1. М ОНГОЛ УЛС
УУЛ УУРХАЙН Я АМ
СТРАТЕГ И Й Н БОДЛОГО, ТӨЛӨВЛӨЛТИ Й Н ГАЗАР
ГЕОЛОГИЙ Н БОДЛОГЫН ХЭЛТЭС
"АЛТАЙ НЭГДЭЛ" ХК
Зохиогч: М.Батбаяр
Л.Батзориг
ХОВД АЙМГИЙН БУЛГАН, ҮЕНЧ, АЛТАЙ СУМДЫН НУТАГ “БАЯН-
ИНДЭР”-ИЙН ТАЛБАЙД 2014-2017 ОНД УЛСЫН ТӨСВИЙН ХӨРӨНГӨӨР
ГҮЙЦЭТГЭХ 1: 50 000-НЫ МАСШТАБЫН ГЕОЛОГИЙН ЗУРАГЛАЛ,
ЕРӨНХИЙ ЭРЛИЙН АЖЛЫН ТӨСӨЛ
Код: БаИ-50
( ХАВТГАЙ : L-46-86-Г; 87-В,Г; 88-В, Г; 98-Б-а,б,г; 99-А,Б; 99-Г-а,б ; 100-А,Б;
100-В-а,б; 100-Г-а,б)
Ховд
2014 он

2. ГАРЧИГ
ГЕОЛОГИЙН ДААЛГАВАР----------------------------------------------------------------------1-6
I.ОРШИЛ----------------------------------------------------------------------------------------------7-13
II.ФИЗИК ГАЗАРЗҮЙ, ЭДИЙН ЗАСГИЙН БАЙДАЛ---------------------------------14-17
III.ГЕОЛОГИЙН СУДАЛГААНЫ ТҮҮХ-------------------------------------------------18-30
IY. СТРАТИГРАФИ----------------------------------------------------------------------------------31
IV.1. Девоны систем---------------------------------------------------------------------------------- 32
IV.1.1. Доод-дунд девоны Байтаг формац-------------------------------------------------- ---32-37
IV.1.2. Дунд девоны Хүрэн дөш формац-------------------------------------------------------38-41
IV.1.3. Дунд-дээд девоны Хавтаг формац -----------------------------------------------------42-46
IV.1.4. Дунд-дээд девоны Баруунхуурай формац--------------------------------------------46-50
IV.1.5. Дээд девоны Самнуур уул формац-----------------------------------------------------51-56
IV.2. Карбоны систем--------------------------------------------------------------------------------57
IV.2.1. Миссисипийн Олонбулаг формац------------------------------------------------------57-62
IV.2.2. Миссисипийн Нүхний нуруу формац-------------------------------------------------63-67
IY.3. Палеогены систем------------------------------------------------------------------------------68
IY.3.1. Олигоцены хурдас-------------------------------------------------------------------------68-73
IY.4. Дөрөвдөгчийн систем--------------------------------------------- ----------------------------74
IY.4.1.Дунд плейстоцений хурдас---------------------------------------------------------------74-76
IY.4.2.Дунд-дээд плейстоцений хурдас--------------------------------------------------------76-78
IY.4.3.Дээд плейстоцен- голоцений хурдас---------------------------------------------------79-81
IY.4.4. Голоцений аллюви, аллюви-пролюви, нуур, салхины гаралтай хурдас--------81-82
V. ИНТРУЗИВ ЧУЛУУЛАГ ------------------------------------------ -----------------------------83
V.1. Хожуу карбоны Баруунхуурай бүрдэл---------------------------------------------------83-88
V.2. Хожуу карбоны Байтаг бүрдэл-------------------------------------------------------------88-92
YI. ТЕКТОНИК БА ГЕОЛОГИЙН ХӨГЖЛИЙН ТҮҮХ ---------------------------93-102
YII. ГЕОМОРФОЛОГИ ----------------------------------------------- ----------------------103-108
YIII. ГИДРОГЕОЛОГИ----------------------------------------------------------------------109-114
IX. АШИГТ МАЛТМАЛ БА ТҮҮНИЙ ТАРХАЛТЫН ЗҮЙ ТОГТОЛ---------115-117
IX. 1. Шатах ашигт малтмал---------------------------------------------------------------------118
IX. 1.1. Нүүрс------------------------------------------------------- ------------------------------118-120
IX.2. Металл ашигт малтмал---------------------------------------------------------------- -----121
IX. 2.1. Хар металл-----------------------------------------------------------------------------------121
IX. 2.1.1. Төмөр----------------------------------------------------------------------------------------121
IX.2.2. Өнгөт металл---------------------------------------------------------------------------121-123
IX.2.3. Холимог металл-----------------------------------------------------------------------------124
IX.2.3.1.Хар тугалга-цайр----------------------------------------------------------------------124-125

3. IX.2.4. Ховор металл--------------------------------------------------------------------------------126
IX.2.4.1. Сурьма----------------------------------------------------------------------------------126-129
X. ДҮГНЭЛТ------------------------------------------------------------------------------------130-131
XI. ЭКОЛОГИ-ГЕОЛОГИ БА ГЕОЭКОЛОГИ, БАЙГАЛЬ ОРЧНЫГ ХАМГАА
ЛАХ АСУУДАЛ--------------------------------------------------------------------------------132-137
XII. ГЕОФИЗИКИЙН СУДАЛГААНЫ АЖЛЫН ҮНДЭСЛЭЛ, АРГАЧЛАЛ
-------------------------------------------------------------------------------------------------------138-139
XIII. АШИГЛАСАН НОМ ЗҮЙ, ТАЙЛАН МАТЕРИАЛЫН ЖАГСААЛ----140-142
XIV. АЖЛЫН АРГАЧЛАЛ, ТҮҮНИЙГ СОНГОСОН ҮНДЭСЛЭЛ-----------143-155
XVI. ҮЙЛДВЭР ТЕХНИКИЙН ХЭСЭГ-------------------------------------------------156-167
XVII. ХАВСРАЛТ ЗУРГУУД-------------------------------------------------------------------------
I. ОРШИЛ
Төслийн талбай нь: Ховд аймгийн Булган, Үенч, Алтай сумдын нутгийг хамрах
бөгөөд түүний газарзүйн байршлын солбилцол:
ХӨ: 45° 30° 00" ЗУ: 90 ° 40' 15"
45° 30' 00 " 92 ° 00' 00"
45° 04' 50 " 92 ° 00' 00"
Улсын хил:

4. Хуудас: (L-46-86-Г; 87-В,Г; 88-В, Г, 98-Б-а,б,г; 99-А,Б; 99-Г-а,б; 100-А,Б; 100-В-а,б;
100-Г-а,б)
Код: БаИ – 50
Монгол Улсын Их Хурлын 2014 онд баталсан “Төрөөс эрдэс баялгийн салбарт
баримтлах бодлого ” ,“Ашигт малтмалын тухай " хуулийн 16 дугаар зүйл, Улсын Их
Хурлын 2012 оны 37 дугаар тогтоолоор батлагдсан “Монгол Улсын Засгийн газрын
2012-2016 онд хэрэгжүүлэх үйл ажиллагааны хөтөлбөр”, “Засгийн газрын 2012 оны 120
дугаар тогтоолоор батлагдсан “Засгийн газрын үйл ажиллагааны хөтөлбөрийг
хэрэгжүүлэх төлөвлөгөө”, Уул Уурхайн сайдын 2014 оны 02-р сарын 20-ны өдрийн 48
тоот тушаалаар батлагдсан “ Улсын төсвийн хөрөнгөөр 2014 онд гүйцэтгэх геологийн
судалгааны ажлын төлөвлөгөөг” баримтлан баталсан Ховд аймгийн Булган, Үенч,
Алтай сумдын нутаг хамарсан “Баян-Индэр“-ийн 3945.0км2 талбайд буюу
номенклатурын (L-46-86-Г; 87-В,Г; 88-В,Г; 98-Б-а,б,г; 99-А,Б; 99-Г-а,б; 100-А,Б, 100-В-
а,б, 100-Г-а,б) хавтгайд 2014-2017 онд гүйцэтгэх 1:50 000-ны масштабын геологийн
зураглал, ерөн хий эрлийн ажлын геологийн даалгавар, улсын төсвөөр гүйцэтгэх
геологийн судалгааны ажлын төслийн агуулга, түүнд тавих шаардлагад нийцүүлэн
төслийг зохиолоо.
Үүний тулд тухайн талбайд өмнө нь хийгдсэн геологи, гидрогеологи,
геоморфологи, металлогений ба тектоникийн сэдэвчилсэн судалгааны болон 1:200 000-
ны масштабын геологийн зураглал, ерөн хий эрлийн ажлуудын үр дүнг сайтар нягтлан
судалж мөн зэргэлдээ орших талбайнуудад хийсэн өөрсдийн болон бусад судлаачдын
ажлын үр дүн, туршлагад тулгуурлан энэхүү төслийг бичлээ.
Төслийн талбайг Оросын геологичдийн маршрутын судалгаа дайран өнгөрсөн
байдгаас гадна геологи, тектоник, палеонтологийн сэдэвчилсэн судалгааны ажлууд
хийгдсэн байна.
Төслийн талбайд 1930-1950-иад оны үед Баранов.В.И, Амантов.В.А, Сапожников.
В.В, Синицын.В.М, Федоровский.В.А. нарын маршрутын ба талбайн региональ
судалгааны ажлууд хийгдсэн бол 1955 онд 1:200 000-ны масштабын геологийн
зураглалын ажлыг Ковтунов.А.П, Жилевский.В.Ф, 1993-1995 онд Ө.Даваа, Г.Бадарч
нар хийж тухайн нутгийг геологийн тогтоцын хувьд нийлмэл, ашигт малтмалын хувьд
үнэт, өнгөт, ховор, холимог металлын хувьд хэтийн төлөвтэй болохыг тогтоон цаашид
1:50 000-ны масштабын геологийн зураглал, ерөн хий эрлийн ажил явуулах
шаардлагатай хэмээн үнэлсэн байдаг.
Төслийн талбай нь геологийн региональ судалгаанд 1876-1877 онд Потанин.Г.Н,
1896 онд Клеменц.Д.А, 1899-1901 онд Ладыгин.В.Д, 1905-1909 онд Сапожников.В.В,
1908 онд Мотанцев.И. нар тандан судалгаа, 1945 онд Храпов.А.А. нарын 1:1000 000-ны
масштабын геологийн зураглал, 1956 онд Амантов.В.А, Ажипа.В.П, 1995 онд Ө.Даваа
нарын 1:200 000-ны масштабын геологийн зураглал, 1999 онд С.Дандар нарын 1:200
000-ны масштабын металлогений судалгааны ажил болон Мотанцев.А.Б, Юнатов.А.А,

