2. МАЗМҰНЫ
СОТ АКТІЛЕРІ
ҮЗІНДІЛЕР
2009 жылы қылмыстық, азаматтық жəне əкімшілік
істерді қарау жəне атқарушылық əрекеттердi
жасау кезінде еріксіз алып келу туралы сот актілері
мен сот орындаушылары қаулалырын шығару
практикасын
ҚОРЫТЫНДЫЛАУ
ҮЗІНДІЛЕР
СОТ ПРАКТИКАСЫНА
........................................................................25
ТАЛДАУ. ТҮСІНДІРУ. ТҰЖЫРЫМ.
ТАЛДАУ
СІЛТЕМЕ

3. СОДЕРЖАНИЕ
ИЗВЛЕЧЕНИЯ
СУДЕБНЫЕ АКТЫ
Постановления надзорной судебной коллегии
по гражданским и административным делам
Верховного Суда Республики Казахстан.......27
ИЗВЛЕЧЕНИЯ
СУДЕБНЫЕ АКТЫ
Постановления надзорной судебной коллегии
по уголовным делам Верховного Суда
Республики Казахстан....................................77
АНАЛИЗ.ТОЛКОВАНИЕ.ВЫВОДЫ.
АНАЛИЗ
Анализ судебной практики рассмотрения
гражданских дел о признании лиц
безвестно отсутствующими за 2009 год........86
КОММЕНТАРИЙ
Комментарий к проекту Закона
«О медиации».................................................96
УКАЗАТЕЛЬ
.........................................................................99
СУДЕБНОЙ ПРАКТИКИ

4. ҚОРЫТУ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ БЮЛЛЕТЕНІ 12 / 2010
2009 жылы қылмыстық, азаматтық жəне
əкімшілік істерді қарау жəне атқарушылық əрекеттердi
жасау кезінде еріксіз алып келу туралы сот актілері
мен сот орындаушылары қаулалырын шығару практикасын
ҚОРЫТЫНДЫЛАУ
Еріксіз алып келу – бұл сотқа келуден қасақана жалтарған немесе сотқа дəлелді
себептерсіз келмеген жағдайда сотқа азаматтық істер бойынша жауапкерді, куəні, сарапшыны, маманды жəне аудармашыны; қылмыстық істер бойынша сезіктіні, айыпталушыны, куəні жəне жəбірленушіні; əкімшілік іс бойынша үстерінен іс жүргізіліп отырған
адамды немесе заңды тұлғаның өкілін, əкімшілік жауапкершілікке тартылған кəмелеттік
жасқа толмаған адамның заңды өкілін мəжбүрлеп жеткізу. Заңға сəйкес соттың шақыруы
бойынша келу аталған субъектілердің процессуалдық міндеті болып табылады.
Зерттеу көрсеткендей, 2009 жылы республика соттары мен сот орындаушылары еріксіз алып келу туралы барлығы 17 886 ұйғарым мен қаулы шығарған, олардың
ішінде 7970-і – қылмыстық істер бойынша, 6997-і – азаматтық істер бойынша, 2919-ы
– əкімшілік істер бойынша шығарылды.
Оның ішінде 2009 жылы республика соттары еріксіз алып келу туралы барлығы
15 677 қаулы мен ұйғарым шығарған, олардың 7853-і – қылмыстық істер бойынша,
5226-ы – азаматтық істер бойынша, 2598-і – əкімшілік істер бойынша шығарылды, ал
сот орындаушылары еріксіз алып келу туралы бар-жоғы 2209 қаулы шығарған, олардың
117-і – қылмыстық істер бойынша, 1771-і – азаматтық істер бойынша, 321-і – əкімшілік
істер бойынша шығарылды (сот орындаушыларының барлық қаулылары борышкерлерге қатысты шығарылған).
Еріксіз алып келу туралы қаулылар мен ұйғарымдардың басым көпшілігін Шығыс
Қазақстан (2725), Қарағанды (2429), Жамбыл (1525) жəне Ақмола (1514) облыстарының
соттары шығарған.
Еріксіз алып келу туралы қаулылар мен ұйғарымдарды ең аз шығарған – Қазақстан
Республикасының əскери соттары мен Қызылорда облысының соттары, тиісінше 10
жəне 203.
Ал кейбір аудандық жəне оған теңестірілген соттар, мысалы, Жамбыл облысының
мамандандырылған ауданаралық қылмыстық жəне экономикалық соттары, Ақтөбе
облысы Байғаны ауданының соты, Солтүстік Қазақстан облысы Шал ақын атындағы
ауданның соты, Қарағанды облысы Саранск қалалық соты, Ұлытау аудандық соты
жəне Шахтинск қаласының мамандандырылған əкімшілік соты, Қызылорда облысы
Арал жəне Қазалы аудандық соттары талдау жүргізіліп отырған кезеңде еріксіз алып
келу туралы бірде-бір қаулы жəне ұйғарым шығармаған. Істерді қарау мерзімдері, сондай-ақ тиісті процессуалдық нормалар сақталған болса, мұндай жағдай сот процесін
ұйымдастырудың деңгейін, істерді сотқа дейін дайындаудың сапасын сипаттайды.
Еріксіз алып келу туралы қаулылардың басым көпшілігін Шығыс Қазақстан (638),
Атырау (341), Қарағанды (258), Жамбыл (1525) жəне Қостанай (212) облыстарының
сот орындаушылары шығарған, ал ең аз еріксіз келтіру қаулыларын Оңтүстік Қазақстан
(20), Қызылорда (21) облыстарының сот орындаушылары шығарған.
4

