олол

1. Лекц 2
Цахилгаан машины номиналь өгөгдлүүд
Уурхайн цахилгаан машин, тоног төхөөрөмж нь хэрэглэх муж,
өөрийн онцлогт тохирсон ашиглалтын шинжтэй байдаг. Цахилгаан
машины ашиглалтын шинж нь тэдгээрийг хэрэглэх үеийн үр ашигтай
байдлыг, харин хийц нь ашиглалтын шаардлагад аль хир нийцэж
байгааг тодорхойлдог.
Зарим шинж болон тэдгээрийн цогцыг үнэлэхийн тулд хэмжүүр ба
үзүүлэлтийг хэрэглэдэг. Хэмжүүр нь шинжийн чанарын талыг (хэмжих
нэгжийг), үзүүлэлт нь хэмжүүрийн тоон утгыг тус тус тодорхойлдог.
Цахилгаан машин, тоног төхөөрөмжийн хэрэглэх үр ашигтай байдлыг
тогтоохын тулд тодорхой нэгжээр илэрхийлсэн түүний бүтээл, чадал ба
мөнгөөр үнэлэгдсэн бүтээгдэхүүний өөрийн өртөг зэргийг хэрэглэж
болно.
Цахилгаан машины марк, номиналь үзүүлэлтүүдийг тусгай пайзан
дээр тэмдэглэн бэхэлсэн байдаг. Машины үзүүлэлтүүд нь номиналь
чадал; номиналь хүчдэл; номиналь гүйдэл; номиналь эргэлтийн хурд
(хөдөлгүүр болон генераторт); а.ү.к; чадлын коэффициент; гүйдлийн
давтамж; ажлын горим зэрэг үзүүлэлтүүд болно.
Уул уурхайн үйлдвэрийн үндсэн тоног төхөөрөмжүүд болон
агааржуулалт, ус таталт түүнчлэн бусад цех тасгуудад ажиллаж байгаа
цахилгаан машинуудыг тухайн тоног төхөөрөмжийг эзэмшигч машинч,
слесариуд нь хэсгийн цахилгааны болон цахилгаан тоног төхөөрөмжийн
засал тохируулгын инженерийн мэдэл дор хариуцана.
Цахилгаан машины ашиглалтын үед түүний техникийн байдлыг
тодорхойлох гол үзүүлэлт болох халалтыг тогтмол хэмжиж байх
шаардлагатай. Хөдөлгүүр, генераторын халалт нь тэдгээрийн хэвийн
ажиллагаагаар тодорхойлогдохоос гадна чадалтай нь шууд хамааралтай
байдаг. Иймд хөдөлгүүр, генераторын статор болон индукторын
халалтыг тэдгээрийн чадлаас хамааруулж хэмжиж, хянаж байх бөгөөд
ингэхдээ 100кВт хүртэл чадалтай бол тэмтрүүлээр, 100кВт-аас дээш
3

2. чадалтай бол статор дахь термометр эсвэл хөдөлгүүрийн ороомогт
байрлуулсан термо эсэргүүцэлээр хянана.
Цахилгаан машины үндсэн зангилгаа хэсгийн халах температурын
дээд хэмжээг 2.1 дүгээр хүснэгтэд үзүүлэв.
Хөргөлтийн агаарын орчны температурыг 350
С -ээр авдаг бөгөөд
энэ хэмжээ өөрчлөгдвөл хөдөлгүүрийн ажлын гүйдлийг 2.2 хүснэгтэд
заасны дагуу өөрчлөнө.
Цахилгаан хөдөлгүүрийн ажлын үед хөдөлгүүрээс гадагшлах
агаарын температурын хэмжээг тогтмол хянаж байх шаардлагатай.
Энэхүү температур ихсэх нь хөргөлтийн систем гэмтэж бөглөрснийг
харуулдаг.
