Exercising parliamentary control over effective and targeted use of budget sources, social and economic development and sustainable development: international experience

1. БЮДЖЕТ МАБЛАҒЛАРИНИНГ САМАРАЛИ ВА
МАҚСАДЛИ САРФЛАНИШИ, ИЖТИМОИЙ-
ИҚТИСОДИЙ РИВОЖЛАНИШ ВА БАРҚАРОР
ТАРАҚҚИЁТ МАСАЛАЛАРИ УСТИДАН
ПАРЛАМЕНТ НАЗОРАТИ: ХОРИЖ ТАЖРИБАСИ
2015 й. 28 апрель
БМТ Тараққиёт Дастури
“Маҳаллий бошқарув тизимини қўллаб-
қувватлаш/2-босқич” лойиҳаси
Орзимурод Ғайбуллаев, БМТТД
www.uz.undp.org, www.lgsp.uz

2. МУНДАРИЖА
Давлат бюджетини ишлаб чиқиш ва қабул қилиш
жараёнида Парламент иштироки
Бюджет маблағларининг сарфланиши устидан Парламент
назорати
Иқтисодий – ижтимоий ривожланиш дастурлари ва
Парламент назорати

3. ДАВЛАТ БЮДЖЕТИНИ ишлаб чиқиш ва қабул
қилиш жараёнида Парламент иштироки

4. 1-босқич – Давлат бюджети лойиҳани Парламентга киритиш
Ривожланган демократик давлатларда Ҳукумат (Молия вазирлиги) бюджет
лойиҳасини қуйидаги таснифлар бўйича тайёрлайди ва Парламентга
киритади:
• Функционал тасниф – давлат асосий функцияларини (бошқарув, мудофаа,
таълим, ижтимоий ҳимоя, соғлиқни сақлаш) бажариш бўйича;
• Иқтисодий тасниф – иш ҳақи, пенсиялар, капитал харажатлар, жорий
тўловлар;
• Идоравий тасниф – бюджет олувчилари бўйича (вазирликлар, идоралар,
ташкилотлар);
• Регионал тасниф – ҳудудлар бўйича;
• Дастурий тасниф – давлат ривожлантириш дастурлари бўйича.
Бюджет параметрлари таснифлари

5. 1-босқич – Давлат бюджети лойиҳани Парламентга киритиш
АҚШ – Конгрессга киритилган бюджет лойиҳаси қуйидагиларни ўз ичига олади:
• Бюджет қўмитаси ва Президент томонидан таклиф қилинаётган лойиҳалари қиёсий таҳлили
(бюджет даромадлари, харажатлари, янги харажат моддалари, қарзлар ва бошқа мажбуриятлар);
• Бюджетнинг янги харажатлари моддалари таҳлили;
• Амалдаги молиявий дастурлар таҳлили;
• Федерал даромадлар ва штатлар даромадлари нисбатлари;
• Иқтисодий прогнозлар ва бюджет харажатларининг уларга мослиги таҳлили;
• Бюджет ривожланишининг келгуси 5 йилга прогнози;
• Штатлар ва маҳаллий ҳокимият органларига бериладиган молиявий ёрдамдаги сезиларли
ўзгаришлар асослари
Бюджет лойиҳаси билан бирга киритиладиган материаллар
• Бюджет лойиҳаси (2-3 та таснифдаги параметрлари билан)
• Бюджетнома (бюджет ёки солиқ-бюджет сиёсатининг йўналишлари ва прогнози)
• Мамлакат иқтисодиёти прогнози
• Бюджет параметрларининг олдинги йилги парамертлари билан қиёсий таҳлили

6. 1-босқич – Давлат бюджети лойиҳани Парламентга киритиш
Иқтисодий Ҳамкорлик ва Тараққиёт Ташкилоти тавсиясига кўра бюджет сиёсатининг асосий
мақсади ва йўналишларини асослаш учун бюджет лойиҳаси моддалари сони 1000 та
атрофида бўлиши мақсадга мувофиқ
2000
1500
1000
500
200
0 500 1000 1500 2000 2500
Германия, Испания, Туркия
Австрия, Дания, Исландия, Италия, США
Чехия, Япония, Ирландия, Португалия,
Словакия
Бельгия, Финляндия, Швеция
Австралия, Канада, Франция, Корея, Польша
Манба: Иқтисодий Ҳамкорлик ва Тараққиёт Ташкилоти (30 та давлатда сўров ўтказилган)
Бюджет
моддалари
сони

7. 2-босқич: давлат бюджети лойиҳасини муҳокама қилиш
10
23
5
1
0
5
10
15
20
25
2 ойгача 2 дан 4
ойгача
4 дан 6
ойгача
6 ойдан кўп
Муҳокама
даври
Давлатларсони
Ривожланган демократик давлатларда
бюджет лойиҳаси Ҳукумат ёки Парламент
томонидан матбуотда эълон қилинади,
Парламентдаги муҳокамалар
телевидениеда ва ОАВларида кенг
ёритилади
• Сингапур – Молия вазирлиги томонидан
бюджет лойиҳаси 2 ой умумхалқ
муҳокамасига қўйилади ва Парламентга
киритилади
• АҚШ – Оқ уй ва Конгресс томонидан
2016 йил учун бюджет лойиҳаси феврал
ойида умумхалқ муҳокамасига қўйилди
(1 октябргача қабул қилиниши керак)
Манба: Жаҳон банки ва Иқтисодий Ҳамкорлик ва Тараққиёт
Ташкилоти (39 та давлат ўрганилган)

