τελικές εξετάσεις 2013 2014 οδ-απ

1. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 1 από 14
ΕΛΠ10
Εισαγωγή στη σπουδή του πολιτισμού
Τελικές Εξετάσεις - 16 Μαΐου 2014
ΟΔΗΓΟΣ ΑΠΑΝΤΗΣΗΣ
Ενότητα Α (3 μονάδες)
Απαντήστε σε όλες τις ερωτήσεις της ενότητας Α.
Δικαιολογήστε την επιλογή σας με ένα σύντομο σχόλιο (μέχρι 50 λέξεις).
Πλήρως αποδεκτή απάντηση είναι η δικαιολογημένη απάντηση.
1. Χαρακτηρίστε την ακόλουθη πρόταση ως ορθή ή λανθασμένη (0.25
μονάδες).
Οι στοχαστές του Διαφωτισμού θεωρούσαν ότι η «κουλτούρα» αποτελούσε μέρος
της «φύσης» του ανθρώπου.
.Απάντηση: Λάθος. Η εννοιολογική αντίθεση μεταξύ «φύσης» και «κουλτούρας» είναι
θεμελιακή στους στοχαστές του Διαφωτισμού, οι οποίοι συλλαμβάνουν την κουλτούρα
ως διακριτό γνώρισμα του ανθρώπινου είδους. Γι’ αυτούς, η κουλτούρα είναι το
άθροισμα των γνώσεων που συσσώρευσε και μετέδωσε η ανθρωπότητα κατά τη
διάρκεια της ιστορίας της (Cuche, σ. 20).
2. Αντιστοιχίστε (0.25 μονάδες).
Α. Tylor 1. Πολιτισμική κριτική στον καπιταλισμό
Β. Boas 2. Συνεχής μεταβολή πολιτισμού/κουλτούρας
Γ. Σχολή της Φραγκφούρτης 3. Νέα Αριστερά, Αγγλία
Δ. Πολιτισμικές Σπουδές 4. Εθνολογικός Ορισμός πολιτισμού/κουλτούρας

2. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 2 από 14
Απάντηση: Α4, Β2, Γ1, Δ3. Α4: Ο Tylor συνεχίζει το έργο του Herder και είναι
υπέρμαχος του εθνολογικού ορισμού του πολιτισμού και της κουλτούρας
(Παπαϊωάννου-Καναβού, σ. 14). Β2: Κατά τον Boas, μέσα από τις διαδικασίες
συνεχούς μεταβολής και σύγκρουσης, διαμορφώνεται συνεχώς κάθε κουλτούρα,
ταυτότητα και πολιτισμική κατάσταση (Παπαϊωάννου-Καναβού, σ. 15). Γ1: Η Σχολή
της Φρανκφούρτης εκφράζει την αριστερή κριτική στη μαζική κουλτούρα και τον
βιομηχανικό/τεχνοκρατικό πολιτισμό (Παπαϊωάννου-Καναβού, σ. 16). Δ3: Οι
Πολιτισμικές Σπουδές δημιουργήθηκαν στην Αγγλία, με κέντρο το Centre for Cultural
Studies του Πανεπιστημίου του Birmingham και κινήθηκαν μέσα στο κλίμα της Νέας
Αριστεράς (Παπαϊωάννου-Καναβού, σ. 16).
3. Επιλέξτε την ορθή απάντηση (0.25 μονάδες).
Η ποίηση, ως έμμετρος λόγος, περιλαμβάνει τις εξής επιμέρους κατηγορίες:
α. επική, ρητορική και δραματική ποίηση.
β. λυρική, φιλοσοφική και δραματική ποίηση.
γ. δραματική, λυρική και επική ποίηση.
δ. ρητορική, λυρική και δραματική ποίηση.
Απάντηση: Η σωστή επιλογή είναι η γ. Η ποίηση περιλαμβάνει την επική, λυρική και
δραματική ποίηση, ενώ η πεζογραφία –το είδος του πεζού λόγου- περιλαμβάνει την
ιστοριογραφία, τη φιλοσοφία και τη ρητορική. (Παπαϊωάννου – Καναβού, σελ. 23).
4. Αντιστοιχίστε (0.25 μονάδες).
α. Αρθούρος Έβανς 1. Ανακάλυψη κυκλαδικού πολιτισμού
β. Χρήστος Τσούντας 2. Ανακάλυψη μυκηναϊκού πολιτισμού
γ. Ερρίκος Σλήμαν 3. Ανακάλυψη μινωικού πολιτισμού
.
Απάντηση: Ορθό. α3, β1, γ2. Ο Αρθούρος Έβανς ήταν ο Άγγλος αρχαιολόγος που ανέσκαψε
στις αρχές του 20ού αιώνα το ανάκτορο του Μίνωα στην Κνωσό, ανακαλύπτοντας τον μινωικό
πολιτισμό της Κρήτης. Ο Χρήστος Τσούντας υπήρξε ο Έλληνας αρχαιολόγος που στα τέλη του
19ου αιώνα πραγματοποίησε ανασκαφές στις Κυκλάδες, αποκαλύπτοντας τα πρώτα σημαντικά
ευρήματα του κυκλαδικού πολιτισμού. Ο Ερρίκος Σλήμαν ήταν ο Γερμανός αρχαιολόγος, ο
οποίος στα τέλη του 19ου αιώνα πραγματοποίησε τις ανασκαφές στις Μυκήνες (Ταφικός
Κύκλος Α), φέρνοντας στο φως τα πρώτα μνημεία του μυκηναϊκού πολιτισμού.

3. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 3 από 14
5. Χαρακτηρίστε την ακόλουθη πρόταση ως ορθή ή λανθασμένη (0.25
μονάδες).
Ο δαρβινισμός και γενικότερα η θεωρία της εξέλιξης επηρέασαν ιδιαίτερα την
επιστήμη της αρχαιολογίας, όχι όμως και την επιστήμη της κοινωνικής
ανθρωπολογίας.