40кВт буюу түүнээс дээш чадалтай цахилгаан хөдөлгүүрийн
ачааллыг амперметрийн тусламжтайгаар тодорхойлно. Хяналтын
амперметрийн хуваарьт цахилгаан хөдөлгүүрийн хэвийн гүйдлийн
хэмжээнээс 5%-иар их утгыг заах улаан зураас тавина. Энэ нь
хөдөлгүүрийн ачааллын зөвшөөрөх хязгаарыг заана.
2.1 дүгээр хүснэгт
Цахилгаан машины үндсэн хэсгүүдийн халах температурын дээд
хэмжээ
Машины үндсэн
зангилгаа
температурын
хамгийн их
утга, 0
С
хазайлтын хамгийн
их утга, 0
С
хэмжих арга
статорын ороомог 100 65 ТЭ
роторын ороомог :
фазын
богино холбосон
100
100
65 тогтоогдоогүй ТЭ
ТЭ
статорын зүрхэвч 100 65 ТЭ
цагириган контакт 105 70 ТЭ
гулсалтын холхивч 80 45 ТМ
өнхрөгч холхивч 95 60 ТМ
жич: температурыг хэмжээ нь хөдөлгүүрийн ороомгийг “А” бүлгийн
тусгаарлагчтай гэж тооцоолсон үеийн утга болно.
ТЭ - термо эсэргүүцэл ; ТМ - термометр
2.2 дугаар хүснэгт
4

3. Хөргөлтийн агаарын температураас хамаарах
гүйдлийн өөрчлөгдөх утга
Хөргөлтийн агаарын температур Т , 0
С 20 30 35 40 45 50
Гүйдлийн өөрчлөлт ∆I, % +10 +5 0 -5 -10 -15
Харин синхрон хөдөлгүүрийн хувьд дээр дурьдсан амперметрээс
гадна сэргээгчийн хэлхээнд амперметртэй байвал зохино. Олон тооны
цахилгаан хөдөлгүүр холбогдсон самбарт хүчдлийн хэвийн байдлыг
хянах зорилгоор вольтметр буюу хяналтын чийдэнг суурилуулна.
Хөдөлгүүрийн ачаалал тогтоосон хэмжээнээс хэтрэх үед хөдөлгүүр
хэт ачаалагдаж тухайн машин, тоног төхөөрөмжийн ашиглалтын бүтээл
эрс буурдаг.
Цахилгаан хөдөлгүүрийн ажлын үед түүний гүйдэл тогтоосон
хэмжээнээс +10% ихсэх ба -5% буурч болох бөгөөд энэ нь түүний
чадлыг төдийлөн бууруулдаггүй. Хөдөлгүүрийн ажлын гүйдэл хэвийн
гүйдлийн утгаас +10%-иас хэтэрвэл статорт үүсэх соронзон орны
хэмжээ нэмэгдэж улмаар гүйдэл өсөн зүрхэвч дэх соронзон алдагдал
ихсэх ба харин -5% - иас багадвал ротор хэт халдаг. Асинхрон,
синхрон аль аль хөдөлгүүрийн хувьд тэдгээрийн ажлын үед фазын
хүчдлийн зөрөө 5% - иас, фаз бүрийн гүйдлийн ялгавар 10% - иас хэтэрч
болохгүй. Хүчдэл ба гүйдлийн тэнцвэрийн алдагдал нь хөдөлгүүрийн
фаз бүрийн тэгш хэмт байдлыг алдагдуулж улмаар хөдөлгүүр халах
үндсэн хүчин зүйл болно.
5

4. Техник –эдийн засгийн шинжүүд
Цахилгаан машин, тоног төхөөрөмжийн техник– эдийн засгийн
үндсэн шинжүүдэд эрчим хүчний зарцуулалт, найдвартай ажиллах, үл
саатах, эдэлгээтэй байх, засварлагдах чанарууд багтана.
Эрчим хүчний хэмнэлт – цахилгаан эрчим хүч бага зарцуулж
тодорхой хэмжээний ажил гүйцэтгэхэд зохицох чадварыг харуулдаг.