5. Прежевальский.Н.М. нарын маршрутын, Синицын.В.М, Головных.А.И, Жилевский.
Б.Ф. нарын сэдэвчилсэн болон ерөнхий эрлийн судалгааны ажлууд чухал байр эзэлдэг.
Төслийг бичих үед 1951 онд Синицын.В.М, Амантов.В.А. нарын Алтайн цаадах
говийг хамарсан томоохон нутагт хийсэн 1:200 000-ны масштабын геологийн зураглал,
1956 онд Амантов.В.А. нарын 1:1000 000-ны масштабын геологийн зураглал, 1959 онд
Федоровский.В.А. нарын хийсэн 1:500 000-ны масштабын геологийн зураглал, 1955
онд Амантов.В.А. нарын 1:500 000-ны масштабын геологи-гидрогеологийн зураглал,
1953-1955 онд хийгдсэн Жилевский.Б.Ф. нарын Монгол-Алтай, Баруун хуурайн 1:200
000-ны масштабын геологийн зураглалын ажил, мөн 1992-1994 онд Ө.Даваа нарын
хийсэн 1:200 000-ны масштабын геологийн зураглалын ажлууд, 2002 онд зохиогдсон
О.Төмөртогоо “Монгол Улсын нутаг дэвсгэрийн тектоникийн мужлалын тогтоц,
тайлбар бичиг”, Ж.Бямба нарын “Монголын геологи ашигт малтмалын I-VIII боть”
болон мөн О.Төмөртогоо “Хайгуулчин“ сэтгүүл (2012, 2013он), 2004 онд зохиогдсон
Н.Төөрүүл нарын “Мон гол улсын 1:200 000-ны масштабын геологийн зургийн легенд,
түүний тайлбар бичиг” болон өмнөх судлаачдын тайлан материалтай танилцаж
судалгааны ажилдаа хэрэглэсэн болно.
Төслийн геологийн тогтоцын бичиглэл болон талбай дахь формац, бүрдлүүдийн
нас, индекс, тулгуур зүсэлтийн бичиглэлийг хийхэд тухайн талбайд өмнө хийгдсэн
Ө.Даваа, Г.Бадарч нарын 1:200 000-ны масштабын геологийн зураглал, 2004 онд
зохиогдсон Н.Төөрүүл нарын “Монгол улсын 1:200 000-ны масштабын геологийн
зургийн легенд, түүний тайлбар бичиг”, мөн судалгааны талбайн залгаа хойт хэсэгт L-
46-74-В,Г, 75-В,Г, 86-А,Б ; L-87- А,Б; 88-А хавтгайд М.Батбаяр, Ү.Гансүх нарын 2008-
2010 онд хийгдсэн Нарийн харын талбайн 1:50 000-ны масштабын геологийн зураглал,
ерөнхий эрлийн ажлын үр дүн, түүнчлэн 1:50 000-ны масштабын ГЗЕА хийх заавар,
түүнд тавигдах шаардлага болон 2003-2007 онд зохиосон Монголын
литостратиграфийн кодексийг гол үндэс болгон геологийн даалгаварт өгөгдсөнөөр нь
авсан бөгөөд мөн эрлийн ажлын шинэлэг материалуудыг авч хэрэглэлээ.
Төслийг бичих үед 2002 онд зохиогдсон О.Төмөртогоо “Монгол Улсын нутаг
дэвсгэрийн тектоникийн мужлалын тогтоц, тайлбар бичиг”, Ж.Бямба нарын
“Монголын геологи ашигт малтмал ” I-VIII боть болон өмнөх судлаачдын
тайлангуудтай танилцаж үзэхэд төслийн талбайд 1:200 000-ны зураглалын ажил нь
нилээд эрт цаг үед хийгдсэн ба өмнөх буюу сүүлийн үеийн судалгаагаар тунамал-
метаморф, вулканоген, вулканоген-тунамал, бялхмал чулуулаг болон интрүзив
бүрдлүүд нь нас, литологийн болоод фазын хувьд зөрөөтэй, мөн тектоникийн хувьд
маргаантай байгаа учир геологийн зураглалын судалгааны ажлын үед тодруулах
асуудлууд нилээд гарч байна.
Төслийн талбай нь нэвтрэлтийн зэрэглэлийн хувьд 44% сайн, 32% дунд, 24% муу,
геологийн тогтоцын хувьд 42% энгийн, 28% дунд, 30% нийлмэл, агаарын зургийн
тайлалтын хувьд 22% сайн, 38% дунд, 40% муу зэрэглэлтэй байна. (Зураг №. 2-4 )

6. Төслийн талбайд судалгааны ажил явуулахад 1:50 000-ны масштабтай байр зүйн
зураг, 1:65 000. 1:45 000-ны масштабтай агаарын зураг, 1:100 000 болон 1:50 000-ны
масштабтай сансрын зургуудыг Геологийн мэдээллийн төвөөс захиалан авч геологийн
судалгааны ажилдаа хэрэглэх болно.
“Баян-Индэр”-ийн талбайн 1:50 000-ны масштабтай геологийн зураглал, ерөнхий
эрлийн ажлыг гүйцэтгэхэд тус ахлах геологич 1, эрлийн ахлах геологич 1, геологич-
инженер 3, техник геологич 3, маршрутын ажилчин 6, уулын ажилчин 4, шлихийн дээж
авагч 2, угаагч 2, жолооч 4, тогооч 1 нийт хээрийн ангид 26- хүн, гэр 3ш, УАЗ-469,
УАЗ-39629 пургон, Маяти-Портер, Пайжеро- L-200 машин тус бүр нэг нэг ажиллана.
Тус геологи шинжилгээний “АЛТАЙ НЭГДЭЛ” хувьцаат компаний геологичид
мэргэжлийн дагуу 15-35 жил 1:50 000-ны масштабтай геологийн зураглал, ерөн хий
эрэл, эрлийн чиглэлээр дагнан ажилласан ба 2000 оноос хойш сүүлийн 14 жил 1:50 000-
ны масштабын геологийн зураглал, ерөнхий эрлийн ажлын хорин (20) талбайн төслийг
амжилттай хэрэгжүүлсэн бөгөөд цаашид ч геологийн судалгааны чиглэлээр амжилттай
ажиллах боловсон хүчин боломжтой тул төслийг хэрэгжүүлэх бүрэн дүүрэн чадвартай
гэж үзэж байна.
Иймд Баруун Монголын тулгуур төв Ховд аймаг дахь Геологи шинжилгээний
“Алтай нэгдэл” Хувьцаат компанид “Баян-Индэр”-ийн талбайн 1:50 000-ны
масштабын геологийн зураглал, ерөнхий эрлийн ажлын судалгааг хийх итгэл үзүүлж
цаашдын маань ажилд гүн туслалцаа дэмжлэг үзүүлнэ гэдэгт УУЛ УУРХАЙН ЯАМ,
СТРАТЕГИЙН БОДЛОГО, ТӨЛӨВЛӨЛТИЙН ГАЗРЫН ГЕОЛОГИЙН
БОДЛОГЫН ХЭЛТЭСИЙН ТЕНДЕРИЙН ХОРООНД гүнээ итгэж байна.
II. ФИЗИК ГАЗАРЗҮЙ ЭДИЙН ЗАСГИЙН БАЙДАЛ
Судалгааны талбай нь газарзүйн байршлын хувьд Монгол-Алтайн баруун урд
хэсэгт орши х Байтаг Бо гдын нурууны хойт хэсэг Баруун хуурайн хотгор, Цонжийн
говь, Алтачийн хотгор, Давсан хуурайн хотгорын баруун урд хэсэг Байтаг богдын ,
Талын харын болон Их, Бага Хавтагийн нурууны хойт хэсэгт орши х Халтар уул,
Төмөрийн хар уул, Алаг толгой, Улаан уул, Талын хар уул, Их хар уул, Гэндэнгий н хар
уул, Харгайт уул, Бор толгой, Дэл хар уул, Араат уул, Хөх өндөр уул, Хөшөөтийн
хөтөл, Хар ааз уул, Дүн хэгэр уул, Өндөр хар уул, Ихэр Бургат уул, Оргат уул,
Хуластайн өндөр уул, Тахтай уул, Бэлийн хар даваа, Ац улаан уул, Жинтээн шовгор
уул, Үзүүр цагаан уул, Самнуур уул, Самуурал уул, Ар сүүлийн хар уул, Гончиг уул,
Алтан овоо, Харуулын өндөр уул, Сэнжитийн хар уул, Зүрх улаан уул, Тугалчийн хар
даваа, Сүүл хар уул, Тоочкийн улаан уул, Шуурдгийн овгор уул, Таваан овоо, Шивээт
уул, Хөх араагийн уул, Намжин хар уул, Тэвх хар уул, Май хан хар уул, Улаан хошуу,
Баруун хуурайн хотгор, Давсан хуурайн хотгор, Нарийн голын сайр, Цагаан шал,
Цагаан гүүтийн сайрын хөндий, Үзүүр цагаан нуур орчмын нутгийг хамарна.
Талбайн хэмжээнд хамгийн өндөр цэг нь талбайн баруун урд захад хил дээр
байрлах далайн түвшнээс дээш 3290.0м өндөртэй Алтан овоо, хамгийн нам цэг нь