Απάντηση: Λάθος. Ο δαρβινισμός και ο εξελικτισμός επηρέασαν ιδιαίτερα και την επιστήμη
της κοινωνικής ανθρωπολογίας. Ιδιαίτερα κατά τον ύστερο 19ο αιώνα ο εξελικτισμός ήταν μία
από τις βασικές προσεγγίσεις εντός της επιστήμης αυτής και συνδέθηκε στενά και με την
λεγόμενη «αποικιακή» της φάση. Σε αυτό το πλαίσιο, ο δυτικός πολιτισμός θεωρούνταν ως το
τελευταίο και πιο εξελιγμένο στάδιο της ανθρώπινης εξέλιξης, σε αντίθεση με τις «πρωτόγονες»
κοινωνίες στην περιφέρειά του, οι οποίες θεωρούνταν ότι αντικατοπτρίζουν απλώς τα
προηγούμενα εξελικτικά στάδιά του.
6. Επιλέξτε την ορθή απάντηση (0.25 μονάδες).
Στα χαρακτηριστικά της Νέας ή Διαδικαστικής Αρχαιολογίας ανήκει...
α. Ο αντιμεταναστευτισμός
β. Ο λειτουργισμός
γ. Ο εξελικτισμός
δ. Όλα τα ανωτέρω
Απάντηση: Η σωστή επιλογή είναι η δ. Τόσο ο αντιμεταναστευτισμός, δηλαδή η
απόρριψη των μεταναστεύσεων ως της εύκολης ερμηνείας για την πολιτισμική μεταβολή, όσο
και ο λειτουργισμός και ο εξελικτισμός, αποτελούν χαρακτηριστικά της Νέας ή Διαδικαστικής
Αρχαιολογίας. Ιδίως ο λειτουργισμός και ο εξελικτισμός είναι δύο από τις προσεγγίσεις που
χρησιμοποιήθηκαν ακριβώς στο πλαίσιο της αναζήτησης ενδογενών παραγόντων για την
ερμηνεία της πολιτιστικής εξέλιξης.
7. Επιλέξτε την ορθή απάντηση (0.25 μονάδες).
Ο Emile Durkheim με το έργο του προέταξε:
α) Τη συνένωση της αρχαιολογίας με την ιστορία.
β) Τη συνένωση της ιστορίας με την ψυχολογία.
γ) Τη συνένωση της ιστορίας με την κοινωνιολογία.
δ) Δεν προέταξε καμία συνένωση. Πίστευε στην αυτονομία κάθε επιστήμης.
Απάντηση: Η σωστή επιλογή είναι η γ. Ο Durkheim, ως ένας από τους σημαίνοντες
κοινωνιολόγους του 19ου αιώνα, πίστευε πως η εμπειρική/πραγματολογική έρευνα των
γεγονότων από τους ιστορικούς έμενε ανολοκλήρωτη χωρίς τις ερμηνευτικές (κυρίως
συγκριτικές) ερμηνείες που προέτασσε η επιστήμη της κοινωνιολογίας (και το αντίθετο)
(Μοσχόπουλος, σ. 19).

4. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 4 από 14
8. Επιλέξτε την ορθή απάντηση (0.25 μονάδες).
Ο Νεοελληνικός Διαφωτισμός συνέδεε την καταγωγή των Νεοελλήνων:
α) με την αρχαία Ελλάδα
β) με το Βυζάντιο
γ) με τον ύστερο Μεσαίωνα (13ος αιώνα)
δ) με την αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο
Απάντηση: Η σωστή επιλογή είναι η α. Η ελληνική λογιοσύνη πριν από την
Επανάσταση του 1821, επηρεασμένη από το ευρύτερο πνευματικό κλίμα του
Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού που απολυτοποιούσε τον αρχαιοελληνικό πολιτισμό,
συνέδεσε το νέο ελληνισμό με την (καταξιωμένη στα μάτια των Ευρωπαίων
Διαφωτιστών) ελληνική κλασική αρχαιότητα. Ως αποτέλεσμα, ο νέος ελληνισμός
απεγκλωβίστηκε από την Ανατολή, που θεωρούταν σύμφωνα με τις αξίες των
Ευρωπαίων συνώνυμη με τη «βαρβαρότητα» και την «τυραννία» (Ροτζώκος, σ. 218).
9. Χαρακτηρίστε την ακόλουθη πρόταση ως ορθή ή λανθασμένη (0.25
μονάδες).
Η ιστοριογραφική σχολή του ιστορικισμού εισήγαγε την έννοια της
σχετικότητας στη μελέτη της ιστορίας.
Απάντηση: Λάθος. Οι ιστορικοί που ασπάστηκαν το ρεύμα του ιστορικισμού πίστευαν
ότι το παρελθόν μπορούσε να αποδοθεί όπως υπήρξε πραγματικά. Για να επιτευχθεί
αυτός ο στόχος, προχωρούσαν σε μία κριτική εξέταση των πηγών και έδιναν έμφαση
στα πολιτικά και θρησκευτικά γεγονότα (Μοσχόπουλος, σ. 11).
10. Σημειώστε τουλάχιστον μία (1) δράση σε καθεμία από τις ακόλουθες
μορφές τουρισμού:
Α. Πολιτισμικός Τουρισμός: ……………………
Β. Οικοτουρισμός: ……………………
Γ. Τουρισμός θεραπείας: ……………………
Δ. Εκπαιδευτικός Τουρισμός: ……………………
Ενδεικτικές απαντήσεις:
α. Επισκέψεις σε μουσεία, εκθέσεις η περιήγηση σε πολιτιστικούς χώρους.
β. ποδηλατικός τουρισμός, παρακολούθηση άγριας φύσης.
γ. ιαματικός τουρισμός, SPA.
δ. Σεμινάρια για τις επιστήμες και τον πολιτισμό.
(Παυλογεωργάτος & Κωνστάντογλου, σελ.63).

5. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 5 από 14
11. Χαρακτηρίστε την ακόλουθη πρόταση ως ορθή ή λανθασμένη (0.25
μονάδες).
Ο οικοτουρισμός και ο αγροτουρισμός αποτελούν μορφές εναλλακτικού
τουρισμού, σε αντίθεση με τον πολιτισμικό τουρισμό.
Απάντηση: Λάθος. Ο πολιτισμικός τουρισμός ανήκει και αυτός στην ευρύτερη κατηγορία του
εναλλακτικού τουρισμού, μαζί με τον οικοτουρισμό, τον αγροτουρισμό, τον συνεδριακό
τουρισμό, τον ιαματικό τουρισμό, τον τουρισμό περιπέτειας, τον αθλητικό τουρισμό, κλπ.