Энэ нь цахилгаан машины хийцийн онцлог, түүний техникийн байдал,
зэрэг үзүүлэлтүүдээс хамаарна. Заримдаа эрчим хүчний хэмнэлтийг
гүйцэтгэсэн нэгж ажилд зарцуулагдсан хэмжээ буюу хувийн
зарцуулалтаар тогтоодог (1м3
/кВт.цаг, 1м2
/кВт.цаг, 1тн/кВт.цаг).
Найдвартай ажиллах чанар – объект нь хадгалах, тээвэрлэх,
зориулалтын дагуу хэрэглэх, засвар техникийн үйлчилгээ хийх явцад
өөрийнхөө үндсэн параметрүүдийг өөрчлөхгүйгээр өгөгдсөн үйлдлийг
гүйцэтгэх шинжийг хэлнэ. Найдвартай ажиллах чанар нь үл саатах,
эдэлгээтэй байх, засварлагдах болон хадгалалт даах чанаруудыг
агуулсан цогц шинж юм.
Үл саатах чанар - объект нь тодорхой хэмжээний ажил гүйцэтгэх
буюу тодорхой хугацааны туршид ажиллах чадвараа тасралтгүй
хадгалах шинж.
Эдэлгээтэй байх чанар – объект нь өөрийнхөө төгсгөлийн байдал
хүртэл ажиллах чадвараа хадгалах шинж.
Засварлагдах чанар – объект нь засвар, техникийн үйлчилгээг хийх
замаар гэмтэл, саатлаас урьдчилан сэргийлэх, тэдгээрийн гарсан
шалтгааны илрүүлэх улмаар үр дагаварыг засаж сэргээхэд зохицсон
байх шинж.
Хадгалалт даах чанар – объект нь хадгалах тээвэрлэх явцад буюу
тэдгээрийн дараа бүрэн бүтэн болон ажиллах чадвартай байдлаа
хадгалж үлдэх шинж.
Дээрх шинжүүдийн тоон тодорхойлолт нь найдвартай ажиллагааны
нэгж үзүүлэлтүүд юм. Хэд хэдэн шинжийг нэгтгэн тодорхойлохын тулд
найдвартай ажиллагааны цогц үзүүлэлтүүд болох бэлэн байдлын ба
техник ашиглалтын коэффициентүүд, техникийн үйлчилгээ, засварын
дундаж ба нэгж хөдөлмөр зарцуулалт, засвар техникийн үйлчилгээний
өртөг зэргийг хэрэглэж болно.
6

5. Бэлэн байдлын коэффициент – хугацааны дурын агшинд цахилгаан
машин, тоног төхөөрөмжийн ажиллах чадвартай байх магадлал
,
ÒÒ
Ò
Ê
á.ñ
áá
+
= (2.1)
энд Т – саатал хүртэлх ажиллагаа; á.ñÒ – сэргээн босголтын дундаж
хугацаа.
Техник ашиглалтын коэффициент – ашиглалтын тодорхой
хугацаанд цахилгаан машины ажиллагааг маш.цагаар илэрхийлсэн
хэмжигдэхүүнийг энэ хэмжигдэхүүн болон засвар техникийн
үйлчилгээтэй холбоотой бүх сул зогсолтын хугацааны нийлбэрт
харьцуулсан харьцаа,
,
ttt
t
Ê
¿òçàñ
òà
++
= (2.2)
энд t – цахилгаан машины нийт ажиллагаа; tзас- төлөвлөгөөт ба
төлөвлөгөөт бус засварт зогссон сул зогсолт; ¿òt – төлөвлөгөөт ба
төлөвлөгөөт бус техникийн үйлчилгээний сул зогсолт.
Техникийн үйлчилгээний дундаж хөдөлмөр багтаамж (зарцуулалт)
– ашиглалтын тодорхой хугацаанд хийгдсэн техникийн үйлчилгээний
нийт хөдөлмөр зарцуулалтын математик дундаж.