7. талбайн зүүн хойт захад байрлах 1078.0м өндөртэй Давсан хуурайн хотгор бөгөөд
талбайн дундаж үнэмлэхүй өндөр 1200-1500м байна. ( Зураг № 5 )
Уул зүй, гадаргын төрх: Судалгааны талбайн урд ба төв хэсэг нь Мон гол Алтайн
нурууны урд салбарын Байтаг богдын нурууны хойт захын хэсэг, Их, Бага Хавтагийн
нуруу түүний салбар уулс нь дунд өндөрлөг уулсад хамаарна.
Судалгааны талбайн хамгийн өндөр цэг нь талбайн баруун урд захад орши х Алтан
овоо (3290.0м), Дүн хэгэр (3256.0м), Хөшөөтийн хөтөл (3229.0м), Хар ааз уул (3025.0м),
Хөх өндөр уул (3102.0м), Өндөр хар уул (2717.0м), Хуластайн өндөр уул (2873.8м),
Тахтай уул (2927.0м), Ац улаан уул (2816.0м), Дэл хар уул (2233.0м), Ихэр бургат уул
(2231.0м), Оргат уул (2281.0м), Жинтээн шовгор уул (2173.0м), Тугалчийн хар уул
(2184.0м), Бэлийн харын даваа (17510.м), Май хан хар уул (1606.0м), Самн уур уул
(1597.1м), Баруун самнуур уул (1731.6м), Үзүүр цагаан уул (1969.1м), Самуурал уул
(1591.1м), Ар сүүлийн хар уул (1311.5м), Талын хар уул (1207.0м), Их хар уул
(1310.6м), Бага хар уул (1342.2м), Бор толгой (2074.0м), Араат улаан уул (2614.0м), Дэл
хар уул (2427.0м), Харгайт уул (1807.3м), Их улаан уул (1439.6м), Гэндэнгийн хар уул
(1661.2м), Талын хар уул (1452.4м), Алаг толгой (1493.8м), Төмөрийн хар уул (1527.0м)
зэрэг 1200-1400м өндөртэй уулсуудтай.
Эдгээр уулсын гадаргын ерөнхий шинж нь уулсын хяр, орой нь хурц шов х, хад
цохио ихтэй, түүний зүүн хойт хажуу нь харьцангуй эгцэвтэр, харин баруун ба урд
хажуу нь харьцангуй налуувтар, хөндий, гуу, жалгуудаар ихээхэн хэрчигдсэн байдаг.
Талын хар нуруу, Байтаг Богдын нурууны зүүн, зүүн хойт тал болон баруун урд зах
хэсэг нь гуу, жалга, сархиаг и хтэй хөндий болон толгодорхог нам уулс бүхий гадаргыг
бүрдүүлнэ.
Цаг уур: Судалгааны талбай болон тус нутаг нь эх газрын эрс тэс уур амьсгалтай
нутагт хамаарагдах бөгөөд өвөлдөө -20 °-иос -40°, зундаа +30°-аас +35°, жилийн дундаж
хур тунадас 120мм түүнээс бага, агаарын чийгшил 20-25% байдаг.
Ихэвчлэн баруун хойноос чиглэлтэй 5-15м/сек хүртэл хүчтэй салхи салхилдаг.
Хавар, намрын үед хүчтэй шороон шуурга удаан хугацаанд үргэлжлэх ба зуны үед
тал хөндийд ихээхэн бүгчим халуун болдог. Зарим жилүүдэд өвөлдөө цасан бүрхүүл
бага зузаантайгаар намар 11-р сараас хавар 4-р сар хүртэл ажиглагддаг.
Ус зүй: Судалгааны талбайд Монгол алтайн нурууны Байтаг Богдын нуруунаас эх
авдаг Улиастайн гол, Баруун, Бүдүүн, Нарийн Харгайтын гол, Хужиртын гол, Хушаат
шивээтийн гол, Гахай гол, Их шивээтийн гол зэрэг түр зуурын урсгалтай голууд,
Дамжингийн булаг, Гашуун усны булаг, Их үзүүрийн булаг, Гахай булаг, Араат улааны
булаг, Хонгион булаг, Бургаст булаг, Олон булаг, Хар толгойн булаг, Хөх булаг зэрэг
ундны эх үүсвэр болох цөөн тооны гол, булаг, худгууд байдаг бөгөөд н утгийн ихэнх
хүн ам нь гадаргын ба булаг, худгийн усаар ундны болон ахуйн хэрэглээгээ хангадаг.
Хөрс: Судалгааны талбай дахь хөндийнүүд нь хур чийг багатай, зуны улиралд их
халуун болдог бөгөөд нам уулсын толгодорхог говийн бүсэд орших бөгөөд

8. Беспалов.Н.Д. говийн бор хөрсийг шавранцар хөрс, бор хөрс, мараалаг бор хөрс гэж
ангилсан бөгөөд эдгээр хөрсний үржил шим муу, ургамал нь тачир сийрэг байдаг.
Харин талбайн баруун урд зах болон урд хэсэгт Монгол Алтайн нурууны баруун
урд зах хэсэг болох Байтаг Богдын нурууны хойт хажуу нь харьцангуй чийг
хуримтлагдах нөхцөлтэй тул жижиг талбайтай алаг цоог ойт хээрийн хар ба бор
шороон хөрстэй байдаг.
Монгол Алтайн нурууны өвөр тал нь хадан гарш и хтэй зөвхөн гуу, жалга, хөндийд
говийн бор хөрс тохиолдоно.
Ургамал: Тус район нь ургамалшилын хувьд говь хээрийн бүсэд багтах бөгөөд
ургамлын бүрхүүл багатай. Гол ургамалууд нь заг, харган а, шаваг, бударгана, тэсэг,
хялгана, таана, хөмүүл болно. Уулын ам, хөндий, гуу, жалганд харганын төрлийн
бутлаг ургамал болох хамхуул, халгай зэрэг ургамалууд ургадаг.
Амьтан: Судалгааны талбайд янз бүрийн ан амьтан, хорхой шавьж, жигүүртэн
шув ууд тохиолдоно. Монгол Алтайн нуруу түүний салбар Байтаг Богдын нуруу, салбар
уулсуудаар янгир, аргаль, чоно, үнэг, ирвэс, тарвага, бор гөрөөс, ман уул байхад өргөн
уудам тал, хөндийд хар сүүлт, бөхөн, цагаан зээр, хулан тохиолдоно.
Судалгааны талбайд төрөл бүрийн хулгана, зурам, алаг даага, оготно, туулай ,
шоргоолж зэрэг мэрэгчин амьтад жигд тархсан байдаг.
Судалгааны талбайд нутгийн жигүүртэн шув уудаас хэрээ, шаазгай, элээ, тас,
хойлог, ахуун, болжмор, ятуу, шонхор зэргийг нэрлэж болно.
Нутаг дэвсгэрийн харьяалал, эдийн засаг, хүн ам: Судалгааны талбай нь Ховд
аймгийн Булган, Үенч, Алтай сумдын нутгийг хамарна.
Судалгааны талбайн баруун хойт захаас 130км зайд Булган сумын төв, зүүн хойт
захаас 150км зайд Үенч, зүүн захаас 45км-т Алтай сумын төв оршдог.
Мөн судалгааны талбайд улирлын чанартай ажилладаг Байтагийн хилийн заставын
дамжин өнгөрөх боомт, Олонбулагийн хилийн заставууд болон тэдгээрийн харьяа
хилийн постууд оршдог.
Сумын төвүүдэд орон нутгийн засаг захиргааны байгууллагууд, эмнэлэг, сургууль,
шүүх, цагдаагийн байгууллагууд, худалдааны болон шатахуун түгээх цэгүүд бусад
үйлчилгээний газрууд ажилладаг.
Орон нутгийн үндсэн оршин суугчид нүүдлийн мал аж ахуй г голлон эрхлэх халх,
захчин, торгууд, казак үндэстэнгүүд амьдардаг. Хүн ам сийрэг, дундчаар 1км2 талбайд
1-ээс бага хүн амьдардаг болно. Нутгийн оршин суугчид бод ба бог мал голлон өсгөж
ашиг шимийг нь амьдрал ахуйдаа хэрэглэдэг.
Судалгааны талбай нь төвөөс нилээд алслагдсан эдийн засаг, дэд бүтцийн хөгжил
сул хөгжсөн бүсэд хамаарагдана.
Зам харилцаа: Судалгааны талбайн баруун хойт захаас баруун хойшоо 120км зайд
Булган сумын төв, зүүн хойт захаас хойшоо 150км-т Үенч сумын төв оршдог бөгөөд

9. Үенч, Булган сумын төвөөр баруун бүсийн босоо тэнхлэгийн Хөшөөт-Ярант-
Тайкешкен чиглэлийн хатуу хучилттай хар зам дайран өнгөрдөг.
Энэ нь Ярант-Байтагийн замын урд төгсгөл хэсэг бөгөөд талбай нь Ховд хот болон
бусад сумын төвүүдтэй ихэвчлэн шороон замаар холбогдоно.
Судалгааны талбайн баруун урд хэсэгт Байтагийн хилийн застав, эндээс зүүн тийш
60км зайд Олон булагийн хилийн застав тус тус оршдог.
Судалгааны талбай нь Монгол-Хятадын хилийн бүс нутагт хамаарах бөгөөд
судалгааны талбай нь Ховд хотоос 500км, Улаанбаатар хотоос 1600км, Үенч сумаас
150км, Булган сумаас 120км, талбайгаас зүүн хойш Алтай сумын төв 40км зайтай
оршино. Булган сумын төвд Улаанбаатар-Ховд-Ховдын Булган чиглэлийн агаарын
нислэг хийгддэг бөгөөд талбайгаас хой гуур 200км-т Улаанбаатар-Ховдын төв зам
алсуур өнгөрдөг.
III. ГЕОЛОГИЙН СУДАЛГААНЫ ТҮҮХ
Төслийн талбай орчмын геологийн судалгааны материалыг ерөн хийд нь талбайн ба
региональ судалгаа хэмээн ангилан авч үзсэн бөгөөд региональ судалгаанд маршрут ын,
сэдэвчилсэн судалгаа, 1:500 000-ны геологи-гидрогеологийн, 1:1000 000-ны масштабын
геологийн зураглалын, талбайн судалгаанд 1:200 000, 1:50 000-ны масштабын
геологийн зураглал, эрэл-үнэлгээ, эрэл-зураглалын ажлын судалгааг хамруулав.
1. Маршрутын судалгаа: Мон гол Алтайн бүсийн геологийн судалгаа нь XIX
зууны сүүлч XX зууны эхнээс анх Оросын хожим нь Зөвлөлтийн эрдэмтэн судлаачид
Монгол орноор дайран өнгөрөхдөө тухайн н утгийн газарзүйн онцлогийг тусгайлан
сонирхож геологи, газарзүйн маршрут хийж байсан нь өнөөгийн судалгааны түвшинд
түүхийн ач холбогдолтой болжээ. Ер нь Монгол Алтайн серийн геологийн судалгаа ан х
шинжлэх ухааны суурь тавигдсан үеэс (XVIII-XIX зууны 1930-аад оны эцэс хүртэл)
эхэлсэн байна. Тэд газарзүй, геологи, хөрс, ургамал, цаг уурын талаар тухайн үед чухал
мэдээ мэдээллийг олж цуглуулсан байна. Эдгээр судлаачдын ажиглалтын үр дүнг он
дарааллаар доор жагсаав.
Анх Оросын Газарзүйн нийгэмлэгийн нэрт жуулчин, байгаль судлаач
Пржевальский.Н.М, Потанин.Г.Н, Козлов.П.К. нарын экспедиц (1876-1877) Тагна
уулаас Тянь-Шинь (Тэнгэр уул) хүртэл аялах замдаа Аж Богдын нуруугаар дайрч
цайвар гранитаас тогтсон гэж тэмдэглэжээ.
Пржевальский.Н.М. (1883), Клеменц.Д.А. (1896), Ладыгин.В.Д. (1889), Мотанцев.
К.Б. (1908), Баранов.В.И. (1930), Юнатов.А.А. (1943), Сапожников.В.В. (1905-1909)
нарын аялал жуулчлалын байдлаар Ховд хотоос Урумч орохдоо Монгол Алтайн
нурууны мөстлөгийг судлах замдаа судалгааны талбайгаар дайран өнгөрөхдөө
тохиолдсон хурдас чулуулгийг бичиж тоймчилсон зураг хий х байдлаар геологийн
анхдагч судалгааны материалуудыг цуглуулжээ.