12. Αντιστοιχίστε (0.25 μονάδες).
α. Ομαδοσυνεργατική δραστηριότητα με αντίγραφα
εκθεμάτων
1. Πειραματική μάθηση
β. Έκθεση αρχαίων αντικειμένων με τις λεζάντες τους 2. Κοινωνικογνωστική μάθηση
γ. Δυνατότητα χρήσης αντιγράφων των μουσειακών
εκθεμάτων
3. Διδακτισμός
Ακολουθεί η Β΄ ενότητα του γραπτού
Απάντηση: α2, β3, γ1. Η ομαδοσυνεργατική δραστηριότητα ανήκει στην πρακτική της
κοινωνικογνωστικής μάθησης, όπου ο διδασκόμενος μαθαίνει παρατηρώντας τους
άλλους συμμετέχοντες στη δραστηριότητα. Η απλή έκθεση αρχαίων αντικειμένων με τις
λεζάντες τους ανήκει στην παράδοση του διδακτισμού, ενώ η δυνατότητα χρήσης
αντιγράφων των μουσειακών εκθεμάτων συνιστά μία μορφή πειραματικής μάθησης,
καθώς ο επισκέπτης εμπλέκεται ενεργά στην παραγωγή της γνώσης.

6. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 6 από 14
Ενότητα Β (4 μονάδες)
Σας δίνονται τέσσερα ζεύγη ερωτήσεων.
Απαντήστε μία ερώτηση από κάθε ζεύγος. Οι απαντήσεις θα πρέπει να
έχουν μέγιστη έκταση 100 – 200 λέξεων.
Ζεύγος Α (1 μονάδα)
1. Αναπτύξτε σε γενικές γραμμές τις διαφορές ανάμεσα στις αντικειμενιστικές
και υποκειμενιστικές αντιλήψεις για την πολιτισμική ταυτότητα.
Απάντηση:
Οι αντικειμενιστικές θεωρήσεις της πολιτισμικής ταυτότητας ορίζουν και περιγράφουν
την ταυτότητα με βάση ορισμένο αριθμό καθοριστικών κριτηρίων, τα οποία θεωρούνται
«αντικειμενικά», όπως η κοινή καταγωγή, η ταυτότητα, η γενεαλογία, η γλώσσα, η
κουλτούρα, η θρησκεία, η συλλογική ψυχολογία, ο δεσμός με έναν τόπο κ.ά. Για τους
αντικειμενιστές μία ομάδα χωρίς ιδιάζουσα γλώσσα, χωρίς ιδιάζουσα κουλτούρα κτλ.,
δεν μπορεί να ισχυρίζεται ότι συνιστά εθνοπολιτισμική ομάδα. Σε αυτούς τους ορισμούς
της ταυτότητας ασκήθηκε κριτική από όσους υπερασπίζονται μία υποκειμενιστική
θεώρηση της ταυτότητας. Για τους θιασώτες αυτής της αντίληψης η πολιτισμική
ταυτότητα δεν είναι ένα στατικό, αμετάβλητο φαινόμενο. Αντιθέτως, για τους
«υποκειμενιστές» η εθνοπολιτισμική ταυτότητα είναι το συναίσθημα ένταξης ή η
ταύτιση με μία λιγότερο ή περισσότερο φαντασιακή συλλογικότητα. Αυτό που τελικά
έχει σημασία είναι οι παραστάσεις που φτιάχνουν τα άτομα σχετικά με την κοινωνική
πραγματικότητα και τις διαιρέσεις της (Cuche, σ. 149-150).
ή
2. Ποια είναι τα βασικά κριτήρια κατηγοριοποίησης της βυζαντινής φιλολογίας;
Απάντηση: Το πρώτο κριτήριο είναι η χρονική διαίρεση. Ως συμβατική αρχή της
βυζαντινής περιόδου γίνεται δεκτή η χρονολογία ίδρυσης της Κωνσταντινούπολης (330)
και ως τέλος η άλωσή της. Όπως για την αρχαιότητα έτσι και για τη βυζαντινή εποχή η
διάκριση σε ιστορικές περιόδους χρησιμεύει ως πυξίδα μελέτης της γραμματειακής
παραγωγής. Η βυζαντινή ιστορία περιλαμβάνει τις ακόλουθες περιόδους:
πρωτοβυζαντινή (333-527), μεσοβυζαντινή (527-1204) και υστεροβυζαντινή (1204-
1453).
Πέρα από τη χρονική διαίρεση χρησιμοποιούνται δύο ακόμη βασικά κριτήρια
κατηγοριοποίησης:
α) το χριστιανικό περιεχόμενο. Τα γράμματα στο βυζαντινό κόσμο σημαδεύονται από

7. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 7 από 14
την πολιτική, πνευματική και θρησκευτική κυριαρχία του χριστιανισμού τον 4ο αιώνα,
που δίνει τροφή σε πλήθος λογοτεχνικών ειδών, πεζών και ποιητικών. Παράλληλα
παράγεται και «εθνική» και κοσμική λογοτεχνία.
β) Η γλώσσα. Γίνεται διάκριση μεταξύ δημώδους και λόγιας λογοτεχνίας. Οι λόγιοι
συγγραφείς προσπαθούν να μείνουν πιστοί στην αρχαία γλώσσα, ενώ η δημώδης
παραγωγή ξεδιπλώνει τις λογοτεχνικές δυνατότητες της ομιλούμενης γλώσσας του
λαού. Υπό αυτή την έννοια η βυζαντινή γραμματεία συνεχίζει την αρχαία ελληνική,
αλλά ετοιμάζει το έδαφος και για τη νεοελληνική λογοτεχνία, της οποία οι πρώτες
εμφανίσεις χρονολογούνται πολύ νωρίτερα από το τέλος της βυζαντινής περιόδου. Η
γραμματειακή παραγωγή του Βυζαντίου λειτουργεί ως συνεκτικός κρίκος και εγγυητής
της αδιάσπαστης συνέχειας της ελληνικής γλώσσας και λογοτεχνίας (Παπαϊωάννου-
Καναβού, σ. 36-37).
