Czas to przedmiot zainteresowania filozofii, fizyki, pisarzy science fiction... i każdego znas. Istotny wgląd w naturę czasu przedstawia również teoria amalgamacji pojęciowej. Opiera sie ona na koncepcji znaczenia ucieleśnionego, gdzie pojęcia i obraz świata powstają w wyniku interakcji istot ludzkich z otoczeniem fizycznym i kulturą. Według tej teori, jednym z najistotniejszych aspektów życia ludzkiego jest poruszanie się w przestrzeni. Schematy pojęciowe powstające w umyśle jako odbicie poruszania się w przestrzeni takie jak ŚCIEŻKA (PATH SCHEMA) czy ZAMKNIĘCIE (CONTAINMENT), widziane są jako podstawa rozumowania. Ważnym tego przykładem jest rozumienie zdarzeń - mają dla nas początek, środek, koniec, przebywamy przez nie, jesteśmy w jednym zdarzeniu, a nie w innym, itp. Takie rozumowanie przestrzenne pokazuje sie szczególnie wyraźnie w przypadku "zdarzeń" bardziej abstrakcyjnych, jak "dzień" czy "godzina". W prelekcji omówię przestrzenną strukturę modeli pojęcowych czasu, oraz pokażę, jak wynikająca z niej logika kieruje myśleniem pisarzy science fiction o podróżach w czasie.

1. Po czym biegnie czas?
Modele pojęciowe czasu a
(nie)racjonalność podróży w
czasie w science fiction.
Krystian Aparta
krystian.aparta@gmail.com

2. Semantyka kognitywna
• Semantyka – badanie znaczenia (języka,
znaków, symboli).
• Znaczenie ucieleśnione – ani odbicie,
ani reprezentacja rzeczywistości.
• Znaczenie pochodzi z ludzkiego
doświadczenia, wynika z interakcji
człowieka (organizmu biologicznego)
z otoczeniem.

3. Pojęcia i poznanie
ucieleśnione
• Doświadczenie kształtowane jest przez
fizjologię człowieka (obecność zmysłów,
procesy fizjologiczne), cechy środowiska
kulturowego (np. obecność grawitacji).
• Pojęcie to aktywacja określonej struktury
umysłowej: cech interakcyjnych
(np. wygląd), oraz innych pojęć, konotacji,
itp.

4. Przestrzenie mentalne
• Struktury, które pojawiają się „na żywo”
podczas myślenia czy rozmowy,
umożliwiające nadanie organizacji
zawartości umysłowej.
• Przestrzenie zawierają elementy
(np. pojęcia) i relacje.
• Rozszerzeniem teorii przestrzeni
mentalnych jest teoria amalgamacji
pojęciowej (ang. conceptual blending).

5. Przestrzeń generyczna:
to, co wspólne
Przestrzeń Przestrzeń
wyjściowa 1: wyjściowa 2:
CHIRURG RZEŹNIK
Przykład: Ten chirurg to rzeźnik.
Amalgamat (przestrzeń amalgamatu):
Stopiona zawartość z innych przestrzeni, oraz zawartość nowa.
Znaczenie emergentne

6. Pochodzenie pojęcia CZAS –
Amalgamacja 3 domen
pojęciowych
Fauconnier i Turner, 2006
1. Domena zdarzeń (E)
– Kolejność zdarzeń, typy zdarzeń,
subiektywne doświadczenie zdarzeń

7. 2. Domena ruchu (X)
• Część domeny zdarzeń: doświadczenie
ruchu i przemieszczania się
oraz pochodząca z niego logika
• Schemat Źródło-Ścieżka-Cel

8. Rola schematu Źródło-
Ścieżka-Cel
• W wyniku amalgamacji reprezentacji
mentalnych za pomocą schematu
Ścieżki, pojawia się „nowy byt” –
abstrakcyjna trajektoria (tor, ścieżka).
• Dla nas trajektoria jest rzeczywista
i istnieje w świecie. Wymiar fizycznego
istnienia pojawia się w wyniku
amalgamacji.

