1. содержание
мазмҰны
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ЖОҒАРҒЫ СОТЫ
НОРМАТИВТІК ҚАУЛЫЛАРДЫҢ ЖОБАЛАРЫ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ
ЗАҢДАРЫ
НОВЕЛЛАЛАРҒА ТҮСІНДІРМЕЛЕР
Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының қадағалау алқасы
Үзінділер
Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының азаматтық істер
жөніндегі алқасы
Үзінділер
Қазақстан Республикасы Жоғарғы
Сотының қылмыстық істер
жөніндегі алқасы
Үзінділер
СОТ ТӘЖІРИБЕСІНІҢ
КӨКЕЙТЕСТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ
ШОЛУ
ДӨҢГЕЛЕК ҮСТЕЛ МАТЕРИАЛДАРЫ
ШОЛУ
Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарының нормаларын
соттардың қолдануы туралы
4
Қазақстан Республикасының Азаматтық
процессуалдық кодексіне түсіндірмелер
(баптар: 64, 79, 91, 91-1, 91-2, 91-3, 92)
17
Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының
қадағалау алқасының қаулысы
(2008, ақпан) 39
Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының азаматтық
істер жөніндегі алқасының қаулысы
(2008, ақпан) 83
Қазақстан Республикасы
Жоғарғы Сотының қылмыстық
істер жөніндегі алқасының қаулысы
(2008, ақпан) 90
2007 жылдың қорытындысы бойынша
облыстық және оған теңестірілген соттардың
алқабилердің қатысуымен әділсот жүргізу
нәтижелері туралы анықтама 131
«Президенттің Қазақстан халқына
Жолдауының аясында сот жүйесін қайта
құру мен әкімшілік өзгертулердің
перспективалары» атты дөңгелек үстелдің
материалдары (3—4 наурыз 2008 жыл)
2
138

2. мазмҰны
содержание
ВЕРХОВНЫЙ СУД
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
ПРОЕКТЫ НОРМАТИВНЫХ ПОСТАНОВЛЕНИЙ
ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВО
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
КОММЕНТАРИИ НОВЕЛЛ
Надзорная коллегия
Верховного Суда
Республики Казахстан
Извлечения
Коллегия по гражданским делам
Верховного Суда
Республики Казахстан
Извлечения
Коллегия по уголовным делам
Верховного Суда
Республики Казахстан
Извлечения
АКТУАЛЬНЫЕ ВОПРОСЫ
СУДЕБНОЙ ПРАКТИКИ
ОБЗОР
МАТЕРИАЛЫ КРУГЛОГО СТОЛА
ОБЗОР
О применении судами
норм международных договоров
Республики Казахстан
4
Комментарий к Гражданскому
процессуальному кодексу
Республики Казахстан
(ст.ст. 64, 79, 91, 91-1, 91-2, 91-3, 92)
17
Постановления надзорной коллегии
Верховного Суда Республики Казахстан
(февраль, 2008) 39
Постановления коллегии
по гражданским делам Верховного Суда
Республики Казахстан
(февраль, 2008) 83
Постановления коллегии
по уголовным делам Верховного суда
Республики Казахстан
(февраль, 2008) 90
Справка о результатах отправления
правосудия областными и приравненными
к ним судами с участием присяжных
заседателей по итогам 2007 года
131
Обзор материалов круглого стола
«Перспективы реформирования
судебной системы и административных
преобразований в свете
Послания Президента страны народу
Казахстана» (3—4 марта 2008 года)
3
138

3. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары
Жоба
«ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ШАРТТАРЫНЫҢ НОРМАЛАРЫН СОТТАРДЫҢ
ҚОЛДАНУЫ ТУРАЛЫ»
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ
НОРМАТИВТІК ҚАУЛЫСЫ
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын соттардың дұрыс және
біркелкі қолдануын қамтамасыз ету мақсатында Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының
жалпы отырысы
қ а у л ы е т е д і:
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 3 í 2008
1. Қазақстан Республикасында Қазақстан Республикасының Конституциясымен және Республика таныған халықаралық құқық нормаларымен бекітілген адам және азаматтың құқығы мен
бостандығы танылады және кепілдендіріледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 13-бабының 2-тармағына сәйкес, әркімнің
құқығы мен бостандығын соттың қорғауы кепілдендіріледі.
Қазақстан Республикасы өзінің аумағында және юрисдикциясында болатын тұлғалардың
құқықтары мен бостандықтарын Конституцияға және қабылданған халықаралық міндеттемелерге сәйкес қамтамасыз етеді.
2. Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары Қазақстан Республикасының
қолданыстағы құқығының құрамдас бөлігі болып табылады (Қазақстан Республикасы
Конституциясының 4-бабының 1-тармағы).
Қазақстан Республикасы Республика Конституциясына сәйкес, заңмен қарастырылған
тәртіппен жасаған және Қазақстан Республикасы Парламенті заң шығару жолымен
ратификациялаған халықаралық шарттар оның заңдарының алдында басым болады (Қазақстан
Республикасы Конституциясының 4-бабының 3-тармағы).
Қолдану үшін заң шығаруды талап етпейтін халықаралық шарттардың ережелері Қазақстан
Республикасында тікелей қолданылатынын соттар назарға алуы керек.
Өзге жағдайларда Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттардың
ережелерін жүзеге асыру үшін қабылданған тиісті заңдарды Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарымен қатар қолдану қажет.
Ұлттық заңдардың нормалары ратификацияланған халықаралық шарттардың ережелеріне
қайшы келген жағдайларда, соттар Республиканың халықаралық шарттарының нормаларын
қолдануы тиіс.
Қазақстан Республикасының ратификацияланған және ратификацияланбаған халықаралық
шарттарын қолданудың шарттары әр түрлі болатынына соттардың назарын аудару қажет.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 3-тармағына сәйкес, Республика
ратификациялаған халықаралық шарттар Республика заңдарының алдында басым болады.
Егер осы халықаралық шарттардың осындай басымдығы құқықтық қатынастардың тиісті салаларын реттейтін Республика заңдарымен қарастырылса, 1995 жылғы Конституция қабылданғанға
дейін жасалған, ратификациялауға жатпайтын Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары қолданыста болып табылады және Республиканың заңдары алдындағы басымдығын
сақтайды.
Сонымен қатар, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің (бұдан әрі — АК) 3-бабының
8-тармағы Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын халықаралық шарттар
ережелерінің ратификацияланған-ратификацияланбағанына қарамастан, ұлттық заң нормаларынан басымдығына жол береді.
АК 3-бабының 8-тармағында көрсетілген мән-жайларда соттар Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2006 жылғы 18 мамырдағы № 2 және 2000 жылғы 11 қазандағы
№ 18/2 қаулыларын басшылыққа алулары керек, оларға сәйкес, «Қазақстан Республикасының
ратификацияланбаған халықаралық шарттары Республика заңдарының алдында басым болмайды» және «олар Республика заңдарына қайшы келгенге дейін қолданылуы тиіс».
4

4. Халықаралық шарттардың нормаларын соттардың қолдануы туралы
Қазақстан Республикасының соттары
ҚР АК аталған нормасы Қазақстан Республикасының қолданыстағы Конституциясы
қабылданғанға дейін енгізілді және Қазақстан Республикасы Конституциясының 92-бабының 4тармағына сәйкес, Конституция күшіне енген сәтте қолданыста болған заң ретінде Конституцияға
қайшы келмейтін бөлігінде қолданылады.
Егер Қазақстан Республикасы қолданыстағы Конституция қабылданғанға дейін жасаған
халықаралық шартта Қазақстан Республикасының азаматтық заңнамасындағыдан өзгеше ережелер көзделсе, онда халықаралық шарттың ережелері қолданылады.
Егер Қазақстан Республикасы қолданыстағы Конституция қабылданғаннан кейін жасаған
ратификацияланбаған халықаралық шартта Қазақстан Республикасының азаматтық
заңнамасындағыдан өзгеше ережелер көзделсе, онда соттар Конституцияның 4-бабының
3-тармағының ережелерін, сондай-ақ Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің
көрсетілген қаулыларын басшылыққа алуға міндетті.
Конституциялық ережелер мен халықаралық шарт немесе конституциялық ережелер мен
Қазақстан Республикасы қатысушысы болып табылатын ратификацияланған халықаралық
шарттың арасында қайшылық туған жағдайларда қолданылу басымдығы, сөзсіз, конституциялық
нормаға тиесілі.
4. Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын қолданған кезде
соттар Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының олардың өзінде көрсетілген
немесе халықаралық шарттарға қатысушылардың арасында келісілген тәртіпте және мерзімде
күшіне енетінін назарға алуы керек.
Өзара келісім болмаған кезде, келіссөзге қатысушы барлық мемлекеттер өздері үшін шарттың
міндетті екеніне келісім білдірісімен, халықаралық шарт күшіне енеді.
Бұл ретте халықаралық шарттардың құқы туралы 1969 жылғы 23 мамырдағы Вена
Конвенциясының 11-бабында шарттың міндеттілігіне келісім білдірудің: құжаттар алмасу, шартты ратификациялау, оны қабылдау, бекіту, оған қосылу сияқты тәсілдері не келісуші тараптар
уәделескен кез келген басқа тәсілі көрсетілгенін назарға алу керек.
Осы Конвенцияның 28-бабына сәйкес, шарттардың кері күші болмайды, яки бұрын өткен
оқиғалар мен фактілерге қолданылмайды. Алайда, осы норманың мәні бойынша, қатысушымемлекеттер шарттың мәтінінде халықаралық шарттың кері күші туралы міндеттемені бекіту
арқылы оны бұрын өткен оқиғалар мен фактілерге қолдана алады.
5. Қазақстан Республикасы Конституциялық Кеңесінің 2006 жылғы 18 мамырдағы № 2
«Қазақстан Республикасы Конституциясының 54-бабының 7)-тармақшасын ресми түсіндіру
туралы» қаулысының 2-тармағына сәйкес, Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарды ратификациялау туралы актілері мен халықаралық шарттарға қосылу туралы актілері
өзінің заңдық күші және құқықтық салдарлары бойынша бірдей екенін соттар назарға алуы тиіс.
Осыған байланысты заң шығарушылық қызметтерді жүзеге асыратын Республика Парламенті
қабылдаған халықаралық шарттарға қосылу туралы нормативтік құқықтық актілер мен Қазақстан
үшін міндеттілігі бекітілген халықаралық шарттар Қазақстан Республикасы ратификациялаған
халықаралық шарттармен теңестіріледі.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 4-бабының 4-тармағына сәйкес және «Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттары туралы» Қазақстан
Республикасы Заңының
24-бабының мәніне орай, соттар Қазақстан Республикасының күшіне енген, «Қазақстан
5
бюллетень верховного суда республики казахстан 3 í 2008
3. «Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары туралы» Қазақстан Республикасы
Заңының 1-бабы 8)-тармақшасына сәйкес, Қазақстан Республикасының халықаралық шарты деп Қазақстан Республикасы шетелдік мемлекетпен (немесе шетелдік мемлекеттермен)
не халықаралық ұйыммен (немесе халықаралық ұйымдармен) жазбаша нысанда жасасқан
халықаралық келісімді түсіну керек, мұндай келісім бір құжатта немесе өзара байланысты бірнеше құжатта жасалғанына, сондай-ақ нақты атауына (мысалы, конвенция, пакт, келісім және т.б.)
қатыссыз халықаралық құқықпен реттеледі.
Халықаралық құқық субъектілерінің шарт жасасу құқығына иелігіне байланысты халықаралық
шарттар: Қазақстан Республикасы атынан — мемлекетаралық шарттар; Қазақстан Республикасы Үкіметінің атынан — үкіметаралық шарттар; Қазақстан Республикасының Президентіне тікелей бағынатын және есеп беретін мемлекеттік органдар атынан, сондай-ақ Қазақстан
Республикасының орталық атқару органдарының атынан — мекемеаралық шарттар жасалады.

5. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары
Жоба
Республикасының халықаралық шарттарының бюллетені» жинағында немесе Қазақстан
Республикасы Сыртқы істер министрлігінің ұсынуымен Қазақстан Республикасы Парламентінің
басылымдарында ресми жарияланған халықаралық шарттарын қолдануға құқылы.
Конституцияның 4-бабының 4-тармағының, сондай-ақ «Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттары туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 24-бабының 1 және 2тармақтарының талаптары бұзылып, жарияланбаған халықаралық шарттар заңмен белгіленген
тәртіпте жарияланғанша қолданылуға жатпайды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 3 í 2008
6. Оларды қолдану үшін заңдар шығарылуы талап етілмейтін тікелей қолданыстағы
халықаралық шарттарды соттар азаматтық, қылмыстық және әкімшілік құқық бұзушылық туралы
істерді, атап айтқанда, егер Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен Қазақстан
Республикасының азаматтық заңнамасындағы ережелерден өзге ережелер белгіленген болса,
азаматтық істерді қараған кезде;
— егер Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен Қазақстан Республикасының
азаматтық іс жүргізу немесе қылмыстық іс жүргізу заңдарымен белгіленген сот ісін жүргізудің
ережелерінен өзге ережелер белгіленсе, азаматтық және қылмыстық істерді қараған кезде;
— егер Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен, оның ішінде шетелдік
тұлғалардың қатысуымен (мысалы, Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің
(бұдан әрі — АІЖК) 416, 417-баптарында көрсетілген істерді), шетелдік соттардың АІЖК 423-бабында қарастырылған жекелеген іс жүргізу әрекеттерін жүргізу жөніндегі тапсырмалары туралы,
шетелдік соттар мен арбитраждардың АІЖК 425-бабында қарастырылған шешімдерін орындау
туралы, қылмыс жасады деп айыпталған немесе шетел мемлекетінің соты соттаған тұлғаларды
Қазақстан Республикасы Қылмыстық іс жүргізу кодексінің (бұдан әрі — ҚІЖК) 56-тарауына сәйкес,
беру туралы шешімдерге шағымдар туралы қатынастар реттелсе, азаматтық және қылмыстық істерді қараған кезде;
— егер Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарымен әкімшілік құқық бұзушылық
туралы заңнамамен қарастырылған сот ісін жүргізудің ережелерінен өзге ережелер белгіленсе,
әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қараған кезде материалдық (қылмыстық-құқықтық
және әкімшілік-құқықтық қатынастардан басқа) немесе іс жүргізу құқығы нормалары ретінде
қолдана алады.
7. Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі — ҚК) 1-бабының 1-бөлігіне
және Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің (бұдан әрі
— ӘҚБтК) 1-бабының 1-бөлігіне сәйкес, қылмыстық және әкімшілік заңнама тек қана Қазақстан
Республикасының тиісті Кодекстерінен тұрады. Қылмыстық немесе әкімшілік жауапкершілік
көздейтін өзге заңдар тек оларды аталған Кодекстерге енгізгеннен кейін қолданылуға жатады.
ҚК нормалары Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарын қолдану қажеттігін тікелей белгілеген жағдайларда (мысалы, ҚК 158 және 159-баптары) Қазақстан Республикасының
соттары қылмыс құрамының белгілерін қарастыратын халықаралық құқықтық нормаларды
қолдануы тиіс.
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары тыйым салған әрекеттер үшін ҚК нормалары қылмыстық жауаптылықты қарастыратын істі қараған кезде сот Қазақстан Республикасының
халықаралық шартында көзделген қылмыстық жауаптылыққа тартылуға тиісті әрекеттің барлық
белгілері қылмыстық заңға енген-енбегенін, ратификация мәселелерін, шарттың күшіне енген күнін және т.б. анықтау үшін Қазақстан Республикасының халықаралық келісімдерінің
және халықаралық шарт тыйым салған әрекет үшін қылмыстық жауаптылықты қарастыратын
қылмыстық заң нормасының мазмұнын зерттеуі тиіс.
8. Шетел мемлекетінің дипломатиялық өкілдері және иммунитетке ие өзге де азаматтар
Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс жасаған жағдайда ҚК 6-бабының 4-бөлігі
бойынша олардың қылмыстық жауаптылығы туралы мәселе халықаралық құқық нормаларына
сәйкес шешіледі (атап айтқанда, дипломатиялық қатынастар туралы 1961 жылғы Вена конвенциясына сәйкес, консулдық қатынастар туралы 1963 жылғы Вена конвенциясына сәйкес).