Ζεύγος Β (1 μονάδα)
1. Να αναφέρετε τις παραδοσιακές μορφές ερμηνείας στην επιστήμη της
αρχαιολογίας.
Απάντηση: Βασικές μορφές ερμηνείας της παραδοσιακής θεωρητικής αντίληψης στην
αρχαιολογία είναι η μετανάστευση, η διάχυση (ντιφουζιονισμός) και η εισβολή. Στο
πλαίσιο του μεταναστευτισμού, η πολιτιστική μεταβολή σε έναν τόπο θεωρείται ότι
πραγματοποιείται μέσω της ειρηνικής άφιξης μιας νέας πληθυσμιακής ομάδας και του
πολιτισμού της. Εάν η άφιξη της πληθυσμιακής αυτής ομάδας έχει βίαιη μορφή, τότε
έχουμε να κάνουμε με το φαινόμενο της εισβολής. Αντιθέτως, το φαινόμενο της
διάχυσης αναφέρεται στη «μετανάστευση» όχι ανθρώπων, αλλά ιδεών, καινοτομιών και
γενικότερα πολιτιστικών στοιχείων από τον ένα πολιτισμικό χώρο στον άλλον. Το κοινό
σημείο των ανωτέρω ερμηνειών είναι ότι όλες θεωρούν την πολιτιστική μεταβολή ως
προερχόμενη από εξωτερικούς παράγοντες και όχι μέσα από εσωτερικές διεργασίες των
κοινωνιών.
ή
2. Να αναφέρετε τα βασικά είδη αρχαιολογικής ανασκαφής, τους σκοπούς και
τις διαφορές τους.
Απάντηση: Τα δύο βασικά είδη αρχαιολογικής ανασκαφής είναι η σωστική και η
συστηματική ανασκαφή. Η σωστική ανασκαφή λαμβάνει χώρα όταν η αρχαιολογική
θέση κινδυνεύει από ανθρώπινη ή φυσική καταστροφή (π.χ. ανάγκη οικοδόμησης,
διάβρωση, κλπ.). Συνεπώς, η θέση αυτή δεν επιλέγεται με καθαρά επιστημονικά

8. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 8 από 14
κριτήρια και η ανασκαφή έχει σκοπό την άμεση διάσωση της θέσης και την καταγραφή
των αρχαιολογικών της δεδομένων. Ως αποτέλεσμα, οι σωστικές ανασκαφές διε-
ξάγονται συνήθως υπό μεγάλη πίεση χρόνου και με περιορισμένους οικονομικούς
πόρους. Αντίθετα, η συστηματική ανασκαφή αποσκοπεί στην πλήρη επιστημονική
διερεύνηση μιας αρχαιολογικής θέσης και στην αποκάλυψη όλου του φάσματος
ανθρώπινης δραστηριότητας σε αυτήν. Επομένως, η θέση επιλέγεται με βάση πολλά
επιστημονικά και ερευνητικά κριτήρια και η ανασκαφή της προϋποθέτει μεγάλο αριθμό
προσωπικού και ικανοποιητική χρηματοδότηση.
Ζεύγος Γ (1 μονάδα)
1. Ποιες, κατά τον Marwick, ήταν οι κύριες κατευθύνσεις της μαρξιστικής
αντίληψης της ιστορίας.
Απάντηση:
Πρώτον, ο Μαρξ έκανε διάκριση ανάμεσα στη βασική οικονομική δομή μίας κοινωνίας,
που καθορίζεται από τις συνθήκες από τις οποίες παράγεται ο πλούτος στη
συγκεκριμένη κοινωνία, και στην «υπερ-δομή», όρο με τον οποίο εννοούσε τους
νόμους, τους θεσμούς, τις ιδέες, τη τέχνη κτλ.
Δεύτερον, υποστήριξε ότι η ιστορία περνά από διαδοχικά στάδια ή τρόπους παραγωγής:
τον ασιατικό, τον αρχαίο, το φεουδαρχικό και τον καπιταλιστικό. Καθένα από τα στάδια
αυτά αντικατοπτρίζει τις εκάστοτε συνθήκες παραγωγής του πλούτου.
Τρίτον, υποστήριξε ότι η κινητήρια δύναμη της ιστορίας ήταν η «πάλη των τάξεων». Οι
τάξεις καθορίζονται από τις σχέσεις παραγωγής ανάμεσα στις κοινωνικές ομάδες.
Τέταρτον, ισχυρίστηκε ότι στο τέλος κάθε σταδίου φθάνουμε σ’ ένα σημείο όπου οι
νέες παραγωγικές δυνάμεις έρχονται σε σύγκρουση με τις κρατούσες παραγωγικές
σχέσεις. Τότε αρχίζει, σύμφωνα με τον Μαρξ, μία εποχή «κοινωνικής επανάστασης».
(Marwick, σ. 60-61).
ή
2. Ποια ήταν η συμβολή της «γενιάς του ‘30» στην ελληνική εθνική
ιστοριογραφία;
Απάντηση:
Η «γενιά του ‘30», και κυρίως το έργο των Σεφέρη, Ελύτη και Θεοτοκά, προσέφερε μία
νέα επεξεργασία της έννοιας του ελληνισμού, διαφοροποιημένη από τις προηγούμενες
χρήσεις της, η οποία εμπεριείχε μία αισθητικοποίηση του ζητήματος περί της
«συνέχειας» του ελληνικού έθνους. Στο έργο των λογοτεχνών της «γενιάς του 30», οι
ιστορικές συνέχειες δεν βρίσκονταν τόσο σε διαδοχική σχέση όσο σε συγχρονική,
αποτυπωμένες στον κώδικα της γλώσσας, στην ποιότητα της λογοτεχνίας, της τέχνης,

9. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 9 από 14
της αίσθησης. Η ιστορικιστική αυτή ροπή στη λογοτεχνία και στις τέχνες δημιούργησε
μία ισχυρή τάση αντίληψης της ιστορίας, η οποία απέκτησε τη δική της δυναμική και η
οποία μεταβλήθηκε σε ηγεμονική ιδεολογία έως σήμερα, κυριαρχώντας πάνω στην
ιστορία των ιστορικών. Η ηγεμονικότητα αυτής της αντίληψης της ιστορίας του
ελληνικού έθνους καταδείχτηκε και από την πλήρη αποδοχή της από την αριστερή
ιστοριογραφία. (Λιάκος, σ. 59-60).