Техникийн үйлчилгээний нэгж хөдөлмөр багтаамж – техникийн
үйлчилгээний дундаж хөдөлмөр зарцуулалтыг тухайн цахилгаан
машины ажиллагааны нийлбэрийн математик дундажид харьцуулсан
харьцаа.
Ажиллах чадвартай байдал – объект нь техникийн бичиг баримтанд
тусгагдсан өөрийнхөө параметрүүдийн утгыг хадгалж өгөгдсөн
үйлдлийг гүйцэтгэж чадах байдал. Техникийн бичиг баримтанд гаднын
хүчин зүйлсийн нөлөөллийн түвшин, техникийн үйлчилгээ засварын
аргууд, тодорхой параметрүүдийн өөрчлөлтийн зөвшөөрөх дээд доод
хязгаар, нормуудыг тусгасан байна.
Ажиллах чадвартай байдлын эсрэг ойлголт нь – ажиллах чадваргүй
байдал юм.
7

6. Цахилгаан машины техникийн байдлыг илүү өргөн хүрээтэй
тодорхойлдог ойлголт бол бүрэн ба бүрэн бус байдал юм.
Бүрэн бүтэн байдал – объектын техникийн бичиг баримтанд
заагдсан бүхий л шаардлагад нийцсэн байдал юм. Өөрөөр хэлбэл
техникийн бичиг баримтад заагдсан бүхий л шаардлагыг хангаж байвал
тухайн цахилгаан машин, тоног төхөөрөмж бүрэн байдалтай байдаг.
Бүрэн бус байдал – объектын техникийн бичиг баримтанд заагдсан
шаардлагуудаас аль нэг нь нийцээгүй байдал. Хэрэв цахилгаан машины
их биений будаг холцорсон байвал түүнийг бүрэн бус байдалтай байна
гэж үздэг. Учир нь тухайн машин гадаад өнгө үзэмжээрээ шаардлага
хангахгүй байна. Гэвч энэ бүрэн бус байдал нь машин өөрийнхөө
үйлдлийг гүйцэтгэхэд ямар ч нөлөө үзүүлэхгүй бөгөөд тухайн машин
ажиллах чадвартай байна гэж ойлгож болно.
Цахилгаан машин, тоног төхөөрөмжийн ажиллах чадвараа алдах
үйлдлийг саатал гэнэ. Тухайн төрлийн цахилгаан машинд гарч байнга
давтагдах шинжтэй саатлуудыг тогтмол хэлбэртэй саатлууд гэж үздэг.
Ийм хэлбэрийн саатлуудын үед хийж байгаа засварын ажлын хэмжээ,
сэлбэг хэрэгслийн нэр төрөл адилхан байдаг. Тогтмол гардаг саатлын
нэрс цахилгаан машин, тоног төхөөрөмжийн техникийн бичиг баримтад
хавсрагдсан байдаг. Саатлуудыг тодорхой онцлог шинжээр нь дараах
байдлаар ангилан авч үзэж болох юм.
 Гарч байгаа шинж төлөвөөр нь : гэнэтийн, алгуур
 Шалтгаанаар нь – хийцийн, технологийн, элэгдлийн,
ашиглалтын, алдааны
 Илрүүлэх аргаар нь – илэрхий буюу хялбар, илэрхий бус буюу
илрүүлэхэд бэрхшээлтэй
 Саатлын үр дагавараар нь – сэргээгдэх, үл сэргээгдэх
 Хоорондын холбоогоор нь – хамаарах, үл хамаарах
 Тогтонги чанараар нь – тогтвортой, тогтворгүй гэх мэт
Гэнэтийн саатал гэж урьдчилан тодорхой нэгэн мэдэгдэхүйц
өөрчлөлт ажиглагдахгүйгээр агшин зуурын хугацаанд машины эд анги,
элементүүдэд ачаалал огцом өөрчлөгдөж нэмэгдсний үр дүнд гардаг
саатлыг хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл техникийн бичиг баримтад заагдсан
зөвшөөрөгдөх хязгаараас нэг буюу хэд хэдэн үзүүлэлтийн хэмжээ
хэтрэх үед явдалд гэнэтийн саатал гардаг. Хүчний элементийн эвдрэл,
экскаватор, өрмийн машины тэжээлийн кабель гэмтэх төмрийн үртэс,
8

7. жижиг хэсгүүд шингэний хуваарилах системийг гацаах зэрэг гэнэтийн
саатлын түгээмэл жишээг дурдаж болно. Энэ төрлийн саатал нь
ихэвчлэн техник ашиглалтын дүрэм, ажлын горимыг зөрчсөн үед
гардаг. Гэнэтийн саатал гарахыг урьдчилан мэдэх боломжгүй.