Аталған жағдайда дипломатиялық қызметшілердің иммунитеті, яки тиісті адамдарды өзі
тұратын елде жасаған құқыққа қарсы әрекеттері үшін қылмыстық қудалаудан, ұстау және
қамауға алудан, айғақ беруден, үй-жай мен құжаттарды тексеруден босату туралы болып отыр.
Дипломатиялық иммунитетке ие адамдардың тізімі ҚІЖК анықталады (501-504-баптар).
6

6. Халықаралық шарттардың нормаларын соттардың қолдануы туралы
Қазақстан Республикасының соттары
9. Шетел мемлекетіне талап қою, оны үшінші жақ ретінде іске қатысуға тарту, оның мүлкіне
тыйым салу және осы мүлкін талапты қамтамасыз ету және өндіріп алу тәртібімен ұстау туралы,
сондай-ақ шетел мемлекеттерінің Қазақстан Республикасында аккредиттелген дипломатиялық
өкілдері және өзге де адамдардың заңда немесе Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарында көрсетілген азаматтық құқықтық жауапкершіліктері туралы мәселелерді шешу кезінде
соттар АІЖК 413, 416, 417, 422-баптарының нормаларын және дипломатиялық қатынастар туралы 1961 жылғы Вена конвенциясын, консулдық қатынастар туралы 1963 жылғы Вена конвенциясын басшылыққа алулары керек.
10. Шанхай ынтымақтастық ұйымы мен Еуразия экономикалық бірлестігінің лауазымды адамдарын мүше-мемлекеттердің аумағында қылмыстық, азаматтық және әкімшілік жауапкершілікке
тарту туралы істерді қараған кезде соттар Шанхай ынтымақтастық ұйымының артықшылықтары
мен иммунитеттері туралы Конвенцияны (Ташкент, 2004 жылғы 17 маусым, Қазақстан
Республикасының 2005 жылғы 15 желтоқсандағы № 102-III Заңымен ратификацияланған),
Еуразия экономикалық бірлестігінің артықшылықтары мен иммунитеттері туралы Конвенцияны (Минск, 2001 жылғы 31 мамыр, Қазақстан Республикасының 2002 жылғы 14 қарашадағы
№ 354-II Заңымен ратификацияланған) басшылыққа алулары керек. Бұл ретте соттар адамның
статусын, яки оның Шанхай ынтымақтастық ұйымының артықшылықтары мен иммунитеттері
туралы Конвенцияның және Еуразия экономикалық бірлестігінің артықшылықтары мен иммунитеттері туралы Конвенцияның ережелері жүретін лауазымды адам екендігін анықтаулары қажет,
егер бұл адамға конвенциялардың ережелері жүрмейтін болса, онда мұндай істерді соттар жалпы тәртіппен қарайды.
12. Қазақстан Республикасы БҰҰ-ның тең мүшесі ретінде Азаматтық және саяси құқықтар
туралы халықаралық пактіні (бұдан әрі — Халықаралық пакт) «Азаматтық және саяси құқықтар
туралы халықаралық пактіні ратификациялау туралы» 2005 жылғы 28 қарашадағы Қазақстан
Республикасының Заңымен ратификациялады, сол арқылы өзіне адамның құқығы мен негізгі
бостандықтарын қорғау бойынша міндеттеме жүктеді.
Халықаралық пакт адам құқығы жөніндегі стандарттарды белгілейді және оны
ратификациялаған мемлекеттер үшін орындалуға міндетті. Сондықтан соттар сот төрелігін
жүзеге асырған кезде қажет жағдайларда аталған Пактінің нормаларын басшылыққа алуы және
құқық қолдану тәжірибесін соларға сәйкес жүзеге асыруы тиіс. Соттар Қазақстан Республикасының
халықаралық шарттарының нормаларын қолданған кезде Қазақстан Республикасының
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактіге қатысуынан туындайтын мемлекеттің міндеттемелерін өз құзыреті шегінде орындауды қамтамасыз етуі тиіс.
Егер қылмыстық, азаматтық істер және әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді
қарау барысында азаматтардың Халықаралық пактімен кепілдендірілген құқықтары мен
бостандықтарын бұзуға жол берген мән-жайлар анықталса, сот жеке ұйғарым (немесе жеке
қаулы) шығарып, онда мемлекеттік органдар немесе лауазымды адамдар, ұйымдар немесе
оның басшыларының іс бойынша анықталған заң бұзушылықтарға назар аударуы қажеттігін
көрсетуге құқылы.
7
бюллетень верховного суда республики казахстан 3 í 2008
11. Сот төрелігін жүзеге асыру кезінде соттар ҚІЖК 412, 415-баптарының және АІЖК 364, 365,
366-баптарының мәні бойынша, Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын соттың дұрыс қолданбауы сот актісін бұзуға немесе өзгертуге негіз болатынын назарға
алулары керек. Халықаралық шарттың нормаларын дұрыс қолданбау соттың халықаралық
шарттың қолданылуға жататын нормасын қолданбауынан не халықаралық шарттың қолданылуға
жатпайтын нормасын қолдануынан немесе соттың халықаралық шарттың нормаларын қате
түсіндіруге жол беруінен көрінуі мүмкін
Қазақстан Республикасының халықаралық шарттарының нормаларын қолдану кезінде сот
актілерінде оны түсіндіру Халықаралық шарттардың құқығы туралы 1969 жылғы 23 мамырдағы
Вена Конвенциясының 31-33-баптарында қарастырылған жалпы ережелер сақтала отырып жүзеге асырылуға тиіс. Қазақстан Республикасының халықаралық шарты объектісі және
мақсатына сай, преамбуласы, қосымшасы, сондай-ақ халықаралық шартқа қатысты кез келген
келісімдер мен құжаттар қоса алына отырып, тиянақты түсіндірілуі тиіс. Халықаралық шартты түсіндіру мен қолдануға қатысты кез келген кейінгі келісімдер мен құжаттарды есепке алу
қажет.

7. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары
Жоба
13. Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасымен қарастырылған іс жүргізу мерзімдері жедел және толық сот талқылауын қамтамасыз етуге, яки сот ісін жүргізудің міндеттерін
әр іс бойынша неғұрлым қысқа әрі істі әділ шешуге нұқсан келтірмейтіндей орындауға бағытталғанына соттардың назарын аудару қажет. Адам құқығының жалпыға бірдей декларациясының
10-бабында, Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 14-бабының 3тармағында адамның өз ісін тәуелсіз және бейтарап соттың әділеттілік талаптарын сақтай отырып, жария шешуіне құқығы, сондай-ақ дәлелсіз кідірістерсіз сотталу құқығы туралы талап тікелей бекітілген. Демек, соттар сот істерін қарау барысында дәлелсіз кідірістерден, яки тиісті
себептер мен негіздер болмаса ұзаққа созылған талқылаулардан аулақ болулары тиіс.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 3 í 2008
14. Қылмыстық, азаматтық істер және әкімшілік құқық бұзушылық туралы істерді қарау барысында соттар Қазақстан Республикасы Конституциясының 77-бабы 3-тармағының 3)-тармақшасына
сәйкес, өзінің келісімінсіз ешкімнің заң бойынша белгіленген соттылығын өзгертуге болмайтынын соттар назарға алуы керек. Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 14бабының 1-бөлігіне сәйкес, әркім өзіне тағылған кез келген қылмыстық айыпты қарау кезінде немесе қандай да бір азаматтық процестегі өзінің құқықтары мен міндеттерін анықтау кезінде заң
негізінде құрылған соттың істі әділ және жария талқылауын талап етуге құқылы.
Бұл ретте аталған мән-жайлар Қазақстан Республикасының тұрақты судьяларына ғана емес,
соттың қылмыстық істі қарауына заңмен бекітілген тәртіпте қатысуға тиісті алқабилерге де қатысты.
Бұл істі қарау заңды түрде бекітілген сот құрамымен жүзеге асырылуы тиіс дегенді білдіреді.
ҚІЖК 415-бабы 3-бөлігінің 3-тармағына, АІЖК 366-бабы 1-бөлігінің 1-тармағына және ӘҚБтК
668-бабы 3-тармағының 2)-тармақшасына сәйкес, істі заңсыз сот құрамының қарауы, сөзсіз, сот
қаулыларын бұзуға әкеліп соғады.
15. Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 9-бабының 1-бөлігі бойынша әрбір адамның жеке басының бостандығына және жеке басына тиіспеушілік құқығы бар.