Ζεύγος Δ (1 μονάδα)
1. Να αναφέρετε τις βασικές αρχές της συμπεριφοριστικής μαθησιακής θεωρίας.
Απάντηση:
Στο πλαίσιο της συμπεριφοριστικής θεωρίας μάθησης, η γνώση γίνεται αντιληπτή ως
εξωτερικό σώμα δεδομένων, το οποίο πρέπει να μεταδοθεί στον διδασκόμενο. Στην
συμπεριφοριστική πρακτική, η μετάδοση αυτή γίνεται μέσω ερεθισμάτων, τα οποία
ενεργοποιούν τη μαθησιακή διαδικασία και επιφέρουν αλλαγή στη συμπεριφορά. Άρα η
μάθηση προκύπτει μέσα από την σχέση ερεθίσματος (πηγής) και αποτελέσματος
(αντίδρασης). Για να επιτευχθεί η επιθυμητή αλλαγή στην συμπεριφορά, θεωρείται
συχνά απαραίτητη η επανάληψη του ερεθίσματος. Η θεωρία αυτή έχει τις ρίζες της στα
πειράματα του Παβλόφ με τα ζώα και η έννοια της επανάληψης (π.χ. της αντιγραφής)
παίζει κεντρικό ρόλο στην διαδικασία της μάθησης ως σήμερα. Πηγές της γνώσης για
τους συμπεριφοριστές είναι οι αισθήσεις και η εμπειρική αντίληψη.
ή
2. Να αναφέρετε μερικές από τις κύριες θετικές και αρνητικές επιπτώσεις που
έχει ο τουρισμός για έναν προορισμό.
Απάντηση: Στις θετικές επιπτώσεις του τουρισμού για μια περιοχή ανήκουν η θετική
του συνεισφορά στο εισόδημα και στην απασχόληση του ανθρώπινου δυναμικού της, η
άμβλυνση των οικονομικών ανισοτήτων, η καλύτερη διάχυση της οικονομικής και
γενικότερης ανάπτυξης, ενώ ο τουρισμός συμβάλλει και στη δημιουργία σύγχρονων
υποδομών και στη διατήρηση του πολιτισμικού αποθέματος της περιοχής. Από την
άλλη μεριά, ο τουρισμός είναι μια δραστηριότητα ιδιαίτερα απαιτητική σε φυσικούς και
ανθρώπινους πόρους, συχνά διαταράσσει το περιβάλλον και τα φυσικά οικοσυστήματα
ενός τόπου, υποβαθμίζει το τοπίο, αλλάζει τις χρήσεις γης και αλλοιώνει τον χαρακτήρα
και την έκταση των οικισμών. Επίσης, μπορεί να επιφέρει αλλαγές στον κοινωνικό και
οικονομικό ιστό μιας περιοχής, καθώς και στο σύστημα των παραδόσεών της.
Ακολουθεί η Γ΄ ενότητα του γραπτού

10. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 10 από 14
Ενότητα Γ (3 μονάδες)
Σας δίνονται τέσσερις ερωτήσεις.
Απαντήστε τη μία σε κείμενο 500 λέξεων.
1. Να αναλύσετε τη πολυδιάστατη αντίληψη για τη πολιτισμική ταυτότητα.
Τεκμηριώστε την ανάλυσή σας με συγκεκριμένα παραδείγματα.
Απάντηση:
Οι φοιτητές μπορούν να αντλήσουν υλικό από το ΥΑ του Cuche. Εισαγωγικά θα πρέπει
να κάνουν αναφορά στη μονοδιάστατη αντίληψη περί ταυτότητας, ώστε να την
αντιπαραβάλλουν με την πολυδιάστατη σύλληψη της ταυτότητας. Στη συνέχεα θα
πρέπει να ακολουθήσει το κύριο μέρος της ανάλυσής τους, στο οποίο θα πραγματευτούν
την πολυδιάστατη ταυτότητα. Από τη στιγμή που η ταυτότητα εκπορεύεται μέσα από το
κοινωνικό φαντασιακό, αναγκαστικά συμμετέχει και στην πολυπλοκότητα των
κοινωνικών φαινομένων. Όταν επιχειρούμε να αναγάγουμε κάθε πολιτισμική ταυτότητα
σε έναν απλό και «στενό» ορισμό, δεν λαμβάνουμε υπόψη την ετερογένεια κάθε
κοινωνικής ομάδας. Καμία ομάδα, κανένα άτομο δεν εγκλείεται a priori σε μία
μονοδιάστατη ταυτότητα. Αυτό που μάλλον χαρακτηρίζει τη πολιτισμική ταυτότητα
είναι ο διακυμαινόμενος και μεταβαλλόμενος χαρακτήρας της που προσφέρεται για
διάφορες ερμηνείες ή επεξεργασίες. Το σημαντικό είναι ότι μία μονοδιάστατη και
μονολιθική αντίληψη της ταυτότητας εμποδίζει τη κατανόηση των φαινομένων μεικτής
ταυτότητας, τα οποία εμφανίζονται συχνά σε κάθε κοινωνία. Σε αυτό το σημείο οι
φοιτητές χρήσιμο είναι να αναφερθούν στην κρατική επιβολή μιας μονοδιάστατης
αντίληψης της ταυτότητας και στη στερεότυπη αντίληψη περί «διπλής ταυτότητας».
Στην πραγματικότητα το άτομο που συμμετέχει σε πολλές κουλτούρες κατασκευάζει τη
μοναδική προσωπική του ταυτότητα επιτελώντας μία πρωτότυπη σύνθεση με βάση τις
διαφορετικές κοινωνικές και ψυχολογικές του εντάξεις (ηλικία, κοινωνική τάξη,
πολιτισμική ομάδα). Το αποτέλεσμα είναι η συγχρωτική και όχι η μονοδιάστατη
ταυτότητα. Κάθε άτομο ενσωματώνει με συνθετικό τρόπο πολλές ταυτοποιητικές
αναφορές, οι οποίες συνδέονται με την ιστορία του. Η πολιτισμική ταυτότητα
παραπέμπει σε πολιτισμικές ομάδες αναφοράς των οποίων τα όρια δεν συμπίπτουν.