10. Эдгээр хүмүүсийн судалгааны материал нь Потанин.Г.Н. аяллын тайлан, Грумм-
Гржимайлогийн (1914) бичсэн “Западная Монголия и Урянхайский край ” (Баруун
Монгол ба Урианхайн хязгаар) номонд орсон байдаг.
Мөн Английн эрдэмтэн Каррутере.Д, геологич Прайс.М.П. нар 1910 онд геологи-
газарзүйн тоймчилсон судалгаа бүхий аялал хийсэн байна.
Австрийн нэрт геологич Э.Эдуард, Зюсс, Обручев.В.А. нарын Монголын геологийн
талаар хэвлэгдсэн материалыг судалж Урал, Тэнгэр уул болон бусад хөрш н утгийн
геологийн тогтоцтой холбон “Дэлхийн дүр төрх” номондоо Монголын н утаг бол Өмнөт
Монголын эртний зулай (архей протерозойн хурдасны цухуйц ихтэй) гэж үзжээ.
Потанин.А.Н. Ховд хотоос Алтайн нуруу, Зүүн гар, Дорнод, Тяньшанаар аялах
замдаа Аж Богдын нуруу, Үзүүр мянганы (Ажийн өвөр бэлээр) талаар дайран
өнгөрөхдөө Аж богдын нуруу, Уртын гол, Зуслан голоор тархсан гранитын массив
байгааг мэдээлсэн байна.
Мөн Оросын газарзүйн нийгэмлэгийн жуулчин Певцов.М.В. [1878-1879], Потанин.
Г.Н [1876-1880], Басеков.А.А [1887], Ладыгин.В.Д. [1899] нар Монгол Алтайн зүүн
хэсгээр аялах замдаа Ботгоны хөтлөөр дайран Даянпангийн даваагаар давахдаа
судалгааны талбайгаар дайран өнгөрсөн байдаг бөгөөд Клеменцов.Д.А [1891-1896]
Монгол Алтайн нурууны баруун хэсгээр Булган гол даган хил гарсан байдаг.
Эдгээр судлаачид маршрутын явцад ажигласан газарзүйн онцлог, геологий н тогтоц,
хурдас чулуулгийн талаар бичиж тэмдэглэн тоймчилсон зураг хийж тухайн нутгийн
геологийн анхны ойлголтыг өгсөн байна.
1952 оноос эхлэн Волочкович.К.Л., Ушакин.С.А., Дмитриев.В.И. нарын удирдсан
анги нь Баруун Монголын нутаг дэвсгэрт 1:1000 000-ын масштабын геологийн
зураглалын ажлыг явуулсан.
Энэ ажлын үр дүнд кембрийн өмнөх, кембрийн, ордовикийн, доод, дээд силүрийн,
доод, дунд, дээд девоны, пермь, карбон, дээд пермь, юра, неоген болон дөрөвдөгчийн
настай хурдсууд болоод герцинидын интрүзив бүрдлүүдийг ялгасан байдаг.
Баруун Монголын геологийн тогтоцоор Амантов.В.А.-ын 1963 онд хамгаалсан
эрдмийн ажилд кембрийн өмнөх, доод, дунд кембрий, ордов ик, силүр, доод, дунд,
девон, доод карбон, дээд пермь (эффүзив), юра, неоген ба дөрөвдөгчийн хурдсууд
тархсаныг тэмдэглэсэн байдаг. Дунд-дээд девон, триас, карбоны настай хурдасн уудын
насыг амьтан, ургамлын үлдвэрээр баталгаажуулсан байна.
1948 онд Амантов.А.Т. Бага Хавтагийн нуруунаас дунд-дээд девоны мөр хөлтний
үлдвэр илрүүлсэн баримтыг эс тооцвол 1950 оныг хүртэл талбайн хэмжээнд геологийн
судалгааны ажил бараг хийгдээгүй байна.
1951 онд Синицын.В.М, Амантов.В.А. (68) нар Алтайн цаадах говийг хамарсан
томоохон геологийн судалгаа яв уулж тектоникийн 5 бүсийг анх ялгаж, тэдгээрээс
Баруун хуурайн бүсийг эрт төрмөлийн геосинклиналь тогтолцоонд хамруулж түүний
үүсэл хөгжилд гүний хагарлууд чухал үүрэгтэй байсан гэж үзжээ.

11. Монголын геологийн алба үүсч хөгжиж эхэлсэн 1950-иад оны үеэс геологийн
судалгаа эрчимжиж 1:1000 000-ын болон 1:500 000-ны масштабын региональ
судалгааны ажлууд хийгдэж эхэлсэн. ( Зураг № 6 )
2.Талбайн судалгаа буюу геологийн зураглалын ажлууд: Монголын геологийн
алба үүсч хөгжиж эхэлсэн 1950-иад оны үеэс геологийн судалгаа эрчимжиж судалгааны
талбайн хэмжээнд болон хил залгаа н утгуудыг хамарсан янз бүрийн масштабын
геологи ба гидрогеологи, геофизикийн талбайн судалгааны 1:1000 000 ба 1:500 000-ны
масштабтай региональ судалгааны ажлууд хийгдэж эхэлсэн. ( Зураг № 7 )
Монгол Алтайн нурууны хэмжээнд 1:200 000-ны масштабын геологийн зураглалын
ажлыг 1952-1954 онуудад Ажипа.В.П, Амантов.В.А. нар Ховдын Булган сум орчмын L-
46-ХIV-А хавтгайд [0823ф], Жилевский.В.Ф., Ковтунов.Л.П. нар Булган-Индэрт гол
орчмын L-46-VIII-В, L-46-ХIV-А хавтгайд [0824ф], Храпов.А.А., Дмитриев. М.Я. нар
Булган гол, Дунд Цэн хэрийн голын районд L-46-VII,VIII-А, В хавтгайд [0635] талбайн
геологийн зураглал, эрэл-зураглалын ажлуудыг хийжээ.
1959 онд Федоровский.В.А. нар судалгааны талбайн зүүн өмнө хэсэг Хавтагийн
нуруу орчимд хийсэн 1:1000 000-ын масштабын геологийн зураглалын ажлын үед тус
нутгийн хурдсын стратиграфи, литологи, насны үндэслэлийн судалгааг хийж
Баруун хуурайн бүсийн хэмжээнд формацыг анх ялгасан нь одоогийн стратиграфийн
насны үндэс болж байна.
Хуучин ЗХУ ба БНМАУ-ын ШУА-ийн хамтарсан геологийн экспедиц 1967 оноос
эхлэн ажиллаж Дергунов.А.Б., Б.Лувсанданзан, Зайцев.Н.С, Павленко.П.С,
Гаврилова.С.П, Девяткин.Е.В, Б.Лхаасүрэн, Маркова.Н.Г, Ч.Минжин, Храпов.А.А,
Митрофанов.Ф.П. нарын олон эрдэмтэн Монгол Алтайн талбайд стратиграфи,
магматизм, тектоник, метаморфизм, металлогени, геохимийн онцлогийн талаарх
судалгаа хийсэн байна. Үүний үр дүнд 1978 онд Монгол-Алтайн 1:500 000-ны
масштабын геологийн зураг болон (Геология., 1980., Гранитоидные., 1975.,
Дергунов.А.Б, 1989., Павленко.П.С, 1985., Б.Лувсанданзан, 1980) нарын сэдэвчилсэн
зохиол бүтээлүүд хэвлэгдсэн байна.
Гэвч эдгээр нь тектоник онцлогийг геосинклиналын онолын үндсэн дээр
тайлбарлаж байсан тул плит тектоникийн үүднээс авч үздэг өнөөгийн онолтой зарим
зүйл нь зөрөх тохиолдол ч бий.
1948 онд Иванов.А.Т, 1953 онд Храпов.А.А. нарын 1:1000 000-ын масштабын,
1953-1958 онд хийсэн Жилевский.Б.Ф, Храпов.А.А, Матросов.П.С. нарын 1:200 000-ны
масштабын геологийн зураглалын ажлаар хурдсын литологийн найрлага сайн
судлагдсан боловч насны үндэслэлийн баталгаажуулалт харьцангуй сул хийгдсэн
байдаг.
Энэ ажлын үр дүнд илэрсэн болор, гялтгануур, берилл, ГХЭ -ийн чиглэлээр энэ үед
төрөл бүрийн сэдэвчилсэн эрэл-хайгуулын ажлыг Алмазов.Н.А, Жилевский.Б.Ф,
Ковтунов.Л.П, Михайлов.Э.В, Чернявский.В.И, Головных.А.А, Гридасова.Т.П,

12. Мишин.А.Н. нар яв уулснаар пегматит бүстэй холбоотой болор, усан болорын олон
тооны орд, илрэлүүд, эрдэсжсэн цэгүүд тогтоогдсон.
1956 онд Амантов.В.А, Б.Лувсанданзан, Кратковский.Г.С. нар 1:200 000-ны
масштабын эрэл-зураглалын ажил, Монгол-Алтайн баруун өмнөд хэсэгт хийж тэнд
силүрийн хурдас ялгаж дотор нь (доод буюу Үенчийн зузаалагт элсжин-шаварлаг
занарын үелэл, дээд буюу Бодончийн зузаалагт гнейс, элсжин, занар зонхилсон
метаморф хувиралд орсон хурдас) харин девоны хурдсанд доод буюу эффүзив -түфын
зузаалаг, дээд буюу эффүзив- цахиурлаг чулуулгийн зузаалаг ялгаж ашигт малтмалын
олон тооны илрэлүүд, зэс, хайлуур жонш, берилл, газрын ховор элемент зэргийг олж
тэмдэглэсэн байна.
Монгол Алтайн баруун урд хэсэгт 1:200 000-ны масштабын геологийн зураглалын
ажлыг 1950 оны үеэс эхэлсэн бөгөөд 1952-1954 онуудад Амантов.А.А. нар Ховдын
Булган сум орчмын (L-46-XIV-А) хавтгайд (тайлан 0823), Жилевский.В.Ф,
Ковтунов.Л.П. нар 164-165-р анги Булган-Индэрт гол орчмын (L-46-VIII-B, L-46-XIV-A)
хавтгайд (0824), Храпов.А.А нар Булган голын эхэн хэсэг, Мөнххайрхан сумын
орчимд (L-46-VII, VIII-А,Б) хавтгайд (0635), Ажипа.В.П, Б.Лувсанданзан нар Булган,
Үенч, Ангирт, Баян нуурын орчимд (L-46-XIV-Г, XV- В,Г, XVI-В, XXII-А) хавтгайд
(0956) тус тус эрэл-зураглалын ажил хийжээ.
Эдгээр нь талбайн эрэл-зураглалын ажил нь Алтайн өмнөд хэсгийн бериллтэй
пегматит бүхий талбайнуудыг хамарсан байдаг.
Мөн Жилевский.В.Ф, Ковтунов.Л.П. нар (1954-1956) онд Уушгийн ус, Өвхийдөг
уулын, 1955-1957 онд Ажипа.В.П, Маслинников.И.Т. нар Цагаан толгойн болорын
ордуудад хайгуул ашиглалтын ажил хийсэн байна.
Энэ үед региональ геологи, геофизи к, металлогений судалгаа хийгдэж эхэлсэн
байна. Энэ нь 1:50 000-ны масштабын Монгол-Алтайн геологийн зураг зохиох ажилтай
холбоотой хийгджээ.
1969 онд Ш.Цэгмэд “Монгол орны физик газарзүй” (60) номондоо зураглалын
талбайг Их Говийн мужид хамааруулж, түүний газрын гадарга, уур амьсгал, ус, хөрс,
ургамал, амьтны аймгийн тухай бичжээ.
1973-1975 онд Маркова.Н.Г. (53) Баарангийн хар нуруу, Мэргэн уул, Нарийн хар
ууланд тархсан девон, карбоны хурдасны нас, бүрэлдэхүүн , литологийг судалж
Шаркова.Т.Т-гийн хамт (84) стратиграфийн ангилалыг боловсруулжээ.
Мөн энэ үеэр Тихонов.В.И. (77) Булганы хагарлыг томоохон төрөлд хамруулж
Монгол Алтайн тогтолцоо Баруун хуурайн бүсийн дээгүүр тохорч байгаа тухай дүгнэлт
хийсэн байхад Маркова.Н.Г, Федорова.М.Е. (54) нар энэ хагарлын дагуу тектоникийн
хүчний нөлөөгөөр девоны хурдас нь занарын ба амфиболитын фацид хүчтэй хувирсан
гэж үзжээ.
Түүнчлэн уг хагарлын бүсээр офиолит бүрдэл, ан цавын шургамал биет, пегматит
байрлаж байгааг тэмдэглэсэн байна.