Ешкім еріксіз қамауға алынуға және қамауда ұсталуға тиіс емес. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 14-бабының 2-тармағына сәйкес, қамауға алу және қамауда ұстауға тек
заңда қарастырылған жағдайларда және қамауға алынушыға шағымдану құқығы беріле отырып,
соттың санкциясымен ғана жол беріледі. Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық
пактінің 9-бабының 1-бөлігіне орай, қылмыс жасады деген сезік бойынша ұсталған әрбір адам
ұсталуының заңдылығына баға беру және бұлтартпау шарасы туралы мәселені шешу үшін сотқа
жүгінуге құқылы. Сондықтан судьялар қамауға алуды санкциялау кезінде ҚІЖК 14-бабының
талаптарына сәйкес, адамды қылмыс жасады деген сезік бойынша ұстаудың негізділігі мен
заңдылығына баға беруі керек, сондай-ақ қажет кезде кез келген жағдайда неғұрлым орынды
бұлтартпау шарасын көрсетуі қажет.
Судьяның қамауға алуға санкциясын тексеру және қамауға алуды ұзарту кезінде соттар
Пактінің 9-бабының 3-бөлігіне сәйкес, қамауға алынған немесе ұсталған әрбір адамның сыйымды мерзім ішінде сот талқылауында қаралуға немесе сотқа дейін босатылуға құқығы барын есепке алуы керек.
Сот талқылауын аяқтаудың сыйымды мерзімі тек сот ісін жүргізудің заңмен бекітілген шегін
ғана емес, сондай-ақ қаралып отырған істің мән-жайларының ыңғайына қарай сот ісін жүргізуді
барынша қысқа мерзімде аяқтау мүмкіндігін қарастырады. Айыпталушының (сезіктінің) сыйымды мерзімде сот талқылауында қаралу құқығы — сот ісін жүргізуде қандай да бір шамада оның
құқықтық жағдайына әсер ететін іс жүргізу әрекеттерін неғұрлым жедел орындауға бағытталған,
оның құқығы мен заңды мүдделерін қорғаудың кепілдерінің бірі болып табылады
16. Бұлтартпау шарасы ретінде айыпталушыларды (сезіктілерді) қамауға алу туралы
шешімді санкциялағанда, қамауға алу мерзімін ұзартқанда, айыпталушылардың сотқа дейін іс
жүргізуді жүзеге асыратын лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне шағымын қарағанда,
соттар Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 7, 9 және 14-баптарымен
қарастырылған қамаудағы адамның құқықтарын сақтау қажеттігін есепке алулары тиіс.
Қамаудан босату туралы өтінішті немесе қамауда ұстаудың мерзімін ұзартуға шағымды
қараған кезде сот Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 7-бабын және
Қазақстан Республикасы 29.06.1998 ж. № 241-1 Қазақстан Республикасының Заңымен қосылған
Азаптау және басқа да адамгершілікке жат немесе қадір-қасиетті қорлайтын әрекеттер мен
жазалауларға қарсы конвенцияны (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1984 жылғы 19 желтоқсандағы
39/46 резолюциясымен қабылданған) назарға алуы керек.
8

8. Халықаралық шарттардың нормаларын соттардың қолдануы туралы
Қазақстан Республикасының соттары
17. ТМД елдері соттарының азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша
халықаралық өзара ынтымақтастығы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 31
наурыздағы қаулысымен ратификацияланған, 1994 жылғы 19 мамырда күшіне енген Азаматтық,
отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар
туралы Конвенцияға (Минск, 1993 жылғы 22 қаңтар, 1994 жылғы 28 наурыздағы өзгерістерімен
(бұдан әрі — Минск Конвенциясы), Қазақстан Республикасының 2004 жылғы 10 наурыздағы
Заңымен ратификацияланған, 2004 жылғы 27 сәуірде күшіне енген Азаматтық, отбасылық және
қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар туралы Конвенцияға (Кишинев, 2002 жылғы 7 қазан), азаматтық іс жүргізу (АІЖК, 5-бөлік) және қылмыстық іс
жүргізу (ҚІЖК, 55-тарау) және басқа да нормативтік құқықтық актілеріне, халықаралық шарттарға сәйкес жүзеге асырылатынына соттардың назарын аудару керек.
Кишинев Конвенциясының 120-бабының 3-тармағына сәйкес, оған қатысушы елдер арасында
Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық
қатынастар туралы Конвенция (1993 жылғы 22 қаңтардағы Минск Конвенциясы) мен оның 1997
жылғы 28 наурыздағы Хаттамасының күші жойылған.
Бұл ретте Кишинев Конвенциясының 120-бабының 4-тармағына сәйкес, Кишинев Конвенциясына қатысушы-мемлекеттер мен Кишинев Конвенциясының қатысушысы, бірақ ол үшін Конвенция күшіне енбеген мемлекет арасындағы қатынастарға Минск Конвенциясының күші жүреді.
Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық
қатынастар туралы 2002 жылғы 7 қазандағы Кишинев Конвенциясының ережелерін орындауға
уәкілетті Қазақстан Республикасының орталық және өзге де мемлекеттік органдарының тізімі
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 31 желтоқсандағы «Азаматтық, отбасылық және
қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар туралы 2002
жылғы 7 қазандағы Кишинев Конвенциясын орындау бойынша шаралар туралы» қаулысымен
белгіленген.
9
бюллетень верховного суда республики казахстан 3 í 2008
Соттар айыпталушылардың, сезіктілердің және өзге де адамдардың азаптау, қадір-қасиетті
қорлайтын қатыгез, адамгершілікке жат әрекеттер мен жазалауларды қолдану фактілері туралы шағымдарын жан-жақты, толық және егжей-тегжейлі зерттеуі керек. Осы тектес өтініштер
түскен кезде соттар формальды, үстірт қарауға жол бермей, шағымдарды барлық құқықтық
мүмкіндіктерді пайдалана отырып тексеруі керек. Соттар азаптау, қадір-қасиетті қорлайтын
қатыгез, адамгершілікке жат әрекеттер мен жазалауларды қолдану фактілерінің болмағанын
дәлелдеу міндеті қашанда қылмыстық қудалау органдарына жүктелетіні жөніндегі жалпыға бірдей халықаралық құқық тезистерін басшылыққа алулары тиіс.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 10-бабының 1-бөлігіне сәйкес,
айыпталушыларды қамауда ұстаудың жағдайлары адамның жеке басының қадір-қасиетін
құрметтеу туралы халықаралық талаптарға сай болуы керектігін ескеру қажет.
Заңсыз әрекеттер мен жазалаулардың өзге түрлерінен азаптауды ажырату үшін соттар келесі
критерийлерді басшылыққа алулары керек.
Азаптау деп ҚК 347-1-бабының диспозициясында көрсетілген лауазымды адамның
қиналушыдан немесе үшiншi адамнан мәлiметтер алу немесе мойындату, не оны ол жасаған немесе жасады деп күдiк келтiрiлген iс-әрекет үшiн жазалау, сондай-ақ оны немесе үшiншi адамды
кез келген сипаттағы кемсiтуге негiзделген кез келген себеп бойынша қорқыту немесе мәжбүр
ету мақсатымен әдейi тән зардабын және психикалық зардап шектiруiн түсіну керек.
Халықаралық тәжірибеде қалыптасқан ұғым бойынша: ауыр тән және психикалық азаптар
тартқызу, тікелей ниеттің болуы, оның осы әрекеттерге бағытталуы және тиісті әрекеттердің
қарқындылығы азаптау белгілері болып табылады. Соттар азаптауды дәрежелеген кезде азаптаудың қаншаға созылғанын және тәсілдерін, жәбірленушінің жынысын, жасын және
денсаулық жағдайын есепке алуы керек.
Қатігез және адамгершілікке жат әрекеттер деп тән және психикалық азаптар тартқызуға
бағытталған, азаптаудан қарқыны анағұрлым төмен және ұзаққа созылған тән немесе жан азабымен байланысы жоқ әрекеттерді түсіну керек.
«Қадір-қасиетті қорлайтын әрекеттер» деп жәбірленушінің қорқыныш, үрей және өзін кемсіну
сезімдерін тудыратын, қорлану, ерік-жігерінің жасуы және өзге де жағымсыз салдарларға әкеліп
соғатын әрекеттерді түсіну керек.