Κάθε άτομο έχει συνείδηση ότι έχει μία μεταβαλλόμενη ταυτότητα, ανάλογα με την
ομάδα στην οποία κάνει αναφορά σε τούτη ή εκείνη τη σχεσιακή κατάσταση. Τέλος,
είναι σημαντικό οι φοιτητές να τονίσουν ότι η αντίληψη περί πολυδιάστατης ταυτότητας
δεν σημαίνει ότι χάνει την ενότητά της. Ως προς τα παραδείγματα πολυδιάστατων
πολιτισμικών ταυτοτήτων οι φοιτητές μπορούν είτε να κάνουν χρήση των
παραδειγμάτων του Cuche ( σελ. 159-162) ή να φέρουν δικά τους.

11. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 11 από 14
2. Ποιες ήταν οι βασικές θεωρίες, μέσω των οποίων επιδιώχθηκε η
υπέρβαση της βικτοριανής, «αποικιακής» φάσης στην επιστήμη της
κοινωνικής ανθρωπολογίας;
Απάντηση:
Η βικτοριανή, «αποικιακή» φάση της κοινωνικής ανθρωπολογίας είχε ως κύριο
χαρακτηριστικό την πίστη της στην κοινωνική εξέλιξη. Πίστευε ότι οι ανθρώπινες
κοινωνίες εξελίσσονται προς μια συγκεκριμένη κατεύθυνση και ότι οι
δυτικοευρωπαϊκές κοινωνίες αποτελούν το τελικό προϊόν μιας μακράς εξελικτικής
διαδικασίας, η οποία είχε ως πρώτο στάδιο την «αγριότητα». Οι αντιλήψεις αυτές
οδήγησαν στη ρατσιστική θεώρηση των λεγόμενων «πρωτόγονων κοινωνιών», με
αποτέλεσμα η ανθρωπολογία να γίνει το άλλοθι της δυτικής αποικιοκρατίας. Η
υπέρβαση της «αποικιακής» αυτής φάσης της κοινωνικής ανθρωπολογίας επιδιώχθηκε
κατά τις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα μέσα από σειρά νέων θεωρητικών
προβληματισμών. Οι κυριότερες από τις τάσεις αυτές υπήρξαν η θεωρία της διάχυσης, η
θεωρία του πολιτισμικού σχετικισμού, η θεωρία του λειτουργισμού και αυτή του
δομισμού (ή συμβολικού δομισμού). Η θεωρία της διάχυσης των πολιτισμικών χαρα-
κτηριστικών αναπτύχθηκε κυρίως στον χώρο της αυστριακής και γερμανικής
ανθρωπολογίας. Αποτέλεσε είδος εναλλακτικής λύσης σε σχέση με τον εξελικτισμό και,
αν και δεν έγινε τμήμα της κυρίαρχης ανθρωπολογικής σκέψης εκτός του
γερμανόφωνου χώρου, διατηρήθηκε ως τάση και κατά τον 20ό αιώνα. Τη δεκαετία του
1990 επανέκαμψε, μάλιστα, σε μια παρεμφερή μορφή, ως θεωρία της
παγκοσμιοποίησης.
Η θεωρία του πολιτισμικού σχετικισμού διατυπώθηκε στην Αμερική από τον Franz
Boas, ο οποίος τόνισε ότι κάθε πολιτισμός πρέπει να κατανοείται μέσα στο πλαίσιο των
δικών του όρων και προϋποθέσεων, ανεξάρτητα από τα εξελικτικά σχήματα του δυτικού
εθνοκεντρισμού. Ο Boas τάχθηκε και υπέρ του ιστορικού παρτικουλαρισμού, δηλαδή
της άποψης ότι όλες οι κοινωνίες έχουν την δική τους ιστορία, η οποία δεν μπορεί να
αναχθεί σε μία μόνο κατηγορία στο πλαίσιο ενός γενικού εξελικτικού σχήματος. Με
αυτό τον τρόπο ο Boas στράφηκε κατά των ρατσιστικών ψευδεπιστημονικών
αντιλήψεων της εποχής του. Η θεωρία του λειτουργισμού αναπτύχθηκε στην Βρετανία,
με κύριο εκπρόσωπο τον Bronislaw Malinowski. Υποστηρίζει ότι τα μέρη της κοινωνίας
βρίσκονται σε σχέση λειτουργικής αλληλεξάρτησης και ότι κάθε κοινωνικός θεσμός ή
κοινωνική σχέση εξετάζονται υπό το πρίσμα της χρησιμότητάς τους ως προς την
διατήρηση της αρμονικής ισορροπίας της κοινωνίας. Μια άλλη εκδοχή της θεωρίας
αυτής, ο δομολειτουργισμός, συνδέθηκε με τον Βρετανό ανθρωπολόγο A. Radcliffe-
Brown, ο οποίος υπερτόνισε την σημασία των κοινωνικών θεσμών και δομών,

12. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 12 από 14
θεωρώντας λιγότερο σημαντική την δράση των ατόμων. Ο δομισμός υπήρξε η πρώτη
μεγάλη ανθρωπολογική θεωρία και διατυπώθηκε από τον Γάλλο ανθρωπολόγο Cl. Lévi-
Stauss. Επρόκειτο για μια πρωτότυπη θεωρία για τον ανθρώπινο νου, η οποία προήλθε
από την δομική γλωσσολογία. Η θεωρία του δομισμού άσκησε πολύ μεγάλη επίδραση
στην γαλλική πνευματική ζωή, αλλά δέχτηκε και κριτική, κυρίως λόγω της αδυναμίας
του να τεκμηριώσει την υποτιθέμενη τάση του ανθρώπου να σκέφτεται με όρους
δυαδικών αντιθέσεων. Παρόλα αυτά, το έργο του Lévi-Stauss, το οποίο αποσκοπούσε
στην ανάδειξη καθολικών αρχών, αποτέλεσε μεγάλη πηγή έμπνευσης, ιδίως στο πλαίσιο
της μελέτης των συμβολικών συστημάτων, όπως είναι η γνώση και ο μύθος.