13. 1976 онд Б.Лувсанданзан (44) Баруун хуурайн бүсэнд силур, доод-дунд девоны
спилит-цахиур-занарын, дунд девон-доод карбоны андезит ба грауваккийн хэлбэршлээс
тогтсон геосинклиналь үе шатны доод ба дээд бүрдлүүд, габбро-диорит-плагио
гранитын интрүзив бүрдлийг тус тус ангилжээ.
Доод карбоны этгүн нүүрс бүхий моласс, дээд палеозойн андезит-риолитын ба
улаан өнгийн хурдас болон гранит-шүлтлэг гранитын Уушгийн бүрдлийг ороген үе
шатанд хамааруулж, Цахирын тооройн хотгорын визейн шохойлог хурдсыг
геосинклиналь үлдэц хотгорт хуримтлагдсан гэж үзжээ.
Тэрээр Баруун хуурайн бүс нь ордовикийн үед далайн царцдас дээр үүсэж, девоны
сүүлчээр арлан нумын завсрын үе шатанд шилжиж, харин карбоны эхээр энд гранит -
метаморф давхраа бүрэлдэн тогтсон гэсэн дүгнэлт хийжээ.
1977 онд хэвлэгдсэн “Геология МНР”ц уврал бүтээлд (20) Хасин.Р.А-ны ялгасан
Өмнөд Монголын металлллогений мужид багтах Баруунхуурайн зэс-холимог металлын
бүсийг Яковлев.В.А. ангилж Байтагийн хүдрийн зангилааны болон Барлаг голын бүлэг
илрэлүүдийн бичиглэлийг хийжээ.
Үүний зэрэгцээ Благоранов.В.А, Шабаловский.А.Е. нар Байтагийн хүдрийн
зангилааны алтны хүдэржилтийн, Благонравова.Л.А, Долженко.В.И, Калита.Е.Д. нар
Баруунхуурайн оптикийн болорын талаар тус тус бичсэн байна.
1988-1990 онд Монгол-Оросын хамтарсан экспедицийн шугамаар С.В.Руженцев,
И.И.Поспелов, Г.Бадарч (64) нар Баруун хуурайн бүсийн тектоникийн судалгааг яв уулж
Баруун хуурайн умарт ба өмнөд, Олонбулагийн бүсүүдийг ялгаж, девоны настай
шошонит-латитын эвшлийг илрүүлж дээрх бүсүүдийн хөгжлийн ерөнхий бүтцийг
боловсруулжээ.
Энэ судалгаатай уялдан Монгол-Оросын палеонтологийн хамтарсан экспедицийн
ажилтан Лазерев.С.С, Л.М.Улитина.Л.М, Эрлангер.О.А, Ш.С уурьсүрэн, Г.Нямсүрэн,
Я.Ариунчимэг болон Аристов.Н.Н, Шаркова.Т.Т нар Баруунхуурайн бүсийн өмнөд
хэсгээс хэд хэдэн төрлийн амьтны үлдвэрүүд цуглуулж тэндээс олдсон брахиоподын
палеонтологийн судалгааг С.С.Лазерев (89,40) ,Ш. Суурьсүрэн (71) нар хийж доод
карбоны фаменгийн хэмжээнд стратиграфийн 4 түвшинг тодорхойлжээ.
1990 онд Руженцев.С.В, Самыгин.С.Г, Доспелов.И.И. (66) нар Казахстан-Өмнөд
Монголын атириат мужийн тектоникийн бүсчлэлийн бүдүүвчийг боловсруулж
Баруун хуурайн умарт бүсийг Хятадын Дарбутын бүсийн хамт Казахстаны Чингис -
Тарвагатайн тогтолцоонд хамааруулж харин Баруун хуурайн өмнөд бүсийг Зүүн гарын
Балхашийн тогтолцооны үргэлжлэл хэсэг гэж үзжээ.
Мөн тэр онд Г.Бадарч, Д.Жавхланболд (5) нар Өмнөд Монголын тектоникийн
бүсчлэлийн бүдүүвчийг боловсруулж Баруун хуурайн бүсийг бүхэлд нь Зүүнгар-
Балхашийн тогтолцоонд хамааруулсан бөгөөд хожим нь энд зүүн хойшоо чиглэлтэй
шилжээс хагарлууд чухал үүрэгтэй байгааг тэмдэглэжээ.

14. 1:500 000-ны масштабтай геологи-гидрогеологийн судалгааны ажил: 1955 онд
Амантов.В.А. нарын 1:500 000-ны масштабтай геологи-гидрогеологийн зураглалын
ажилд хамрагдсан бөгөөд судалгааны ажлаараа хурдас чулуулгийн гарал үүсэл,
стратиграфи, тектоникийн хувьд ангилсан. Энэ үед 1:500 000-ны масштабтай Монгол
Алтайн геологийн зураг зохиох ажилтай холбоотой гоор региональ геологи, геофи зик,
металлогений судалгаа хийгджээ.
1969 онд Ш.Цэгмид “ Монгол орны физик газарзүй” [60] номондоо зураглалын
талбайг Монгол Алтайн уулархаг мужид хамааруулж, түүний газрын гадарга, уур
амьсгал, ус, хөрс, ургамалшилт ба амьтны аймгийн тухай бичжээ.
1: 200 000-ны масштабын геологийн зураглалын ажил: Төслийн талбайд 1990-1995
онд Ө.Даваа, Ц.Баатар, Г.Бадарч нар 1:200 000-ны масштабын бүлэгчилсэн зураглалын
ажил явуулж энэ ажлын үр дүнгээр тус судалгааны талбайн хэмжээнд доод-дунд
девоны ангилагдаагүй хурдас, дунд-дээд девоны Баруун хуурай, карбоны миссисипийн
Барлаг гол формац болон палеоген, неоген, дөрөвдөгчийн хурдсуудыг шинээр ялгажээ.
Энэ судалгааны ажлын үр дүнд стратиграфийн 26 нэгж, гүний 8 интрүзив бүрдлийг
ангилсан байна. Эдгээрийн доор сийрүүлбэл:
1.Дээд ордовик-доод силурын Биж формац : андезит, андезибазальт, түф, түф элсжин,
хувирмал элсжин, гравелит, алевролит, цахиурлаг туффит, шохойжингийн нарийн үе
мэшил.
2.Доод-дунд силүрийн Үенч формац : элсжин, түф, төрөл бүрийн занар, цахиурлаг
туффит, шохойжин.
3.Доод девоны Нарийн хар формац : андезибазальт, андезит, тэдгээрийн түф, түф-
элсжин, элсжин, яшма.
4.Доод-дунд девоны ангилагдаагүй хурдас: шүлтлэгдүү базальт, андезибазальт,
трахиандезит, андезитодацит тэдгээрийн түф, элсжин, алевролит, туффит.
5.Доод-дунд девоны Байтаг формац : том хэмхдэст түф, түф элсжин, алевролит,
цахиурлаг туффит, бөмбөлөг базальт, андезибазальт, андезит, суурилаг туф.
6.Дунд девоны Бааран формац : шошонит, латит трахибазальт, трахиандезит,
тэдгээрийн түф, туффит, хааяа элсжин, алевролит.
7.Дунд девоны Хүрэндөш формац : базальт, трахибазальт, андезит, дацит, риолит,
тэдгээрийн түф, ховроор шохойжин, калькаренит.
8.Дунд-дээд девоны Хавтаг формац : андезит, дацит, риолит, лаавбрекчи, түф, түф-
элсжин, алевролит, цахиурлаг туффит.
9.Дунд-дээд девоны Баруун хуурай формац : андезит, андезибазальт, тэдгээрийн түф,
элсжин.
10.Дээд девоны Самнуур уул формац : жижиг-дунд ширхэгт элсжин алевролит, туффит,
силицит, конгломерат, гравелитын нарийн үе мэшил.
11.Доод карбоны Барлаг гол формац : базальт, трахиандезит, трахидацит, тэдгээрийн
түф хааяа риолит, дацит, элсжин, алевролит, туффит, яшма.

