөн сэргээлт нь тууштай
дагагдсан.
Д. Доржханд

6. Өмнөх эрдэмтдийн үзэж байсныг үзэхэд уг ургамлыг 6-10 долоо хоногтой
суулгацыг болон 1-3 долоо хоногтойг ч 2-ланг нь эртийнүеийнгэнэ. / P. Lanceolataболон P.
major Fenner 1999./ Гэвч яагаад гэвэл Fenner / 1999 / хөрсөнд ургамалын эд зохиомлоор
шингээн өгч үзэхэд ургамалд давуутай болон ялгаатай шинж чанарууд ажиглагдсан. Гэсэн
хэдий ч 1 эс өсөн хөгжихөд iridoidглюкоз өсөн нэмэгдэх байх гэж үзэж байсан ч бодож
байснаас ургамалын өсөлт буурсаныг олж мэдсэн. Үнэн хэрэгтээ генетикийн өөрчлөлт
онтогенез болон iridoidглюкозын 2-ланд нь илэрсэн. Генетикийн багцад 1 эст aucubin
бүтээгдэхүүн төрөл бүрийн ач холбогдолтой. Зарим бүлүүд үнэндээ хамгийн өндөр 2
долоо хоногтой болон 4 долоо хоногтой юм. 5 салааны насны ялгаа нь навчин дээрхи
хээгээр хэдэн настай ургамал вэ гэдэг нь ялгагддаг ба гуу жалга болон зүлэгний захаар
ургадаг. 2 тал руугаа хутга хэлбэрийн навчтай төрөл бүрийн гентэй бүлүүд нь 1 эст iridoid
глюкозуудтай, catalpolболон iridoid глюкозын харьцаа нь харилцан адилгүй. 2 тал руугаа
хутга хэлбэрийн навчны генетикийн өөрчлөлт нь iridoidглюкозуудын нийлбэр болон
тэдний харьцаанаас шалтгаална. 6 долоо хоногтой таван салааны
iridoidглюкозынконцертрацийн нийлбэр болон тэдний францын болон замын хажуугаар
ургадаг 5 салааныхтай мөн ижил байдаг. Химийн шинжлэн ухаанд 2 тал руугаа хутга
хэлбэрийн навчтай ургамалын ялгаа их байдаг. Нэмэлт сургалтаар энгийн тооны 1 үед
байдаг өвсөн тэжээлтэн болон өвсөн тэжээлтнүүдэд уг ургамал яаж нөлөөлдөгийг нотлон
харуулах хэрэгтэй байна. 2 тал руугаа хутга хэлбэрийн навчин хэлбэрт ургамал нь
ургалтын настайгаа хамт үзэгдэх хэлбэр нь өөрчлөгдөж байдаг. Уг ургамалд aucubin болон
catalpolбүтээгдэхүүнийг нэмэгдүүлэхийн тулд catalpol-ын тоон харьцааг нэмэгдүүлдэг ба
iridoidглюкозын тоон харьцааг багасгадаг. Ерөнхийдөөcatalpolнь iridoid глюкоз 2 дахин
илүү хорогдсоноос үүсдэг ба тоон ширхэгийг харьцуулж үзвэл тухайн суулгацын хортой
байдал хамгийн дээд болон доод цэгтээ хүрэхэд байдаг. Ургамалын нас өөрчлөгдөх тусам
химийн шинжлэх ухаанд төрөл зүйл монотерпен бүхий /австралын цайны модонд болон
халуун орны ойд байдаг намуу цэцгэндбайдаг / шинж чанарууд өөрчлөгдөж байдаг. Уг
ургамал нь хэдийгээр модны төрөл зүйлд хамрагдаж байдаг ч Langenneimболон
stubblebine–ын санал болгосон онтогенетикийн өөрчлөлт нь химийн шинжлэх ухаанд
насанд хүрсэн суулгацын 2 дахь өөрчлөлт болж байна. Нэмж хэлэхэд iridoid глюкозын
химийн шинж чанар эхний 6 долоо хоногын турш өсөлтийг механикаар нэмэгдүүлдэг.

7. Хэдийгээр үүнийг судлах хугацаа, тоо хэмжээтэй харьцуулахад зарим судалгааны
тарималын өрөөнүүдэд ижил протокол хөтлөгдөж байна.