8. 2-босқич: давлат бюджети лойиҳасини муҳокама қилиш
• АҚШ – Парламент (Конгресс) ҳукумат тақдим
қилган бюджет лойиҳасини қисман
ўзгартириши ёки бутунлай янги ўз лойиҳасини
ишлаб чиқиш ҳуқуқига эга
• Германия, Голландия, Дания – Парламент
бюджет лойиҳаси моддаларига
ўзгартиришлар, тузатишлар киритиш ҳуқуқига
эга. Бунда бир модданинг кўпайиши бошқа
модданинг камайиши билан баланслашиши
лозим
• Буюк Британия ва Британия Ҳамдўстлиги
давлатлари – Парламентнинг бюджетга
ўзгартириш киритиш ҳуқуқлари чекланган.
32
17
13
4
0 5 10 15 20 25 30 35
Бюджет лойиҳасига
ҳоҳлаганча ўзгартириш
киритиш
Бюджет харажатларини
камайтириш
Бир харажатнинг ошишини
бошқа харажат камайиши
билан баланслаштириш
Харажатларни камайтириш
мумкин, лекин ошириш
фақат Ҳукумат розилиги
билан Давлатлар
сони
Манба: www.internationalbudget.org Иқтисодий Ҳамкорлик ва
Тараққиёт Ташкилотига аъзо ва бюджет ислоҳотлари
амалга оширилган 81 та давлат ўрганилган
Давлат бюджети лойиҳасига
ўзгартириш киритиш

9. 3-босқич: давлат бюджети лойиҳасини қабул қилиш
Ривожланган демократик давлатларда бюджет лойиҳаси 3 ёки ундан кўп ўқишда
муҳокама қилинади
• АҚШ: Бюджет тўғрисидаги федерал қонун
• Буюк Британия: 2 та Қонун – Харажатлар ва Молия тўғрисидаги қонунлар
• Германия, Франция: Бюджет тўғрисидаги қонун
• Швеция: 2 та Қонун - Фискал сиёсат ва Бюджет тўғрисидаги қонунлар
1-ўқишда
• умумий ҳолда кўриб
чиқилади, масъул
қўмитага берилади,
жамоатчилик
муҳокамасига
юборилади
2-ўқишда
• депутатларнинг ва
жамоатчиликнинг
алоҳида моддалар
бўйича таклифлари
кўриб чиқилади
3-ўқишда
• бюджет яхлит
ҳужжат(лар) –
Қонунлар кўринишида
қабул қилинади

10. АҚШда қонун қабул қилиш тартиби

11. Бюджет маблағларининг сарфланиши устидан
Парламент назорати

12. Бюджет маблағлари сарфланиши устидан Парламент назорати:
Ҳисоб палатаси
АҚШ - Конгресс Бош назорат бошқармаси, Конгресс Бюджет Бошқармаси
• Конгресс таркибига киради, Конгресс тасдиқлаган бюджет маблағлари сарфланишини назорат
қилади ва Конгрессга узлуксиз ҳисобот беради
Германия - Бюджет комиссияси
• бюджет ижроси бўйича ҳукумат йиғилишларида қатнашади;
• жорий назоратни олиб боради, жумладан Молия вазирлигининг бюджет маблағлари сафрланиши
тўғрисидаги чораклик ҳисоботини тинглайди;
• ҳукумат учун кредит бериш масалаларни ҳал қилади
Франция - Ҳисоб палатаси
• Ҳар йил якуни бўйича бюджет ижроси бўйича ҳисоботни текширади ва хулосани Парламентга ва
Президентга топширади.
Япония – Ҳисоб палатаси
• Ҳар йили Парламентга бюджет ижроси тўғрисидаги ҳисобот беради ва бу ҳисобот Ҳукуматнинг
бюджет ижроси тўғрисидаги ҳисоботига хулоса сифатида қабул қилинади
Ривожланган демократик давлатларда бюджет маблағларининг сарфланиши устидан Парламент
назорати самарадорлигини ошириш мақсадида махсус мустақил орган – Ҳисоб палатаси тузилган ва
одатда Ҳисоб палатаси Парламентга бўйсунади (ҳисобот беради)