15. 12.Доод карбоны Борхавцал формац : Базальт, андезит, дацит, риолит тэдгээрийн түф,
элсжин, алевролит, туффит, хааяа конгломерат, гравелитын нарийн үе мэшил.
13.Доод карбоны Индэр формац : том-жижиг ширхэгт элсжин, алевролит, үелэг туффит,
силицит, ховроор жижиг хайргат конгломерат, гравелит.
14.Доод карбоны Олон булаг формац : конгломерат, гравелит, том-дунд ширхэгт
элсжин, алевролит, аргиллит, 0.2-0.4м нүүрсний үе. Суурилаг, дундлаг эффузивийн
хэмхдэстэй.
15.Доод карбоны Нүхний нуруу формац : жижиг-дунд ширхэгт элсжин, алевролит,
туффит.
16.Доод карбоны Цахирын нуруу формац: биоген гаралтай шохойжин, хүчиллэг түф.
17.Доод-дунд карбоны Таван-овоо формац : конгломерат, гравелит, элсжин, алевролит,
андезит, дацит
18.Дунд-дээд карбоны Ууши гийн улааны формац : дацит риолит, трахидацит,
трахириолит, тэдгээрийн түф, элсжин, алевролит.
19.Дээд палеоген-неогений делюви-пролювийн: шавар элсэнцэр, элсжин, конгломерат,
гравелит, сайрга.
20.Неогений: буйслаг базальт, шаарга (лаав)
21.Плиоцены: шавар, элс, элсэрхэг хайрганцар, сайрга, гөлтгөнө, гравелит,
конгломерат.
22.Дээд неоген-доод дөрөвдөгчийн: делюви-пролюви, аллювийн бул чулуу, элс, хайрга,
сайрга, элсэнцэр, шавранцар
23.Дээд дөрөвдөгч-орчин үеийн делюви-пролюви, пролювийн хурдас.
24.Аллювийн: Элс, шавар, шавранцар, дресва, сайрга зэрэг формацууд ангилагджээ.
Гүний чулуулгийн хувьд: Хожуу силүрийн Ховд бүрдлийг 4 фазад ангилсан байна.
I фазад: габбро, габбродиорит, диорит, тоналит
II фазад: дунд-том ширхэгт биотитот гранит, гранодиорит, гнейслэг гранит.
III фазад: биотитот гранит, лейкогранит
IV фазад: судлын биет, дэл судлуудыг ялгаж, кали-аргоны аргаар үнэмлэхүй насыг 330-
440 сая жил гэж тогтоосон байна.
Түрүү-дунд девонд габбродиоритын бүрдлийг ялгаснаас гадна Алтай бүрдлийг 3
фазад, мөн Баруун хуурай бүрдлийг 3 фазад ангилсан бөгөөд 250+10-аас 271+15 сая жил
гэсэн үнэмлэхүй насыг кали-аргоны аргаар тогтоон дунд-хожуу карбонд хамааруулжээ.
Эдгээр судлаачид нь үнэт, ховор ба холимог металл, цайр, хар тугалга, цагаан
тугалга, шеелит, зэсийн эрдэсжсэн цэгүүд, литогеохимийн цэгэн гажил, шлихийн ба
литогеохимийн сарнилын хүрээнүүд, нүүрс, шатдаг занар, барилгын материалын илрэл
зэргийг багтаасан 164 орд илрэл, эрдэсжсэн цэгүүдийг илрүүлжээ.
4.Том масштабын геологийн зураглал, эрэл, эрэл-үнэлгээний ажил: Монгол
Алтайн 1:50 000-ны масштабын эрэл-зураглалын ажил нь үндсэндээ III øàòíû ñ¿¿ë÷
буюу 1950-иад оноос IV øàòíû ýõýýð ýõýëñýí бөгөөд îäîî ¿ðãýëæèëæ áàéãàà áîëíî.

16. Төслийн талбай орчмын 1:50 000-ны масштабын геологийн зураглал, ерөнхий
эрлийн ажил нь 1990-ээд оноос эхлэн судалгааны талбайгаас зүүн, зүүн хойш 1995-1997
онд Үенч-Бодончийн савд Д.Аюуш, М.Батбаяр, Д.Батдэлгэр нар, 1994-1996 онд Ховд
аймгийн Үенч, Алтай сумдын нутагт Х.Далелхан нар, 2000-2002 онд Мөст, Цэцэгийн
нутагт Даянпангийн талбайд, 2002-2004 онд Ховд аймгийн Цэцэг, Мөст, Говь-Алтай
аймгийн Тонхил сумдын нутагт Хулман нуурын талбайд, 2004-2006 онд Ховд аймгийн
Цэцэг, Алтай сумдын нутагт Ембүү уулын талбайд, 2008-2010 онд Нарийн Харын
талбайд М.Батбаяр, Ү.Гансүх нар 1:50 000-ны масштабын геологийн зураглал, ерөнхий
эрлийн ажлыг хийж гүйцэтгэсэн болно. ( Зураг № 7 )
2. 1996-1997 онд Д.Аюуш, Б.Дашцэрэн нар Үенч-50 төслийн талбайд 1:50 000-ны
масштабын геологийн зураглал-ерөнхий эрлийн ажил явуулсан байна.
Баруун хуурайн өмнөд бүсийн зүүн үргэлжлэл болох энэ талбайд доод карбоны
Борхавцал формацын вулканоген-терриген, Цахирын нуруу формацын карбонат-
терриген, Таван овоо формацын том хэмхдэст терриген , дээд карбоны Уушигийн улаан
формацын вулканоген хурдас болон дөрөвдөгчийн янз бүрийн гаралтай хурдас
чулуулгийн хуримтлалыг ялгажээ. Үенчийн талбайд ашигт малтмалын хувьд алт,
гянтболд, цагаантугалга болон өнгөт металл голлон тархсан бөгөөд Их Нарийн-
Дэрстэйн дүүрэгт Их Хар чулуут-Хужиртын, Индэрт-Хар Давын, Дэрстэйн үнэт
металлын, Бодончийн дүүрэгт Баруун ам, Хардавын ховор металлын хүдрийн
талбайнуудыг ялгаж, ерөн хий эрлийн ажлаараа алтны хүдрийн 2 илрэл (Цүнхэг, Их Хар
Чулуут), урсгал сарнилын хүрээ болон шлихийн хүрээ 10 гаруй, гянт болдын 3 үндсэн
илрэл (Уудав, Баруун ам, Баян ам) болон бусад ашигт малтмалын эрдэсжсэн цэг 20
шахам, сарнилын хүрээ, урсгал 40 гаруйг илрүүлсэн ба эдгээрээс У удавын гянт болдын
үндсэн илрэлийн таамаг нөөцийг Р1 зэргээр 12 мянган тонн түүний зэргэлдээ орших
шороон илрэл (вольфрамит)-ын нөөцийг Р2 зэргээр 13 мянган тонноор тус тус үнэлсэн
байна. 3.1999-2001 онд Х.Далилхан, Д.Аюуш нар Ховд аймгийн Алтай, Үенч сумдын
нутаг L-46-77-А,Б,В,Г; L-46-78-А,В хавтгайд 1:50 000-ны масштабтай геологийн
зураглал, ерөнхий эрлийн ажлыг хийж гүйцэтгэжээ.
Энэ ажлын үр дүнд давхарга зүйн хувьд түрүү-дунд рифейн хувирмал, дээд силур-
доод девоны болон доод девоны бялхмал, доод-дунд девоны бөсөллөг ба бялхмал доод
карбоны бялхмал, дээд палеоген ба плиоцений тунамал болон дөрөвдөгчийн настай
сэвсгэр хурдсуудыг тус тус ялгаж тэдгээрийн тархалтын талбай, литологийн ба
бүрэлдэн тогтсон онцлог, формацын хар ьяалал гэх мэт олон асуудлыг хөндөж үр дүнг
нь тайландаа тусгасан байна. Дээрх ялгагдсан стратиграфийн нэгжүүдийг жагсаавал:
1.Дээд протерозой, түрүү-дунд рифейн хувирмал чулуулгийн бүрдэл (R 1-2)
2.Дээд силур-доод девоны ангилагдаагүй хурдас (S2-D1)
3.Доод девоны вулканоген доод зузаалаг. (D1
1)
4.Доод девоны хүчиллэг вулканоген дээд зузаалаг. (D2
1)
5.Доод-дунд девоны бялхмал доод зузаалаг. (D1
1-2)

17. 6.Доод-дунд девоны бөсөллөг дээд зузаалаг. (D1
1-2)
7.Доод карбоны Барлаг гол формац (C1bg)
8.Палеогений хурдас (Е3) гэж тус тус ялгасан.
9. Баруунхуурай интрүзив бүрдлийг 3н фазад ялгасан байна.
Дээрх судалгааны ажлын явцад алт, зэс, газрын ховор элемент, барилгын
материалын болон болор, бериллийн олон тооны сонирхолтой хүдэржилтүүдийг
тогтоожээ.
Г.Ганцогт, М.Батбаяр нар 2000-2006 онд Даянпан, Ембүү уул, Хулманнуурын 1:50
000-ны судалгааны ажлаараа ордовик-силурийн Биж группийн хурдсыг Даянпан,
Улаансундуй, Хөх бухт гэсэн 3 формацад ангилж мөн Алаг уул формацыг 4 зузаалагт,
дунд-дээд карбоны системийг девоны систем дунд сери Хулманнуур формацад ангилан
3 мэмбэрт, Үенчийн ангилагдаагүй хурдсыг лландовери-венлок серийн Үенч формацад
ангилж 3 зузаалагт, Бодонч ангилагдаагүй зузаалгийг Неопротерозой -II криогени
Бодонч метаморф комплекст шинээр ялгаж хувирлын зэргээр нь 3 фацид ангилан
литологийн харьцаа ба насны үндэслэлийг баталгаажуулан хурдсын металлогений
болон геохимийн онцлогийг илрүүлсэн.
Судалгааны талбайн залгаа хойт хэсэгт L-46-74-В,Г, 75-В,Г, 86-А,Б, 87-А,Б, 88-А
хавтгайд 2008-2010 онд М.Батбаяр нар Нарийн Харын талбайн 1:50 000-ны масштабын
геологийн зураглал, ерөнхий эрлийн ажлаараа доод девоны Нарийн хар формацыг
дундлаг-бялхмал чулуулгийн доод мэмбэр, тунамал-этгүн чулуулгийн дээд мэмбэрт
ангилж энэ насны хурдаснаас амьтны үлдэгдлүүдийг олж илрүүлэн насыг нь дунд
девонд, дунд-дээд девоны Баруун хуурай формацын хурдаснаас амьтан, ургамлын
үлдэгдэл олж насыг нь баталгаажуулан эффузив чулуулгийн доод, хүчиллэг чулуулгийн
дунд, тунамал чулуулгийн дээд гэсэн 3 мэмбэрт, мөн карбоны миссисипийн Нүхний
нуруу формацын хурдаснаас амьтан, ургамлын үлдэгдэл Lepidodendron sp.-ийн төрөл,
Archaeocalamamitex ex gr.gadiatus stur-ийн зүйлийг тодорхойлуулан насыг нь
баталгаажуулан элсжингийн доод, занар-элсжингийн дээд мэмбэрт шинээр ангилсан
бөгөөд олон тооны илрэл, эрдэсжсэн цэгүүдийг шинээр илрүүлсэн билээ.
Мөн Нарийн Харын судалгааны талбайн залгаа хойт хэсэгт (L-46-74-Б,75-А,Б)
Билүүтийн давааны талбайд 2006-2009 онд “Хөвсгөл Геологи ” ХХК-ны геологич
Х.Ёндонпунцаг нар 1:50 000-ны масштабтай геологийн зураглал, ерөн хий эрлийн ажил
хийж гүйцэтгэж судалгааныхаа ажлын үр дүнгийн тайланг 2010 онд хамгаалжээ.
1:1000 000 болон 1:200 000-ны масштабтай агаарын геофизикийн судалгааны
ажил: Монгол орны 1:3000 000-ны масштабын гравиметрийн зураглалд Монгол
Алтайн талбай хамаарагдсан бөгөөд энэ нь гүний тогтоцыг мэдэх тулгуур материал
болсон байна. [Степанов, Волхонин. 1969 ].
3.Сэдэвчилсэн судалгаа: Баруун Монголд сэдэвчилсэн судалгааны ажлууд янз
бүрийн цаг хугацаанд өөр өөр зорилготойгоор хийгдсэн байдаг.