Соттар барлық жағдайларда да адамгершілікке жат және қадір-қасиетті қорлайтын әрекеттер
мен жазалауларға принципті түрде, дер кезінде тосқауыл қоюлары керек.

9. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары
Жоба
18. Шетел азаматтарының, азаматтығы жоқ адамдардың және олармен Қазақстан Республикасы құқықтық көмек көрсету жөнінде халықаралық шарттар жасасқан мемлекеттердің
шетелдік ұйымдарының (бұдан әрі — заңды тұлғалар) арыздарын қабылдау және талаптарын
қарау кезінде соттар халықаралық шарттардың ережелеріне сәйкес, бұл азаматтар мен заңды
тұлғалардың Қазақстан Республикасының аумағында Қазақстан Республикасының азаматтары
мен заңды тұлғаларымен бірдей құқықтық қорғауға ие екенін және Қазақстан Республикасының
азаматтары мен заңды тұлғаларымен бірдей тәртіпте және жағдайларда еркін және кедергісіз Қазақстан Республикасының соттарына жүгіне алатынын ескеруі тиіс. Бұл азаматтардың
әрекетке қабілетсіздігі халықаралық шарттардың ережелері, өздері азаматтары болып табылатын мемлекеттің заңдары бойынша, ал азаматтығы жоқ адамдардың әрекетке қабілетсіздігі
олардың тұрақты мекен-жайы орналасқан мемлекеттің заңдары бойынша анықталады. Заңды
тұлғаның құқық қабілеттілігі заңды тұлға құрылған елдің заңдарымен анықталады.
Қазақстан Республикасының азаматтары Қазақстан Республикасымен құқықтық көмек көрсету туралы халықаралық шарт жасасқан мемлекеттердің аумағында осы мемлекеттің өз азаматтары мен заңды тұлғаларымен бірдей өздерінің жеке және мүліктік құқықтарына қатысты құқықтық
қорғауға ие болады және халықаралық шарттардың ережелеріне сәйкес, осы мемлекеттердің
азаматтары сияқты еркін және кедергісіз осы мемлекеттердің соттарына жүгіне алады.
19. Қажет жағдайда, Қазақстан Республикасының соттары Қазақстан Республикасымен
азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық
қатынастар туралы халықаралық шарт жасасқан шетел мемлекеттерінің соттарына құқықтық
көмек көрсету туралы (хабарлама және басқа да құжаттарды тапсыру, тараптардан, куәлардан,
сарапшылардан түсінік алу, оқиға орнын тексеру және т.б.) тапсырыс бере алады.
Қазақстан Республикасы соттарының құқықтық көмек көрсету туралы тапсырмаларды жіберу және ресімдеу, сондай-ақ шетел мемлекетінің әділет мекемесінің тапсырмаларын орындау
тәртібі ҚІЖК (523-бап) және АІЖК (423-бап) нормаларымен, сондай-ақ халықаралық шарттармен
реттеледі.
Шетел мемлекеттері соттарының тапсырмаларын Қазақстан Республикасының соттары
сыйымды мерзімдерде орындауы тиіс. Сот тапсырмаларын орындаудың сыйымды мерзімдерін
белгілеген кезде осы қаулының 15-тармағының 3-абзацын басшылыққа алу керек.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 3 í 2008
20. Шетел мемлекеттері соттарының тапсырмаларын орындаған кезде Қазақстан
Республикасының іс жүргізу заңнамасы қолданылады. Алайда, егер бұл Қазақстан
Республикасының осы мемлекетпен жасасқан халықаралық шартымен тікелей қарастырылса
және Қазақстан Республикасының заңнамасына қайшы келмесе, тапсырма беруші мекеменің
өтінішімен шетел мемлекетінің іс жүргізу нормалары қолданылуы мүмкін.
21. Шетел соттарының қылмыстық істер бойынша қандай да бір тапсырмаларын орындау
кезінде Қазақстан Республикасының соттары мынаны басшылыққа алулары керек:
а) тапсырма бойынша, атап айтқанда, егер олар Қазақстан Республикасы құқықтық
көмек көрсету туралы шарт жасасқан шетел мемлекетінің азаматтары болып табылса, куәні,
жәбірленушіні, азаматтық талапкерді және олардың өкілдерін, сарапшыны өз келісімдері бойынша шақыру және тергеуге шақыруға болады;
б) сот осы тармақтың а)-тармақшасында көрсетілген адамдарды мәжбүрлеп әкелуге, ақшалай
өндіртуге, сондай-ақ айғақ беруден бас тартқаны немесе жалтарғаны үшін, көрінеу жалған айғақ
немесе көрінеу жалған қорытынды бергені үшін қылмыстық жауапкершілікке тартуға құқылы
емес;
в) өзін куә, жәбірленуші, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер ретінде шақыруға және
тергеуге келісім берген шетелдік азаматтар Қазақстан Республикасының мемлекеттік шекарасынан өткенге дейінгі жасаған әрекеттері үшін Қазақстан Республикасының аумағында қылмыстық
және әкімшілік жауапкершілікке тартыла алмайды, қамауға алынбайды және жазаланбайды
(ҚІЖК, 526-бап).
22. Халықаралық шарттардың ережелеріне орай, шарт жасасқан мемлекеттер қылмыс
құралы болып табылатын заттарды, сондай-ақ қылмыс іздері бар немесе қылмыстық жолмен
алынған заттарды өзара өтініш бойынша бір-біріне беруге міндеттеледі. Осыған байланысты,
Қазақстан Республикасында қылмыстық процесті жүргізетін органдар шетел мемлекеттерінің
тиісті мекемелеріне жоғарыда аталған заттарды беру туралы өтініш жасауға құқылы және өз ке-
10

10. Халықаралық шарттардың нормаларын соттардың қолдануы туралы
Қазақстан Республикасының соттары
23. Шетел мемлекеті берген азаматтық ахуалды кепілдендіретін құжаттарды тану туралы мәселелерді қараған кезде, соттар АК 1099-бабын, сондай-ақ шетелдік ресми құжаттарды
заңдастыру талаптарын жойған Конвенцияны (1961 жылғы 5 қазанда Гаагада қабылданып, оған
Қазақстан Республикасы 1999 жылғы 30 желтоқсандағы № 11-II Қазақстан Республикасының
Заңына сәйкес қосылған) басшылыққа алулары керек.
Осыған орай, шетел мемлекеттерінің заңдары бойынша, Қазақстан Республикасының азаматтары мен ұйымдары немесе шетел тұлғаларына қатысты Қазақстан Республикасының
аумағынан тыс жерде шетел мемлекетінің құзырлы органдары берген, тиісті нысанда толтырған
немесе куәландырған, Гаага Конвенциясына (1961) қол қоюшы мемлекеттерден түскен құжаттар
тиісті келісімнің шарттарына сәйкес, Қазақстан Республикасының аумағында қандай да бір басқа
кепілдендірусіз (заңдастырусыз) апостил белгісі қойылып қабылданады.
Өз кезегінде, Қазақстан Республикасының аумағында ресми құжаттар ретінде қаралатын
құжаттар Гаага Конвенциясының (1961) шарттарына сәйкес, апостил белгісі болған кезде,
Гаага Конвенциясына қол қоюшы шетел мемлекеттерінің аумағында да дәлелді күші бар ресми
құжаттар ретінде қаралады.
Азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және
құқықтық қатынастар туралы Конвенцияның 13-бабына (Минск, 1993 жылғы 22 қаңтар, 1994
жылғы 28 наурыздағы өзгерістерімен, Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 31
наурыздағы қаулысымен ратификацияланған, 1994 жылғы 19 мамырда күшіне енген), Азаматтық,
отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар
туралы Конвенцияның 12-бабына (Кишинев, 2002 жылғы 7 қазан, Қазақстан Республикасының
2004 жылғы 10 наурыздағы Заңымен ратификацияланған, 2004 жылғы 27 сәуірде күшіне енген)
сәйкес, Минск және Кишинев Конвенцияларына қол қоюшы мемлекеттердің бірінің аумағында
мекеме немесе осыған уәкілетті адам өз құзіреті шегінде, белгіленген нысанда дайындаған немесе куәландырған және елтаңбалы мөр басылған ТМД елдерінің арасындағы құжаттар, осы ТМД
елдерінің аумағында қандай да бір арнайы куәландырусыз (апостилсыз) азаматтық, отбасылық
және қылмыстық істер бойынша қабылдана беретінін соттар назарға алуы тиіс.