Алгуур саатал тоног төхөөрөмж, эд ангиуд хуучрах, цуцалтын
гэмтэл хуримтлагдаж элэгдэл бий болсоны үр дүнд гардаг. Ийм төрлийн
саатлууд ашиглалтын үргэлжлэх хугацаанаас хамаарах бөгөөд
техникийн үйлчилгээг хугацаанд нь хийснээр тэдгээрийг урьдчилан
мэдэж болдог.
Уурхайн цахилгаан машин, тоног төхөөрөмжүүд гэнэтийн ба
алгуур саатлын хамтарсан нөлөөнд ордог бөгөөд үүнийг тооцооны үед
зайлшгүй харгалзан үзэх ёстой. Энэ зорилгоор саатал бүрийн тархалтын
хуулиудыг зайлшгүй мэдэх нь чухал.
Цахилгаан машин, тоног төхөөрөмжийн тухайн нэг эд ангийг
зохион бүтээхдээ ачааллыг дутуу тооцоолсноос хэлбэр хэмжээг буруу
тодорхойлох, материалын төрлийг буруу сонгосны улмаас хийцийн
саатал гардаг. Өөрөөр хэлбэл хийцийн саатал нь зохион бүтээгчээс
хамаардаг.
Эд ангийг үйлдвэрлэх буюу эвдэрч, элэгдсэн эд ангийг сэргээн
засварлах үед засварын технологийг зөрчсөнөөс технологийн саатал
гардаг.
Заавал баримтлах дүрэм заавар, ашиглалтын нөхцөлийг зөрчсөнөөс
ашиглалтын саатал нь гарна.
Эд ангид бодит, мэдэгдэхүйц элэгдэл бий болсоноос цахилгаан
машин, тоног төхөөрөмжид элэгдлийн саатал гардаг.
Цахилгаан тоног төхөөрөмж, техникийг эзэмшин ажиллуулж байгаа
хүний мэргэжил, мэдлэгийн түвшин хангалтгүй, техникийн
ашиглалтын заавар, журмыг ноцтой зөрчсөний улмаас алдааны саатал
гардаг. Энэхүү саатлаас урьдчилан сэргийлэхийн тулд мэргэжлийн
ажилчид байнга мэргэжил боловсролоо дээшлүүлж, аливаа шинэ
техникийн паспорт, ажиллах журам заавартай тогтмол сайтар танилцаж
судлаж байх ёстой.
Нэг эд ангийн элэгдэл, эвдрэл гэмтлээс нөгөө нэг эд ангид эвдрэл
гэмтэл бий болохыг хамаарах саатал гэнэ. Жишээлбэл : холхивч нурсны
улмаас хөдөлгүүрийн гол муруйх.
9

8. Үл хамаарах саатал өөр аливаа нэг эд ангийн сааталтай ямар ч
холбоогүйгээр гардаг. Үл хамаарах саатал нь гол төлөв олон эд анги
элементүүдээс бүрдсэн агрегат, зангилгааны хувьд анхдагч нь байдаг.
Тогтвортой саатал нь үл сэргээгдэх процессын (хөдөлгүүрийн
холхивч нурах, сойз хагарах, гол хугарах г.м), тогтворгүй нь сэргээгдэх
процессын үр дагавар юм. Засвар хийж эд анги элементүүдийн ажиллах
чадварыг сэргээн босгодог.
10