18. Судалгааны талбай болон зэргэлдээх районуудад геологийн үйлдвэрлэлийн
чанартай дээрх ажлуудаас гадна стратиграфи, интрүзив бүрдэл, тектоник, ашигт
малтмалын чиглэлээр төрөл бүрийн сэдэвчилсэн судалгаа эрдэм шинжилгээний ажлууд
хийгдэж өгүүлэл, нэг сэдэвт зохиол бүтээлүүд гарчээ.
Судалгааны талбайн хойт, зүүн хойт талаар Михайлова.М.Я, Чернов.И.И,
Гридасова.Т.Б. нар 1959 онд Монгол Алтайн нурууны пегматит судлуудын бүслүүрийн
өмнөд хэсгээр берилл олох зорилготой 1: 50 000-ны масштабын эрэл-зураглалын ажил
хийжээ. Анхдагч элсжин-занарын тунамал хурдас нь Булганы гүний хагарлын бүс
даган региональ ба хязгаарлагдмал орчинд хувирч өөрчлөгдөн плагиогнейс, гранит-
гнейс, талст-занарууд болсон тухай тэмдэглэжээ.
Гүний чулуулгууд нь хувирлын дараа түрж гарсан. Харин пегматит судлуудын
атираажсан байдлаас үзэхэд нилээд эрт үүссэн гэж үзжээ.
Эдгээр нь метасоматит чулуулаг хувирах үйл явцын төгсгөлийн үе шатанд
бүрэлдэн буй болжээ.
Пегматит судлууд нь берилл, фергусонит, танталит-колумбит агуулах бөгөөд
судалгааны үр дүнд Монгол-Алтайн хэмжээнд эдгээр берилл агуулсан пегматит
судлууд нь үйлдвэрийн ач холбогдол багатай гэж тогтоогдсон байна.
1952 онд Амантов.В.А. Баарангийн Хар нурууны өвөрт кайнозойн шүлтлэг
базальтыг илрүүлж, 1963 онд .Матросов.П.С, Амантов.В.А. нар доод-дунд девоны
Байтаг, дунд-дээд девоны Баруунхуурай, доод карбоны Мэргэн формацуудыг шинээр
ангилж, ургамал, амьтны үлдэгдлээр насыг нь баталгаажуулсан.
1972 онд Гаврилова.С.П, Хрюкин.В.Г. нар Баруун Монголын гранитын судалгааг
явуулж офиолитын, девоны габбро, габбро-диабазын, девоны габбро-плагиогранитын,
карбон-девоны монцонит-граносиенит-гранитын, пермийн шүлтлэг гранит бүхий
гранит-сиенит-гранит порфирын бүрдлүүдийг ялгаж, Бодонч, Өвхөөдөг, Мэргэн уул,
Майхан уул, Ууши гийн массивуудын бүтэц, тогтоц, петрохимийн шинжүүдийг
тодорхойлж өгсөн. Энэ судалгаа нь Монгол Алтайн атираат тогтолцооны
Баруун хуурайн бүсийн бүтэц хэлбэршлийн онцлог, гүний чулуулгийн петрохимийн
найрлага, петрографийн бичиглэлийг багтаасан уг бүрдлийн тогтоц, магматизмын
хөгжлийг танин мэдэхэд чухал ач холбогдолтой сонирхолтой материал болсон байна.
1999 онд Монгол Алтайн металлогений сэдэвчилсэн судалгааны ажлаараа О.Гэрэл,
Ч.Минжин, Г.Дэжидмаа, Г.Бадарч, С.Дандар нар Монгол-Алтайн мужийн тектоникийн
ангиллыг плиттектоникийн үндэслэлээр хийж, Монгол Алтай, Их н ууруудын,
Баруун хуурай, Ховдын, Булган-Бодончийн террейнүүдийг ангилж 4 давхацмал хотгор,
девон, карбоны 15 мульд ялган бичиглэлийг хийсэн бөгөөд улмаар Монгол Ал тайн
металлогений мужийн 1:200 000-ны масштабын геологийн болон стрүктүр- формацын
зургийг зохиожээ.
Дээрх материалууд дээр тулгуурлан Монгол Алтайн хэмжээнд тархсан тунамал,
хувирмал, бялхмал-гүний чулуулгийн 58 формацын төрөл ялган уг формац уудыг ашигт

19. малтмалын орд, илрэл, эрдэсжсэн цэгүүдтэй уялдуулан ашигт малтмалын зүй тогтлыг
нь тогтоосон байна.
Металлогений хувьд нийт талбайн аккрец-коллизын дараа үүссэн хүдэржилт бүхий
38, аккрец-коллизын үед үүссэн хүдэржилт бүхий 16 хүдрийн дүүрэг, зангилаа, бүсүүд
ялгасан ба Кокс Сингар нарын зохиосон ангилалд тулгуурлан орд илрэлийн гарал
үүсэл, формацын төрлийг тусгасан 108 нэгжид нийт 382 орд илрэлийг шинээр ангилж,
Монгол Алтайн үнэт, өнгөт, ховор металлын 1:200 000-ны масштабын металлогений
зургийг зохиосон байна.
Мөн талбайн хэмжээнд тархсан 850 орчим эрдэсжсэн цэгүүдийн товч бичиглэлийг
нэгтгэн цэгцэлжээ.
Мөн тус дүүргийн хурдасны давхарга зүй, тектоник, литологи, палеонтологийн
төрөлжсөн, судалгааны үр дүнд цугласан Ажипа.В.А, Жилевский.Б.Ф, Б.Лувсанданзан,
Маркова.Н.Г, Ч.Минжин, Ө.Даваа, Г.Бадарч, О.Төмөртогоо, Ж.Бямба, С.Дандар,
Д.Жавхланболд, Розман.Х.С, Ярмолюк.В.В. нарын олон жилийн төрөлжсөн судалгааны
чухал материалуудын үнэ цэнэ их юм. Ялангуяа Орос Монголын хамтарсан
палеонтологийн экспедицийн гишүүн Ч.Минжин (1974-1979он), Маркова.Н.Г. (1977
он), Ф.Тунгалаг, Ш.Суурьсүрэн нарын судалгааны ажил ордовик, силүр, девон,
карбоны хурдасны стратиграфийн ангилалыг хийхэд гол тулгуур болж байна.
IY. СТРАТИГРАФИ
Судалгааны талбайд тархсан хурдас чулуулгийн стратиграфийн нэгжийн ангиллыг
Синицын.В.М. нарын Алтайн цаадах говийн, Жилевский.Б.Ф. Байтагийн, Ажипа.В.П.
нарын Монгол Алтайн нурууны хэсгийн, Ө.Даваа, Г.Бадарч нарын Баруун Хуурайн
бүсийн (1994 он) 1:200 000-ны масштабын геологийн бүлэгчилсэн зураглалын ажил,
Д.Аюуш Үенчийн, Г.Ганцогт, М.Батбаяр нарын Даянпан, Хулманнуур, Ембүү уулын,
М.Батбаяр Ү.Гансүх нарын Нарийн Харын, Х.Далелхан нарын (1996 он) Алаг тэхтийн,
Х.Ёндонпунцаг нарын Билүүтийн давааны, М.Батбаяр нарын Дайргатын 1:50 000-ны
масштабын геологийн зураглалын ажлын тайлангийн үр дүнг аши глан өөрсдийн
цуглуулсан баримт материалыг нэгтгэн судалж, хамгийн гол нь Алтайн нурууны
геологийн тулгуур судалгаануудыг хийсэн Синицын.В.М., Амантов.В.А, Маркова.Н.Г,
Ажипа.В.П, Борзаковский. Ю.А, Федоровский.В.А, Ө.Даваа, О.Гэрэл, Розман.Х.С,
Ч.Минжин, Ж.Бямба, Г.Бадарч, С.Төмөртогоо, Д.Доржнамжаа, С.Дандар, Д.Оролмаа,
Д.Бадамгарав, Г.Дэжидмаа нарын сэдэвчилсэн судалгааны ажлын материал болон
Н.Төөрүүл, С.Дандар, Ц.Балжинням нарын Баруун Монголын серийн 1:200 000-ны
масштабын легенд, түүний тайлбар бичиг, давхаргазүйн легенд, стратиграфийн тайлбар
бичиг, интрузив чулуулгийн фазын ангилал болон фацын зураглалыг нэг мөр болгосон
ангилал, О.Төмөртогоо (2002 он) “Монгол орны тектоник тогтоц, Монгол орны
тектоникийн 1:1000 000-ын масштабын зургийн товч тайлбар бичиг”, Ж.Бямба
“Монголын геологи ба ашигт малтмал I-VIII боть”, “Литосферийн плитийн тектоник”,