Қазақстан Республикасының осы елдермен жасасқан халықаралық шарттарына сәйкес,
Қытай Халық Республикасының, Пакистан Ислам Республикасының, Түрік Республикасының,
Корея Халықтық-Демократиялық Республикасының, Монғолияның соты немесе басқа құзыретті
органы дайындаған немесе куәландырған, осы шетел мемлекеттерінің тиісті құзыретті органының
ресми мөрі басылған сот шешімдерін және құжаттарды Қазақстан Республикасының соттары
қандай да бір куәландырусыз (заңдастырусыз) апостил мөртаңбасымен қабылдайды.
Қазақстан Республикасы мен Литва Республикасының арасындағы азаматтық, отбасылық
және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және құқықтық қатынастар туралы
халықаралық шарттың 13-бабына және Қазақстан Республикасы мен Литва Республикасының
арасындағы азаматтық, отбасылық және қылмыстық істер бойынша құқықтық көмек көрсету және
құқықтық қатынастар туралы халықаралық шарттың Хаттамасына (Қазақстан Республикасының
1998 жылғы 9 қарашадағы № 292-1 Заңы) сәйкес, сот немесе басқа құзіретті орган дайындаған
немесе куәландырған соттың шешімдері мен құжаттарды Қазақстан Республикасы мен
Литва Республикасының соттарының қандай да бір өзге куәландырусыз (заңдастырусыз)
қабылдайтынын соттар назарға алуы қажет.
Егер Қазақстан Республикасы мен шетел мемлекетінің арасында олардың органдары берген құжаттарды өзара тану туралы халықаралық шарт болмаса, онда Қазақстан Республикасы
мұндай құжаттарды консулдық заңдастыру болған кезде ғана қабылдайды (АІЖК, 424-бап).
24. Минск Конвенциясының 2-бабына және Кишинев Конвенциясының 2-бабына сәйкес, ТМД
елдеріне қатысушы-мемлекеттердің азаматтары сот бажы мен шығындарын төлеу мен өтеуден
босатылатыны, сондай-ақ Қазақстан Республикасының азаматтарымен бірдей жағдайда ақысыз
11
бюллетень верховного суда республики казахстан 3 í 2008
зегінде өздері де ҚІЖК 536-бабына сәйкес, шетел мемлекетіне адамды берген кезде осындай
өтініштерді қанағаттандыруға тиіс.
Өліміне немесе өзге мән-жайларға байланысты адамды беруді жүзеге асыру мүмкін болмаған
жағдайда да, аталған заттар берілетінін қылмыстық процесті жүргізуші органдар назарға алуы
тиіс.
Егер берілетін заттарға үшінші жақтың заңды құқығын қамтамасыз ету қажет болып, алайда
іс бойынша іс жүргізу аяқталғаннан кейін берілген заттарды қайтару туралы шетел мемлекетінің
кепілдігі болмаса, заттар берілмейді.

11. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары
Жоба
заң көмегін пайдаланатыны соттарға түсіндірілсін. Бұл жеңілдіктер азаматтық, отбасылық және
қылмыстық істер бойынша жүзеге асырылатын барлық іс жүргізу әрекеттеріне, шешім немесе
үкімді орындауды қоса алғанда, жүреді.
25. ҚР АК 1084-бабына сәйкес, халықаралық шарттар шетел элементі қиындатқан
байланыстарға да қолданылады. Бұл ретте халықаралық шарттар да заң актілері сияқты
қолданылатын құқықты анықтауға ықпал ететінін айтқан жөн, яки коллизиялық нормалардың
негізінде қандай да бір ұлттық заңнаманың қаралатын құқықтық қатынастарға қолданылуға жататын нақты нормасы анықталады. Егер ғұрыптар (іскерлік айналым ғұрыптары), оның ішінде
халықаралық ғұрыптар ҚР ішкі азаматтық заңнамасына қайшы келмесе, АК 3-бабы 4-тармағының
ережелерінің мәні бойынша, мойындалған халықаралық ғұрыптарды қолдануға да жол беріледі.
АК 3-бабының 4-тармағы бойынша, соттар азаматтық құқықтық дауды шешкен кезде
қолдануы мүмкін іскерлік айналым ғұрпы деп заңнамамен немесе шартпен қарастырылмаған,
бірақ қалыптасқан, яғни мазмұны барынша айқын, адамдардың қызметінің қандай да бір саласында (сыртқы экономикалық, кәсіпкерлік) кеңінен қолданылатын мінез-құлық ережесін, мысалы, қандай да бір міндеттемелерді орындау және т.б. түсіну керек.
Іскерлік айналым ғұрпы қандай да бір құжатта тіркелген-тіркелмегеніне (баспасөзде
жарияланғанына, ұқсас мән-жайлары бар нақты іске байланысты шығарылған заңды күшіне енген сот шешімінде баяндалғанына және т.б. ) қарамастан, қолданылуы мүмкін.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 3 í 2008
26. Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелерімен және ішкі заңнамамен реттелетін азаматтық-құқықтық дауларды шешкен кезде, соттар субъектілердің ұлттық заңнаманың
нормаларымен қорғалатын құқықтары мен заңды мүдделерін нашарлатпау принципін ұстануы
керек. Егер ұлттық заңнама халықаралық шарттағыдан неғұрлым төмен құқық қорғау стандартын
қарастырса, халықаралық шарттың нормаларын басшылыққа алу керек.
27. Халықаралық жеке құқық негізінде реттелетін азаматтық-құқықтық дауларды қараған кезде, соттар мына ережелердің жалпыға бірдей болып танылатынын назарға алулары тиіс:
— жеке тұлғаның азаматтық-құқықтық мәртебесі, оның отбасылық құқық саласындағы
азаматтық және басқа құқық қабілеттілігі, қабілетсіздігі және т.б. мәселелерін шешкен кезде
оның жеке заңы қолданылады, жеке заңның екі түрі бар: азаматтық заң, мекен-жай заңы;
— адамды хабар-ошарсыз жоғалды деп тану және оны өлді деп жариялау соттың елінің
құқығына бағынады;
— заңды тұлға тіркелген елдің құқығы заңды тұлғаның заңы болып саналады;
— жеке мүліктік емес қатынастарға осындай құқықтарды қорғауды талап етуге негіз болған
әрекет немесе мән-жай орын алған елдің құқығы қолданылады;
— мәміленің нысаны мәміле жасалған жердің құқығына бағынады. Жылжымайтын мүлікке
қатысты мәміленің нысаны осы мүлік орналасқан елдің құқығына бағынады;
— сенімхаттың нысаны мен мерзімі сенімхат берілген елдің құқығымен анықталады;
— ескіру мерзімі елдің тиісті қатынастарды реттеу үшін қолданылатын құқығымен
анықталады;
— жылжымайтын және жылжитын мүлікке меншік құқығы және басқа да заттық құқықтар осы
мүлік орналасқан елдің құқығымен анықталады;
— шарт тараптардың келісімімен таңдалып алынған елдің құқығымен реттеледі. Бұл ретте, сондай-ақ, шарт орындалатын жерді не тиісті ұлттық заңнамалардағы коллизиялық байланыстарды назарға алу керек;
— бір жақты мәмілелердің міндеттемелеріне мәміле жасалған жердің құқығы қолданылады.
Зиян келтіру салдарынан туындаған міндеттемелер бойынша құқықтар мен міндеттер келтірілген зиянның орнын толтыруды талап етуге негіз болған әрекет немесе өзге мән-жай орын алған
елдің құқығымен анықталады;
— негізсіз баюдың салдарынан туындаған міндеттемелерге баю орын алған елдің құқығы
қолданылады;
— санаткерлік меншік құқығына осы құқықты қорғау сұралған елдің құқығы қолданылады;
— әрекетке қабілетсіз немесе әрекет қабілеттілігі шектеулі кәмелетке толмағандарға қорғаншылық және қамқоршылық бекіту оған қатысты қорғаншылық және қамқоршылық бекітілген немесе бұзылған адамның жеке заңымен бекітіледі және бұзылады;
— шетелдіктердің некесіне неке қиылған жердің заңы қолданылады.