13. Иқтисодий-ижтимоий ривожланиш дастурлари
ва Парламент назорати

14. Иқтисодий-ижтимоий ривожланиш Стратегиялари ва Парламент
назорати: хориж тажрибаси
Иқтисодиётни ривожлантириш узоқ муддатли Стратегиялари
Дастур бажарилиши устидан назорат
Европа: ҳар бир давлатда Дастурларнинг узоқ мақсадли кўрсаткичлари белгиланган. Доимий
мониторинг олиб борилади ва Ҳукумат ҳисоботи тингланади, ОАВ да кенг ёритилади;
Осиё:
• Малайзияда Иқтисодий Режалаштириш Қўмитаси доимий мониторинг олиб боради;
• Япония, Корея ва бошқа давлатларда 5 йиллик ривожлантириш режалари қабул қилинган
ва бажарилиши доимий мониторинг қилинади
Европа
Европа – 2020
Норвегия – 2030
Польша – 2025
Латвия – 2030
Осиё
Хитой – 2030
Малайзия – 2020
Ж.Корея – 2030
Баҳрайн -2030
МДҲ
Россия - 2020
Қозоғистон - 2050
Америка ва Африка
Чили – 2030
Канада – 2020
ЖАР – 2030

15. Парламент назоратини амалга ошириш шакллари
•Барча ривожланган давлатларҲукуматни шакллантиришда иштирок этиш
•Барча ривожланган давлатлар
Ишончсизлик вотуми
(огоҳлантириш резолюцияси)
•Барча ривожланган давлатлар
Молия устидан назорат
(фискал ва монетар сиёсат назорати)
•АҚШ, Германия, Франция, Италия, Финляндия, Бельгия,
Япония, Кореяда кенг қўлланиладиПарламент сўрови (интерпелляция)
•Ҳар ҳафтада (айрим ривожланган давлатлар
- Буюк Британия: чоршанба куни – Бош вазир, бошқа
кунлари – вазирлар
- Германия, Франция: чоршанба ёки жума кунлари – Бош
вазир ва/ёки ҳукумат аъзолари
Вазирларга саволлар («Ҳукумат соати»)
•Барча ривожланган давлатларда, экспертлар фикрлари
билан биргаликда тингланади
Парламент тинглови (ижро ҳокимияти органлари
ахборотлари ва ҳисоботларини тинглаш)
•Барча ривожланган давлатларда Парламент махсус
комиссияси тузилади ва давлат учун муҳим масала
(ҳукумат ёки вазирлик) текширилади
Парламент текшируви

16. Парламент назорати: аналитик ва ахборот институтлари
Парламент ҳузурида аналитик ва ахборот институтлари бўлиши ривожланган
демократик давлатларда кенг қўлланилади
АҚШ: Конгресс тадқиқот хизмати (5 та бошқарма, 7 та бўлим – 860 та ходим)
Германия: Бундестаг махсус илмий хизмати (12 та бўлим – 70 та ходим)
Канада: Аналитик тадқиқотлар бошқармаси
Австрия: Парламент тадқиқот хизмати
Франция, Испания: махсус илмий-тадқиқот бўлимлари
Европарламент: Парламент тадқиқотлари ва ҳужжатлаштириш Маркази
Тадқиқот марказлари қуйидаги хизматларни кўрсатади:
 Умумбашарий ва сиёсий муаммолар таҳлили
 Статистик ва иқтисодий таҳлил
 Мамлакат сиёсий кучларининг, ҳукуматининг кучли ва заиф томонларини баҳолаш
 Мавжуд муаммоларни тушунтириш, Парламентда профессионал нуқтаи-назарни шакллантириш
 Амалдаги меърий-ҳуқуқий базанинг қиёсий таҳлили
 Бюджет лойиҳасини илмий-амалий тадқиқ қилади

17. Парламент назоратини амалга оширишда статистик
маълумотлар ишончлилигини ва холислигини таъминлаш
• Бирлашган Миллатлар Ташкилоти - “Расмий статистиканинг асосий 10 та
принципи” (БМТ Бош Ассамблеяси томонидан 2014 йил 29 январда қабул қилинган):
биринчи принцип - статистик маълумотларнинг холислиги принципи
• Европа Иттифоқи - “Европа статистика меъёрий кодекси” (15 та принцип):
биринчи принцип – статистика органининг мустақиллиги принципи
Парламент томонидан иқтисодий-ижтимоий ривожланиш дастурлари бажарилиши,
шунингдек давлат бюджети харажатларининг сарфланиши устидан самарали назорат
олиб борилиши учун Парламентга тақдим этилаётган статистик маълумотларнинг
холислигини ва ишончлилигини таъминлаш жуда муҳимдир
• Статистика идораси кимга бўйсунади:
• Парламентга – Буюк Британия, Грузия, ...
• Президентга – Беларусь,
• Ҳукуматга – Россия, Қозоғистон

18. Эътиборингиз учун ташаккур!
БИРЛАШГАН МИЛЛАТЛАР ТАШКИЛОТИ ТАРАҚҚИЁТ ДАСТУРИ
“Маҳаллий бошқарув тизимини қўллаб-қувватлаш/2 босчиқ”
лойиҳаси
Тел./Факс: +99871 245 74 97
Веб-саҳифа: www.lgsp.uz; www.uz.undp.org
Эл.манзил: info@lgsp.uz