20. “Монголын литостратиграфийн кодекс” 2003-2007 он, О.Төмөртогоо “Хайгуулчин
сэтгүүл” № 46, 2012 он зэрэг ангилалд тулгуурлан энэхүү төслийг бичлээ.
Баян-Индэрийн төслийн талбай нь Умард Монголын ороген тогтолцооны Өмнөт
Монголын ороген мужийн Говийн нийлмэл террейний Баруунхуурайн эх газрын идэвхт
хаяаны террейн болон Байтагийн арлан нумын террейнүүдийн зааг орчимд оршино.
Энэ 2 террейний хэмжээнд доод-дунд девоны андезит-базальт-түфийн Байтаг, дунд
девоны базальт-андезит-дацитын Хүрэн дөш, дунд-дээд девоны эффүзив-түф-
элсжингийн Баруунхуурай, андезит-дацит-риолитын Хавтаг, дээд девоны шохойжин-
элсжин-туффитийн Самнуур, карбоны миссисипийн нүүрс агуулсан конгломерат-
элсжингийн Олонбулаг, занар-элсжингийн Нүхний нуруу формацын вулканоген-
тунамал, бялхмал чулуулаг, палеогены олигоцений моласс маягийн алаг өнгийн этгүн
хурдас, дөрөвдөгчийн дунд, дунд-дээд, дээд плейстоцений, дээд плейстоцен-голоцений
делюви, делюви-пролюви, пролювийн, голоцений аллюви, аллюви-пролюви, нуур,
салхины гаралтай саарал өнгийн элс, хайрга, сайрга, элсэнцэр, шавранцар зэрэг сэвсгэр
хурдас чулуулгууд тархан тогтсон байна.
IY.1. Девоны систем
IY.1. 1. Доод-дунд девоны Байтаг формац (D1-2 bt)
Формацын нэр, түүний гарал үүсэл: Ховд аймгийн Булган сумын нутагт орши х
Байтаг Богд уулын нэр юм.
Судалгааны түүх, судлагдсан байдал: Энэ хурдсыг Мартинов.М.В. нар (1956 он)
анх ялгажээ. Энэ хурдсыг дараа нь Матросов.П.С. (1960 он) ялгаж доод-дунд девонд
хамааруулсан байна.
Мөн анх Матросов.П.С. 1966 онд в улканоген-терриген чулуулгийг Байтаг Богд
уулын нэрээр формацад ялгажээ. Үүнээс өмнө Ажипа.В.П (1ф), Федоровский.В.А.
(15ф) нар энэ хурдсыг Барлаг гол формацын дээд силүр, доод-дунд девоны бялхмал-
бөслийн зузаалагт ангилж ирсэн бөгөөд 1991 оноос Борзаковский.Ю.А. нар (4ф)
Бодончийн талбайд тархсан доод-дунд девоны хурдсыг Байтаг формацад ялгажээ.
Харин хожим нь Ө.Даваа, Ц.Баатар, Г.Бадарч нар (1995 он) 1:200 000-ны
масштабын геологийн бүлэгчилсэн зураглалын ажлын явцад бүрдүүлсэн баримтууд
болон петрохимийн шинжилгээний боловсруулалтын үр дүнгээс үндэслэн зөвхөн
Байтагийн бүсэнд тархсан бялхмал хурдсыг доод-дунд девоны Байтаг формацад
хамааруулсан байна.
Талбайн тархалт, илэрц, агаар, сансрын зурагт тайлагдах байдал: Энэ
формацын хурдас нь Байтагийн хагарлаас урагш Жамбын хар уул (1425.0м), Төмөрийн
хар уул (1527.0м), Алаг толгой (1494.8м), Талын хар уул (1452.0м), Улаан уул
(1442.0м), Их Хар уул (1311.0м), Бага Хар уул (1342.0м), Талын хар (1207.0м),
Дамжингийн хар уул (1410.0м), Ар сүүлийн хар уул (1312.0м)-ын орчимд баруун
хойноос зүүн урагш сунасан байдалтайгаар нарийн зурвас үүсгэн 0.5м-3.0км өргөн, 0.8-

21. 2.8км урттайгаар энд тэнд тасалдсан байдалтайгаар, мөн судалгааны талбайн L-46-98-Б
) хавтгайн баруун өмнөд захаар Монгол-Хятад улсын хилийн дагуу хилийн №74 багана
буюу 1692.0м тоот өндөрлөгөөс эхлэн Хонгион булаг, Үзүүр булаг, Бор толгой уул
(2074.0м), Хөшөөтийн хөтөл (3229.0м), Алтан овоо уул (3290.0м)-ыг дамжин L-46-100-
А, Б,В хавтгайн Дүнхэгэр уул (3256.0м), Талын хар н уруу, Халтар уул хүртэл улсын
хилийн дагуу баруун хойноос зүүн урагш сунасан байдалтайгаар 0.5-6.2км өргөн, 1.2-
20км хүртэл урттайгаар нарийн зурвас үүсгэн нилээд талбайд тархан тогтсон байна.
Байтаг формацын хурдасны баруун захын гарш нь Улиастай, Хужирт голуудыг
хөндлөн огтолж улсын хилийн дагуу баруун хойноос зүүн урагшаа 15км урт
үргэлжилсэн 2.0-3.5км нарийн зурвас үүсгэн тархан тогтсон байдаг.
Энд хийсэн зүсэлтэнд хар саарал, саарал, хүрэвтэр өнгийн бөмбөлөг базальт,
андезит, тэдгээрийн түф, түфлаав, түфбрекчи зонхилно.
Байтаг формацын хурдас чулуулаг нь хэрчи гдмэл гадаргуутай илэрц сайтай, хадан
гарш бүхий бэсрэг намхан уул, толгод, гүвээ үүсгэж тархсан байдаг.
Байтаг формацын хурдас чулуулаг нь агаарын зурагт хар саарал, саарал
гэгээлэгтэй, бичил зурагламжтай, хэрчигдмэл гадаргуутай бөгөөд харин занарын багц
нь тод цайвар гэгээлэгээр ялгагдана.
Стратиграфийн хил: Байтаг формацын хурдас чулуулаг нь судалгааны талбайд
нилээд тархсан байх бөгөөд хожуу карбоны Баруунхуурай бүрдлийн 3-р фазын
гранитаар түрэгдэж дөрөвдөгчийн плейстоцен, голоцений саарал өнгийн сэвсгэр
хурдсаар хучигдан тогтжээ. Мөн энэ формацын хурдас үл нийцлэгээр доод девоны
хурдас дээр суурилж, бага угаагдалтайгаар стрүктүрийн нийцлэгээр дунд-дээд девоны
Баруун хуурай формацын хурдсаар хучигддаг бөгөөд карбоны миссисипийн Нүхний
нуруу формацын хурдастай хагарлаар хиллэдэг.
Дотоод ангилал: Х.Далелхан нар (2001он) доод-дунд девонд хамруулж хоёр
зузаалагт ялгасан байдаг. Энэ формацын хурдас нь хар, хар-саарал, ногоон, ногоон-
саарал, хүрэн-саарал өнгөтэй ба вулканоген доод, эффүзив-түфоген дээд гэсэн хоёр
зузаалгаас бүрдэнэ.
Вулканоген доод зузаалаг нь занаршсан, ногоон чулууны хувиралд автагдсан
миндалинтай, бөмбөлөг болон баганалаг хэсэгшилтэй, базальт, андезибазальт төрөл
бүрийн хэмхдэстэй түф, түф- конгломератаас голлон тогтох ба улаан-хүрэн хасын
мэшил, шаварлаг алевролит, цахиурлаг занарын үе ховроор агуулна. Зузаан нь 1000-
1300м.
Эффүзив-түфоген дээд зузаалаг нь ногоон-саарал өнгөтэй, суурилагаас хүчиллэг
лаав, түф нь ногоон, хөх-ягаан үеллэг граувакк болон түфоген алевро-элсжин, элсэрхэг
шохойжин тоосгон-улаан, хүрэн-улаан өнгөтэй радиоляртай хасын мэшил үетэй байдаг.
Зузаан нь 1500м.
Литологи ба петрографын шинж. Энэ формацын хурдас нь хар, хар саарал,
ногоон, ногоон саарал, хүрэн, саарал өнгийн бүйслэг миндалинлаг базальт,

22. андезибазальт, андезит, дацит, тэдгээрийн түф, гравелит, элсжин, алевролит, занар,
шохойжингоос бүрдэнэ.
Тулгуур зүсэлтийн бичиглэл, түүний зүй тогтол: Тулгуур зүсэлт нь Байтаг
Богдын нурууны хойд хажууд Ичкесу булгийн орчимд хийгдсэн. ( Зураг № 9)
Доод-дунд девоны Байтаг формацын хурдсанд Хөгшин Ингэт сайраас хойш, Хар
Морьтын булгийн орчимд хийсэн тулгуур болон бүрэн зүсэлт: Түүний зүсэлт № 01
доороос-дээш нийцлэгээр байрлах 4 багц үеэс тогтоно. (Ө.Даваа, Г.Бадарч нар 1995 он)
1.Түф этгүн багцын дотор ногоон саарал, саарал, ягаан хүрэн өнгийн дунд-жижиг
ширхэгт элсжин, алевролит, түф, гиалокластит хас ба туффит зонхилно.
Түүний зүсэлтийн доод, дунд хэсгээр суурьлаг, дундлаг бялхмал чулуулгийн дунд-
жижиг хайргатай конгломерат болон гравелитын (0,2-0,4м) мэшил, нарийн үеүд хааяа
тохиолдоно. Зүсэлтийн дээд талаар байрласан ногоон саарал өнгийн элсжин,
алевролитын үенд мөр хөлтөн, шүр хадгалагдсан байдаг.
Хар Морьтын булгаас баруун урагш 2.0км-т энэ үеэс цуглуулсан амьтны
үлдэгдлээс Т.Т.Шаркова дунд девоны шүр: Alveolites cf. adwardis Lec.Thamnopora
nicholsoni ( Erench. ), Favosites sp. олж тодорхойлжээ. Багцын зузаан нь 250м.
2.Бөмбөлөг лаавын багц нь 0.5-3.0 м голчтой бөмбөлөг, дэр маягийн хэсэгшилтэй
хар саарал, саарал ,хүрэвтэр өнгийн хөөсөрхөг эсвэл бүйлслэг базальт, андезибазальт,
том, дунд хэмхдэст гиалокластит хас, туффитээс бүрдэнэ. Зузаан нь 600м
3.Занарын багц нь түфийн нарийн үе агуулсан ногоон саарал, саарал өн гийн үйрмэг
алевролит, шаварлаг-цахи урлаг занар, туффитээс бүрдэх ба хааяа криноидын үлдэгдэл
агуулсан байдаг. Зузаан нь 300м.
4.Туффитын багц нь флиш маягийн үелэлтэй туффит, үйрмэг алевролит, аргиллит,
хааяа ташуу үелэл бүхий жижиг ширхэгт элсжин, цайвар, хөх саарал өнгийн
силицитээс бүрдэнэ. Зузаан нь-400м. Зүсэлтийн нийт зузаан нь-1550м
Эндээс зүүн тийш 28км-т Хөх өндөрийн нурууны зүүн шувтаргын 2303.0м тоот
нэргүй өндөрлөгөөс баруун урагш 2.0км-ийн зайд Сөртийн сайрын орчимд энэ
формацын суурилаг лаав илэрдэг. Энэ зүсэлтийн дээд хэсэгт 400м хар саарал, саарал
өнгийн бөмбөлөг базальт, андезибазальт, тэдгээрийн түф, нарийн үеллэг цахиурлаг
туффит тархах бөгөөд хойд талаараа доод карбоны шаварлаг занартай тектоникийн
хагарлаар хиллэнэ.
Харин зүсэлтийн доод хэсэг нь 600м-т улсын хилээс урагшаа Хятадын нутагт
үргэлжилж байгаа нь агаар, сансрын зургийн тайлалтаар тогтоогддог.
800-1000м зузаантай энэ хурдас нь Хар Морьтын зүсэлтийн эхний 2 багцын жишээ
юм.
Бөмбөлөг лаав бүхий хурдас баруун хойшоо Зээгийн уул, Талын хар н уруунд түф
зонхилсон нэгэн хэв шинжтэй зүсэлтэнд шилждэг. Зээгийн уснаас хойш 2.4км-т
байрлах антиклиналь атирианы төвөөр энэ формацын зүсэлтийн доод хэсэгт ягаан