12

12. Халықаралық шарттардың нормаларын соттардың қолдануы туралы
Қазақстан Республикасының соттары
28. Мұрагерлік туралы істерді қараған кезде соттар, мұра беруші Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұратын болса, мұраның мұра берушінің тұратын жері бойынша ашылатынын назарға алуы тиіс. Қазақстан Республикасының халықаралық шарттары бойынша
(ТМД-ның Минск және Кишинев Конвенцияларына қатысушы-мемлекеттері үшін), жылжитын
мүлікке мұрагерлік туралы істерді қарауды аумағында мұра берушінің қайтыс болған сәттегі
мекен-жайы орналасқан уағдаласушы тараптың соты жүзеге асырады, ал жылжымайтын
мүлікке мұрагерлік құқығын аумағында мүлік орналасқан уағдаласушы тараптың соты қарауға
құзырлы.
Бұдан басқа, АК 1123-бабына сәйкес, жылжымайтын мүлікке мұрагерлік осы мүлік орналасқан
елдің құқығы бойынша, ал егер мүлік Қазақстан Республикасының Мемлекеттік тізбесіне енгізілсе — Қазақстан Республикасының құқығы бойынша анықталатынын соттар назарға алуы тиіс.
Аумағында мүлік орналасқан мемлекеттің заңнамасын қолдану принципін Республикада
құрылыстың барлық түріне қолдану керек.
29. Егер сол тараптардың арасындағы сол дау бойынша, сол зат және сол негіз бойынша
Қазақстан Республикасының ешбір соты бұрын заңды күшіне енген шешім шығармаған болса,
шетел соттарының мүліктік емес сипаттағы істер бойынша (сипаты бойынша орындауды талап
етпейтін) күшіне енген шешімдері Қазақстан Республикасының аумағында сот ісін жүргізусіз
танылады. Бұл оның соты шешім шығарған мемлекеттің азаматтарының ғана жеке басының
мәртебесін қозғайтын: егер жұбайлардың бірі Қазақстан Республикасынан тыс жерде тұратын
болса, қазақстандық және шетелдік азаматтардың арасындағы некені бұзу немесе заңсыз деп
тану туралы; егер жұбайлардың екеуі де неке бұзылған сәтте Қазақстан Республикасынан тыс
жерде тұратын болса, қазақстандық азаматтардың арасындағы некені бұзу немесе заңсыз деп
тану туралы (АІЖК 428-бабы) істерге байланысты.
31. АІЖК 5-бабына, 6-бабына, 27-31-баптарына сәйкес, Қазақстан Республикасы аумағында
шетел мемлекеттері соттарының шешімдерін орындау туралы өтініштерді жауапкердің тұратын
жері бойынша немесе заңды тұлғаның органы орналасқан жер бойынша аудандық (қалалық)
және оларға теңестірілген соттар қарайды.
Заңды тұлға құрмай, кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтар, заңды тұлғалар тараптар болып
табылатын мүліктік және мүліктік емес даулар туралы істер бойынша шығарған шетел мемлекеттері соттарының шешімдерін Қазақстан Республикасы аумағында орындау туралы өтініштерді
мамандандырылған ауданаралық экономикалық соттар қарайды.
Даудың тараптарын заңды тұлға құрмай, кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтарға, заңды
тұлғаларға жатқызу туралы мәселені сот өтінішке тіркелген материалдардың негізінде шешеді.
Аталған мән-жайларды анықтау мүмкін болмағанда, көрсетілген өтініштерді аудандық
(қалалық) және оларға теңестірілген соттар қарайды.
Қазақстан Республикасы аумағында шетел мемлекеттері соттарының шешімдерін орындау
туралы өтініштерді қарағанда, сот олардың халықаралық шарттардың талаптарына сәйкестігін
анықтаумен шектелуі тиіс. Талаптар сақталған жағдайда, сот мәжбүрлеп орындату туралы
ұйғарым шығарады (Кишинев Конвенциясының 57-бабының 2-тармағы, Минск Конвенциясының
54-бабының 2-тармағы).
13
бюллетень верховного суда республики казахстан 3 í 2008
30. Егер өзара қатынастың басында Қазақстан Республикасының заңымен немесе
халықаралық шартымен осылай қарастырылса, шетел соттарының заңды қүшіне енген шешімдері Қазақстан Республикасында танылады және орындалады.
Минск Конвенциясына сәйкес (51-бап), егер шешімдер аталған Конвенция күшіне енгеннен кейін туындаған құқықтық қатынастар бойынша шығарылса, онда ТМД елдерінің арасында
азаматтық және отбасылық істер бойынша Минск Конвенциясына қатысушы-мемлекеттердің
аумағында әділет мекемелері азаматтық және отбасылық істер бойынша шығарған сот шешімдері, оның ішінде сот бекіткен бітімгершілік келісімдері және зиянды өндіру туралы қылмыстық
істер бойынша сот шешімдері танылады және орындалады.
Кишинев Конвенциясының 54-бабына сәйкес, Минск Конвенциясының 51-бабында
көрсетілген сот шешімдерінен басқа ТМД елдері соттарының қылмыстық істер бойынша, оның
ішінде айыппұл өндіру және мүлікті тәркілеу, сондай-ақ талапты қамтамасыз ету үшін банк есепшоттарындағы ақша қаражаттарын қоса алғанда, мүлікке тыйым салу бөлігіндегі үкімдері (шешімдері) танылуға және орындалуға жатады.

13. Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулылары
Жоба
Әкімшілік істер бойынша қаулыларды орындау туралы өтініштерді мәжбүрлеп орындату
Минск және Кишинев Конвенцияларымен қарастырылмаған. Осыған байланысты, соттар АІЖК
153-бабы 1-бөлігінің 1)-тармағының негізінде, азаматтық іс жүргізу тәртібімен қаралуға және
шешілуге жатпайтын мұндай өтініштерді қабылдаудан бас тартуы керек.
Нұсқа: Заңды тұлғалар не заңды тұлға құрмай, кәсіпкерлікпен айналысатын азаматтар тараптар болып табылған жағдайда сот шешімін мәжбүрлеп орындату туралы
өтініштерді облыстық және оларға теңестірілген соттар қарайды, ал басқа жағдайларда
осындай өтініштерді жауапкердің тұратын жері немесе болған жері бойынша аудандық
(қалалық) соттар қарайды.
Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетенi 3 í 2008
32. ҚК 7-бабының 2-бөлігінің талаптарына сәйкес, басқа мемлекеттiң аумағында қылмыс
жасаған адамның соттылығының және өзге де қылмыстық-құқықтық зардаптарының, егер
Қазақстан Республикасының халықаралық шартында өзгеше көзделмесе немесе басқа
мемлекеттiң аумағында жасалған қылмыс Қазақстан Республикасы мүдделерiне қатысты болмаса, бұл адамның Қазақстан Республикасы аумағында жасалған қылмысы үшiн қылмыстық
жауаптылығы туралы мәселенi шешу үшiн қылмыстық-құқықтық мәнi болмайды.
Егер Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шартта басқа мемлекеттегі соттылықты есепке алудың мүмкіндігі тікелей көрсетілсе немесе мұндай нұсқау болмаса, бірақ басқа мемлекеттің аумағында жасалған қылмыс Қазақстан Республикасының
мүддесіне нұқсан келтіруге бағытталса, онда мұндай жойылмаған соттылықтар осы адамды Қазақстан Республикасының аумағында жасаған қылмысы үшін соттаған кезде есепке
алынады. Өзге жағдайларда ол қылмыстық-құқықтық салдарларға әкеліп соқпайды, яғни
қылмыстың көп мәртелігі, қайталануы, үкімді орындауды шегеру және шартты түрде мерзімінен бұрын босату туралы мәселені шешуге әсер етпейді, сондай-ақ жаза тағайындаған
кезде есепке алынбайды.
Минск Конвенциясының 76-бабы мен оның Хаттамасында және Кишинев Конвенциясының
99-бабының 2-бөлігінде қарастырылған бұрынғы КСРО және оның құрамына кірген одақтас
республикалардың, сондай-ақ Конвенцияларға қол қойған мемлекеттердің соттары (трибуналдары) шығарған үкімдерді тану және есепке алу туралы мәселелерді шешу соттың міндетіне
емес, құқығына жатады. Демек, Минск және Кишинев Конвенцияларына қол қойған елдердің,
бұрынғы КСРО мен оның құрамына кірген одақтас республикалардың үкімдерін тану және есепке
алу кезінде, соттар осы халықаралық шарттарда бекітілген талаптарға, сондай-ақ ҚК 52-бабында қарастырылған жаза тағайындаудың жалпы негіздеріне сүйенуі тиіс.