9. Rola struktur domeny ruchu
(X)
PRZYKŁAD:
– X: Jeśli istnieje bezpośrednia droga między A
i B, a my przemieszczamy się nią w stronę B,
oznacza to, że jesteśmy coraz bliżej B.
– E: Jeśli obiad kończy się na drugim daniu,
to im więcej zjemy drugiego dania,
tym bliżej jesteśmy końca obiadu.
• Struktura domeny ruchu (X) stapia się łatwo ze strukturą
domeny Zdarzeń (E). Przestrzenna logika i relacje
z domeny ruchu nadają wewnętrzną logikę
konceptualizacji zdarzeń.

10. Rola struktur domeny ruchu
(X) – c.d.
• Przestrzenna logika domeny ruchu wywołuje
konceptualizację takich „obiektywnych i racjonalnych”
aspektów Zdarzeń jak:
– Długość zdarzeń, kolejność zdarzeń, szybkość
przebiegu zdarzeń, równoległość przebiegu
zdarzeń, kierunek przebiegu zdarzeń, itp.
• Racjonalna konceptualizacja Zdarzeń bez takiej
przestrzennej logiki nie jest możliwa. Struktura X
to nie dodatek, ale „treść” Zdarzeń.

11. 3. Domena zdarzeń
uniwersalnych (M)
• Składa się z 2 domen: Cyklicznej doby
i Czasomierza.
• Cykliczna doba: Amalgamat reprezentacji
wielu nocy i dni tworzy nowy, „realny” twór
– abstrakcyjną Dobę, która się powtarza
(codziennie przeżywamy dobę).

12. Domena zdarzeń
uniwersalnych (M) – c.d.
• Czasomierz: zdobyte kulturowo mentalne
reprezentacje powtarzających się
działań pewnych mechanizmów, np. ruch
pręcika między 2 punktami
• Struktura ich spaja się ze strukturą
Cyklicznej doby: np. reprezentacja
pewnej pozycji wskazówek spaja się
z elementem Południe

13. Amalgamat E/X/M = Czas
• Amalgamacja E/X/M daje nowy byt:
powszechne, abstrakcyjne, niezmienne,
obiektywne zdarzenia, w których
rozgrywa się wszystko we wszechświecie.
• Każde rzeczywiste zdarzenie „lokalne”
rozgrywa się w wydarzeniu uniwersalnym
z sieci M (minuta, itp.)

14. Źródło fizycznej
rzeczywistości czasu
• Dzięki amalgamacji domen E/X/M,
reprezentacja mentalna doświadczenia
fizycznego, subiektywnego
i bezpośredniego stapia się ze
zdarzeniem abstrakcyjnym.
• Powstaje nowy byt: doświadczenie
subiektywne i fizyczne zdarzenia
abstrakcyjnego (niefizycznego)
i obiektywnego (np. zeszły piątek).

15. Podróż w czasie i
przestrzeni
• W przestrzeniach wyjściowych są 2 różne
Miejsca  umysł tworzy amalgamat
oparty na schemacie Ścieżki z domeny X
(=„jak przebyliśmy z jednego do drugiego
miejsca”)
• Jak zawsze, w amalgamacie Ścieżka
abstrakcyjna zyskuje wymiar istnienia
realnego i „jakby fizycznego”

16. Podróż w czasie i
przestrzeni – c.d.
• Amalgamat importuje pojęcie dające lepszy
wgląd i zrozumienie zmiany miejsca
w przestrzeni, oparte na schemacie Ścieżki,
ale bardziej szczegółowe.
• Pytanie: Dziś jesteś w Londynie. Wczoraj
byłaś w Paryżu. Jak się tu dostałaś?
– Jakiś model dostarcza nam kompresji (np. PODRÓŻ
SAMOLOTEM)

17. Konsekwencje „fizyczności”
abstrakcyjnej Ścieżki
• Choć Ścieżka (trajektoria) jest abstrakcyjna,
dzięki amalgamacji zyskuje wymiar istnienia
fizycznego. Dzięki temu możemy na przykład
narysować ją, wrócić tą samą drogą, odtworzyć
trajektorię, itp.
• Konceptualizacji tego, jak wracamy Ścieżką
z amalgamatu, dostarcza zaimportowany
do amalgamatu pojęciowy model zmiany
miejsca (np. pojęcie LOT SAMOLOTEM =
lecimy z powrotem itp.)