3. Αναπτύξτε τους λόγους που οδήγησαν στην ιδεολογική στροφή της
νεοελληνικής κοινωνίας του 19ου
αιώνα αναφορικά με το Βυζάντιο και
την, κατ’ επέκταση, αναβάθμιση του Βυζαντίου στην ελληνική εθνική
ιστοριογραφία.
Απάντηση:
Το ερώτημα μπορεί να απαντηθεί, συνθετικά, εξ’ ολοκλήρου από το 10ο
κεφάλαιο του Ροτζώκου. Οι φοιτητές πρέπει να αναπτύξουν το ιδεολογικό περιβάλλον
από τα μέσα του 18ου αιώνα μέχρι τα μέσα του 19ου αιώνα, μέσα στο οποίο
αναπτύχθηκε η νεοελληνική εθνική ιστοριογραφία (Ζαμπέλιος, Παπαρρηγόπουλος).
Αρχικά, οι φοιτητές πρέπει να αναφερθούν στη στάση του Ευρωπαϊκού και Ελληνικού
Διαφωτισμού απέναντι στην αρχαία Ελλάδα και το Βυζάντιο. Πρέπει να καταδειχθεί ότι
η ελληνική λογιοσύνη την περίοδο αυτή, άμεσα επηρεασμένη από τον Ευρωπαϊκό
Διαφωτισμό, υποστήριξε ότι οι Νεοέλληνες ήταν απευθείας απόγονοι της κλασικής
αρχαιότητας (ενός ένδοξου πολιτισμού), με την οποία τους ένωνε η κοινή γλώσσα και η
κοινή καταγωγή. Όμως, η απευθείας ιστορική συνέχεια που αποκαταστάθηκε με την
Αρχαιότητα άφηνε απ’ έξω έναν μεγάλο ιστορικό ενδιάμεσο: το Βυζάντιο. Την εποχή
αυτή η βυζαντινή περίοδος προσλαμβανόταν από τους Ευρωπαίους και Έλληνες
διανοούμενους ως εποχή σκοταδιστική, θεοκρατική και δεσποτική.
Στη συνέχεια, αφού θα έχουν θέσει το ιδεολογικό πλαίσιο της πλήρους «απόρριψης»
του Βυζαντίου από τους Έλληνες διαφωτιστές, οι φοιτητές θα πρέπει να περάσουν στο
κυρίως θέμα των λόγων που οδήγησαν στην ιδεολογική στροφή προς το Βυζάντιο:
1) τον 19ο αιώνα, και κυρίως από το 1830 και έπειτα, σταδιακά θα κατισχύσει κλίμα
έξαρσης της θρησκευτικότητας, μέσα στο οποίο διάφοροι κύκλοι λογίων και δημόσιων
προσώπων καλλιεργούσαν την αντίδραση ενάντια σε οτιδήποτε «ξενόφερτο» και
«δυτικό», επειδή θεωρούσαν ότι η ηγεμόνευση της Δύσης υπονόμευε την Ορθοδοξία, τη
μεγάλη αυτή ανατολική πολιτισμική παράδοση του ελληνισμού (που ταυτιζόταν με το
Βυζάντιο). Η υπονόμευση της Ορθοδοξίας, κατά αυτούς τους κύκλους, θα οδηγούσε
στην αποδιάρθρωση των αξιακών θεμελίων της νεοελληνικής κοινωνίας.
2) Η προσπάθεια για την απόρριψη της θεωρίας του Φαλλμεράυερ, η απόδειξη δηλαδή
ότι ο ελληνισμός δεν είχε εξαφανιστεί λόγω της καθόδου των αλβανικών και σλαβικών

13. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 13 από 14
φύλων, οδηγούσε επιτακτικά στην ανάδειξη της αδιάλειπτης συνέχειας του ελληνικού
έθνους από την αρχαιότητα μέχρι τα νεότερα χρόνια. Έτσι, ως πρωταρχικό μέλημα της
ελληνικής εθνικής ιδεολογίας, μέσω της ανάπτυξης των ιστορικών, φιλολογικών,
λαογραφικών και αρχαιολογικών σπουδών, ήταν η επαναπραγμάτευση της βυζαντινής
ιστορίας και η ένταξή της στην εθνική κληρονομιά.
3) Γεωπολιτικοί λόγοι. Ο ελληνικός αλυτρωτισμός του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα,
που έλαβε την οριστική μορφή του με τη «Μεγάλη Ιδέα», διαχώριζε το έθνος-κράτος
από το έθνος: ένα μεγάλο μέρος του ελληνισμού (το μεγαλύτερο) βρισκόταν έξω από τα
σύνορά του. Για να επιτευχθεί η εθνική ολοκλήρωση, έπρεπε τα εδάφη στα οποία
ζούσαν ελληνικοί πληθυσμοί να «ανακαταληφθούν» από το ελληνικό κράτος
(«Κέντρο»). Οι επεκτατικές βλέψεις της Μεγάλης Ιδέας (ελληνικός αλυτρωτισμός) σε
συνδυασμό με τη σταδιακή κατάρρευση της Οθωμανική Αυτοκρατορίας, που οδηγούσε
στη διεκδίκηση των βαλκανικών εδαφών της και από άλλα εθνικά κινήματα (Σέρβοι,
Βούλγαροι), νομιμοποιούνταν από την επίκληση του ελληνικού κράτους και του
συνόλου του ελληνισμού στην κληρονομιά της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
4) Η επίδραση που άσκησε ο ρομαντικός ιστορισμός στη σκέψη των Ελλήνων
ιστορικών. Το κίνημα του ρομαντισμού (από τα τέλη του 18ου μέχρι τα μέσα του 19ου
αιώνα) απολυτοποιούσε το έθνος ως υπεριστορική συλλογική οντότητα με
συγκεκριμένη πορεία και αποστολή μέσα στην Ιστορία: η ανθρώπινη ιστορία και ο
πολιτισμός της δεν μπορούσε να νοηθεί παρά μόνο ως εθνική ιστορία (και εθνικός
πολιτισμός). Επίσης, ο ρομαντικός ιστορισμός, σε ευθεία αντίθεση με τον Διαφωτισμό,
εξιδανίκευσε τον Μεσαίωνα. Για τη ρομαντική ιστοριογραφία ο Μεσαίωνας
αποτελούσε συνάρτηση της άνθησης του εθνικού ιδεώδους∙ της πεποίθησης, δηλαδή,
ότι τα εθνικά ιδανικά άνθησαν και σφυρηλατήθηκαν εκείνα τα χρόνια, τα οποία δεν
ήταν «σκοτεινά» αλλά εξόχως σημαντικά και φωτεινά, μιας και αποκαλύπτουν την
ύπαρξη ενός «υψηλού πολιτισμού», του εθνικού πολιτισμού (Ροτζώκος, σ. 217-224).