33. Іс жүргізуі халықаралық құқықтық көмек көрсетуге байланысты істерді қараған кезде, соттар іс материалдарында Қазақстан Республикасы Бас прокуроры немесе уәкілетті прокурордың
басқа мемлекеттің аумағында жүрген адамдарды беру туралы шетел мемлекетінің құзыретті
мекемесіне өтініш жібергені және бұл көрсетілген адамдардың Қазақстан Республикасының
аумағында қандай қылмыстар жасағаны үшін берілгені туралы мәліметтердің бар-жоғын
анықтауы қажет және тек іс материалдарындағы іс жүргізу құжаттарының негізінде ғана басты
сот талқылауының шегін белгілеуі керек. Бұл үшін қылмыстық ізге түсу органдары оларды беру
және қуып жіберу туралы құжаттарды қылмыстық істің материалдарына тіркеуге міндетті.
Берілген адамның берілгенге дейін жасаған қылмысы үшін беруге келісім туралы шешімсіз
қылмыстық жауапкершілікке тартылуға жатпайтынын және ол шетел мемлекеті келісім берген
қылмыстар үшін ғана қылмыстық жауапкершілікке тартылатынын назарға алу керек.
Егер іс жүргізуі құқықтық көмек көрсетуге байланысты істерді қараған кезде қаралып
отырған іске қатысы жоқ, қуып жіберу барысында белгілі болмаған қылмыстардың белгілері бар
басқа әрекеттер туралы мәліметтер анықталса, онда олар туралы барлық материалдар айыптау тарабының өтініші бойынша ҚІЖК 50-бабында қарастырылған негіздермен бөліп алынуы
және анықталған факті бойынша оны беруге келісім алу туралы мәселені шешу үшін Қазақстан
Республикасының Бас прокурорына жіберілуі мүмкін.
Қамауда ұстау мерзімін есептеген кезде берілген адамның берілгенге дейін шетел
мемлекетінің аумағында ұсталған және қамауда болған мерзімін есептеу қажет.
34. Шетел мемлекетінің аумағында қылмыс жасаған адамдарды оған беруден бас тартқан
жағдайларда бұл адамдардың қылмыстық жауапкершілігі туралы мәселе жасалған әрекет шетел мемлекетінің заңнамасында қарастырылмаған қылмыстардың жекелеген құрамдарын
14

14. Халықаралық шарттардың нормаларын соттардың қолдануы туралы
Қазақстан Республикасының соттары
есепке алмағанда да қылмыстық жазалануға жататын болғанда, Қазақстан Республикасының
заңнамасына сәйкес шешіледі.
35. ҚІЖК 70-бабының 2-бөлігіне сәйкес, Қазақстан Республикасының халықаралық шартының
негізінде, тиісті шетел мемлекетімен екіжақты негізде ғана шетелдік адвокатты іске қатыстыру
мүмкін екенін соттарға түсіндіру керек. Шетелдік адвокатты қорғаушы ретінде іске қатыстыру
мәселесін шешкен кезде, оған қылмыстық процеске қатысуға мүмкіндік беретін мән-жайларды мұқият анықтау қажет. Атап айтқанда, шетелдік адвокаттың қай мемлекеттің азаматы
екенін, Қазақстан Республикасы мен шетел мемлекетінің арасында екіжақты негізде құқықтық
көмек көрсету туралы халықаралық шарттың бар-жоғын, егер бар болса, шетелдік адвокаттың
қылмыстық процеске қатысуы туралы мәселе шартта қалай шешілгенін, өз қызметін жүзеге асыруда шетелдік адвокаттың мәртебесі немен бекітілетінін анықтау керек, сондай-ақ адвокат пен
сезіктінің, айыпталушының, сотталушының, сотталғанның не олардың туыстарының және т.б.
арасында заңдық көмек көрсету туралы келісім бар-жоғын тексеру қажет.
Тиісті шетел мемлекетімен Қазақстан Республикасының халықаралық шарты болмаған немесе Қазақстан Республикасының шетел мемлекетімен халықаралық шартында шетелдік
адвокаттың қорғаушы ретінде іске қатысуы қарастырылмаған жағдайларда, сот шетелдік адвокатты іске қатыстыруға құқылы емес.
37. ҚІЖК 267-1-бабы бойынша, Қазақстан Республикасының аумағында қылмыс жасаған
және тергеу мен соттан жасырынған адамға халықаралық іздеу жариялау құқығы Бас прокурор
мен оның орынбасарларына берілген.
Іс қаралған сәтте шетел мемлекетінің аумағында соттан жасырынған сотталушыларды
Қазақстан аумағына әкелу бойынша барлық қажетті әрекеттерді орындап, олардың мекендеген жерін және азаматтығын анықтағаннан кейін, шетел мемлекеті оларды халықаралық шартта қарастырылған негіздерде беруден бас тартқан жағдайда, іс жүргізуді тоқтата тұру туралы
қаулыны бұзып, ҚІЖК 50-бабына сәйкес, дәлелді қаулымен іс бойынша іс жүргізуді қайта жаңғырту
және ҚІЖК 301-бабының 5-бөлігі немесе 303-бабы 1-бөлігінің 1-тармағы негізінде істі прокурорға
қайтару керек, ол соттан жасырынған сотталушы мекендеген елде қылмыстық ізге түсуді (әрекет
қылмыстық жазалауға жататын жағдайда) жүзеге асыру үшін істі шетелге жібереді.
38. ҚІЖК 534-бабына сәйкес, шетел мемлекетінен талап түскенде және адамды беруге заңды
негіздер болғанда, оны ұстап, оған бұлтартпау шарасы ретінде қуып жіберу үшін қамауға алу
қолданылады. Бұл ретте қуып жіберу үшін ұсталған адамдар прокурордың шешімін өздері қамауда
ұсталып отырған орын бойынша сотта шағымдауға құқылы, егер Қазақстан Республикасының
халықаралық шартында өзгедей көзделмесе, олардың шағымдары прокурордың сезіктіні, айыпталушыны қамауға алу, қамауға алу мерзімін ұзарту туралы санкциясын шағымдаудың ережелері
сақтала отырып қаралуға жатады.
39. Соттар шетел мемлекетінің аумағында жүргізілген іс жүргізу әрекеттерінің заңдылығы туралы дәлелдерді, адамды қуып жіберу үшін қамауға алудың, қылмыстық жауапкершілікке тарту
үшін берудің заңдылығы мен негізділігін мұқият тексеруі керек.
Іс жүргізу әрекеттерін ҚІЖК және халықаралық шартта белгіленген нормаларға қайшы, Конституция кепілдендіретін адам құқықтары бұзыла отырып жүргізу дәлелдерді негізсіз деп тануға
әкеліп соқтыруы мүмкін.
15
бюллетень верховного суда республики казахстан 3 í 2008
36. Мемлекеттен тыс жерде қылмыс жасаған және Қазақстан Республикасының заңнамасы
бойынша қылмыстық жауапкершілікке тартылуға жататын Қазақстан Республикасының азаматтары мен азаматтығы жоқ тұлғаларға екіжақты құқықтық көмек көрсетуге қатысты істерді қараған
және жаза тағайындаған кезде жазаның мөлшері аумағында қылмыс жасалған мемлекеттің
заңында қарастырылған санкцияның жоғарғы шегінен аспауы керек екенін назарға алу қажет
(ҚК, 7-бап, 1-бөлік).
Бұдан басқа, Қазақстан Республикасы Конституциясының 15-бабының 2-тармағына сәйкес,
өлім жазасы айрықша жаза ретінде адамдардың өлімімен ұштасқан террористік қылмыстар,
сондай-ақ соғыс кезінде жасалған аса ауыр қылмыстар үшін, жазаға кесілгенге кешірім туралы
өтініш жасау құқығы беріле отырып, заңмен белгіленеді.
Егер өлім жазасы осы мемлекетте қолданылмайтын болса, берілген адамға осы айрықша
жаза қолданыла алмайды.