18. Podróż w czasie i
przestrzeni – c.d.
• Czasami nie ma dostępnych modeli,
które dostarczyłyby racjonalnej kompresji
fizycznej ZMIANY MIEJSCA.
– Pytanie: Dwa dni temu byłaś w kuchni. Dzisiaj
jesteś w salonie. Jak się tu dostałaś?
– W podobnych przypadkach pozostajemy przy
abstrakcyjnej Ścieżce z amalgamatu E/X/M –
przemieszczamy się po Ścieżce CZASU

19. Podróże w czasie w science
fiction
• Abstrakcyjna Ścieżka z amalgamatu E/X/M ma
wciąż wymiar fizyczny (droga od jednego
do drugiego miejsca / wydarzenia istnieje
jako abstrakcyjno-fizyczna Ścieżka)
• W science fiction dodajemy nowy model
ZMIANY LOKALIZACJI, umożliwiając powrót
po tej „fizycznej” Ścieżce, tak jak robimy to
przy dostępności innych modeli poruszania się
po „fizycznych” trajektoriach (np. LOT
SAMOLOTEM)

20. Podróże w czasie w science
fiction – c.d.
• Racjonalność (zasady) podróży w czasie
zależy od przyjętego pojęcia MIEJSCA:
• Lokalizacja OSOBY to CIAŁO  osoba
podróżuje między różnymi („swoimi”)
ciałami (n.p. Voyager „Before and After”)

21. Podróże w czasie w science
fiction – c.d.
• Amalgamat OSOBA+CIAŁO 
– Lokalizacja OSOBY to wszystko oprócz tego,
co nie jest ciałem (np. nagie podróże
w Terminatorach)
– Lokalizacja OSOBY to jedno z pojęć
MIEJSCA: miejsce „zwyczajne” (pokój,
podłoga – wszędzie, gdzie można dojść),
położenie w przestrzeni absolutnej
(po podróży w czasie lądujemy w próżni,
bo Układ Słoneczny „odleciał”)

22. Podróże w czasie w science
fiction – c.d.
• Inne ciekawostki:
– „Rozpakowanie” amalgamatu powoduje kłócenie się
odczucia „abstrakcyjności” i „fizyczności” Ścieżki
(różne rozwiązania: osoba podróżująca w czasie jest
niematerialna, „niby materialna” ale nie da się jej
dotknąć, itp.)
– Paradoksy: pojęcie PRZYCZYNY ma w sobie
schemat Ścieżki z E/X i jego „oczywistą i racjonalną”
logikę (jedno zdarzenie to obszar Ścieżki
przed drugim wydarzeniem. Co się stanie,
jeśli zmienimy kolejność? Przecież to nieracjonalne).

23. Nadszedł czas (M)
końca (X) prelekcji (E).
Więcej materiałów pod adresem: timetravel.net46.net/
Pytania, komentarze, fan-mail:
krystian.aparta@gmail.com

24. Bibliografia
• Amalgamacja pojęciowa:
– Aparta Krystian. Conventional Models of Time and their Extensions in Science Fiction.
Unpublished Master’s Thesis. Kraków, Uniwersytet Jagielloński, 2006.
<http://www.timetravel.110mb.com/Aparta_Models_of_Time.pdf>
– Cichmińska Monika. Spokojnie, to tylko amalgamat. 2004.
<human.uwm.edu.pl/polonistyka/P_J_2004/Cichminska.doc>
– Fauconnier, Giles i Mark Turner
• 2003 The Way We Think. New York: Basic Books.
• 2006 Rethinking Metaphor.
<http://www.cogsci.ucsd.edu/~faucon/RethinkingMetaphor19f06.pdf>
• Pamięć epizodyczna:
– Corballis, Michael C. i Thomas Suddendorf. Mental time travel and the evolution of the
human mind. 1997. <http://cogprints.org/725/00/MentalTimeTravel.txt>
– DeNoon Daniel. Memory is Mental Time Travel. WebMD Medical News 21 December 2005.
2005. <http://www.webmd.com/content/Article/116/112273.htm>