4. Να αναπτύξετε τις κυριότερες αδυναμίες που παρουσιάζει κατά την
γνώμη σας το μουσειολογικό προϊόν στην Ελλάδα και την Κύπρο.
Απάντηση:
Η μουσειολογική πρακτική στην Ελλάδα και την Κύπρο παρουσιάζει σειρά από
σημαντικές αδυναμίες, ιδίως υπό το πρίσμα της σύγκρισης με τις διεθνείς
μουσειολογικές αναζητήσεις και απαιτήσεις. Ειδικά στην Ελλάδα, ένα από τα βασικά
προβλήματα της μουσειολογικής αντίληψης είναι η στενή σύνδεση των μουσείων με τη
διαδικασία συγκρότησης της εθνικής ταυτότητας στο νεοελληνικό κράτος. Όπως
συνέβη και σε άλλες επιστημονικές περιοχές, π.χ. στην ιστορία και την λαογραφία, έτσι
και στο πλαίσιο των μουσείων η αντίληψη που κυριάρχησε είναι αυτή της έμφασης
στην προβολή της ιστορικής συνέχειας του ελληνικού έθνους, καθώς και στην
απευθείας σύνδεση του νεώτερου με τον αρχαίο ελληνισμό. Το φαινόμενο αυτό
παρατηρείται ακόμη και σήμερα, π.χ. σε μουσεία, όπως το νέο Μουσείο της
Ακρόπολης, το οποίο είναι σχεδόν μονοδιάστατα προσανατολισμένο στα ευρήματα της
Αρχαϊκής και Κλασικής περιόδου. Το αποτέλεσμα είναι τα μουσεία να λειτουργούν
σταθερά ως κέντρα ερμηνείας της ελληνικής εθνικής ιστορίας, ενδυνάμωσης της

14. ΕΛΠ 10:
«Εισαγωγή στη σπουδή του
πολιτισμού»
ΤΕΛΙΚΕΣ ΕΞΕΤΑΣΕΙΣ 2013-2014 Σελίδα 14 από 14
εθνικής ταυτότητας και προβολής της ιστορικής συνέχειας του ελληνισμού από την
αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Η στατική και στερεότυπη αυτή άποψη καθόρισε σε
μεγάλο βαθμό τον συντηρητικό χαρακτήρα της μουσειολογικής πρακτικής στην
Ελλάδα. Κύρια χαρακτηριστικά της συντηρητικής αυτής προσέγγισης είναι η
χρονολογική, ταξινομική και αντικειμενοκεντρική οπτική, ο διδακτισμός, ο
αισθητισμός, καθώς επίσης και η ατμόσφαιρα ιεροπρέπειας σε σχέση με το αρχαίο
κυρίως παρελθόν. Εκτός αυτού, σημαντική αδυναμία της μουσειολογικής πρακτικής
στην χώρα μας είναι και η έλλειψη διαπολιτισμικού διαλόγου. Τα ευρήματα του
ελληνικού πολιτισμού δεν αντιπαραβάλλονται με στοιχεία άλλων πολιτισμών, με
αποτέλεσμα αφενός μεν να μην επιτυγχάνεται η αρτιότερη κατανόησή τους και
αφετέρου να αποξενώνεται ο ξένος επισκέπτης, από την χώρα ή πολιτιστική σφαίρα του
οποίου θα μπορούσαν να προέρχονται τα διαπολιτισμικά παράλληλα.
Τα ελληνικά και κυπριακά μουσεία παρουσιάζουν, όμως, αδυναμίες και σε άλλα
ζητήματα, όπως π.χ. αυτό της προσβασιμότητας. Τα ωράριά τους ακολουθούν συνήθως
αυτά των υπολοίπων δημοσίων υπηρεσιών, χωρίς να προσαρμόζονται στις ιδιαίτερες
συνθήκες του πολιτισμικού τουρισμού. Επίσης, συχνά δεν υπάρχουν ειδικές τιμές
εισιτηρίων για συγκεκριμένες κατηγορίες επισκεπτών (π.χ. νέους ή ευπαθείς ομάδες).
Επίσης, σε πολλές περιπτώσεις είναι αναγκαία μια πιο πλούσια δραστηριότητα όσον
αφορά την επαφή των μουσείων με το κοινό, η οποία να περιλαμβάνει δράσεις
επικοινωνιακής εξωστρέφειας, εκδόσεις, συμμετοχή στα κοινά, κλπ. Κυρίως, όμως,
είναι αναγκαίος ο εμπλουτισμός της μουσειολογικής προσέγγισης με στοιχεία των πιο
σύγχρονων μαθησιακών προσεγγίσεων. Σε αυτές ανήκει η πειραματική, διαδραστική
και εμπειρική μάθηση, ιδίως μέσω της χρήσης των νέων τεχνολογιών, η δυνατότητα
δημιουργίας ενάρετων μαθησιακών κύκλων εκ μέρους των επισκεπτών, καθώς επίσης
και η δυνατότητα επιτόπιου αναστοχασμού και κοινωνικής αλληλεπίδρασης κατά την
διάρκεια της επίσκεψης σε ένα μουσείο. Επομένως, ένα μουσείο πρέπει να προσφέρει
μια ευρεία κλίμακα γνωσιακών προσεγγίσεων, οι οποίες θα απευθύνονται στις ποικίλες
κατηγορίες των επισκεπτών του (ηλικιακές, μορφωτικές, εθνικές, ενδιαφερόντων, κλπ.).