5. ҚОРЫТУ
Бұл ретте, сот орындаушылары шығарған қаулылар қаншалықты аз болса, оларды орындау көрсеткіші соншалықты жоғары. Міне осылай, Оңтүстік Қазақстан жəне
Қызылорда облыстарында еріксіз алып келу туралы қаулыларды орындау 100 пайыз
қамтамасыз етілген, ал еріксіз алып келу туралы ең көп қаулылар шығарылған жоғарыда
аталған өңірлерде ішкі стер органдарының орындауы 75 пайыздан аспайды, ал сот
приставтарының орындауы 88 пайыздан кем болды.
Республика соттары 2009 жылы барлығы 19 240 адамға, атап айтқанда: 100 талапкерге, 5042 жауапкерге, 6926 куəға, 3 сарапшыға, 14 маманға, 1 аудармашыға, жауапкершілікке тартылған 4663 адамға, 157 заңды өкілге, 2334 жəбірленушіге қатысты
еріксіз алып келу туралы қаулылар мен ұйғарымдар шығарған.
Еріксіз алып келу туралы сот актілерінің негізділігі
қылмыстық істер бойынша
5
БЮЛЛЕТЕНЬ ВЕРХОВНОГО СУДА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 12 / 2010
ҚІЖК-нің 158-бабының талаптарына сəйкес сезiктi, айыпталушы, сондай-ақ куə мен
жəбiрленушi дəлелдi себептерсiз шақыру бойынша келмеген жағдайда анықтаушының,
тергеушiнiң, соттың дəлелдi қаулысы бойынша оларға алып келу (мəжбүрлеп алып келу)
қолданылуы мүмкiн. Алып келу қылмыстық істің аталған қатысушыларына қатысты ол
үшін жеткілікті негіздер болған кезде қолданылады.
ҚІЖК-нің 344-бабына сəйкес сот талқылауына қатысушылардың бiрi, сондай-ақ
куə, сарапшы немесе маман келмеген кезде сот тараптардың iстi талқылау мүмкiндiгi
туралы пiкiрiн тыңдайды жəне талқылауды кейiнге қалдыру немесе оны жалғастыру
жəне келмеген адамдарды келесi сот отырысына шақырту немесе оларды алып келу
туралы қаулы шығарады.
Сонымен, алып келу сот ісін жүргізудің кез келген қатысушысына, сондай-ақ куəға,
сарапшыға немесе маманға қатысты қолданылуы мүмкін.
Қылмыстық іс жүргізу заңының нормаларында сотқа шақырылуы туралы тиісті
түрде хабарланған адамның келмеуінің дəлелді себептерінің толық тізбесі жəне ҚІЖКнің 158-бабының 4, 5-бөліктерінде алып келуді қолдануды шектейтін жағдайлардың тізбесін қамтылған. Заң бойынша алып келу түнгi уақытта жүргiзiлмейдi. Заңды өкiлдерiне
хабарламастан он төрт жасқа дейiнгi кəмелетке толмағандар, он сегiз жасқа толмаған
адамдар, жүктi əйелдер, сондай-ақ дəрiгердiң куəландыруына жататын денсаулық
жағдайы бойынша өзiнiң жатқан орнын тастап кете алмайтын немесе тастап кетпеуi
тиiс науқас адамдар алып келуге жатпайды.
Еріксіз алып келу туралы сот қаулысы заңды, негізді жəне дəлелді болуға тиіс,
яғни онда заң нормасына сілтеме ғана емес, сондай-ақ қабылданған шешімнің нақты
жəне құқықтық дəлелдері жазылуға тиіс.
Осы қаулының процессуалдық нысаны атауды, жасау орны мен күнін, қаулыны
шығарған тұлғаны, қылмыстық істің нөмірлерін көрсетуді, алып келудің негіздерін жазуды, алып келу қолданылатын тұлғаның толық деректері мен орналасқан жерін, осы
қаулы орындауға жіберілетін органның атауы немесе лауазымды тұлғаның тегі мен
инициалдарын, істі қарау уақыты мен орнын қамтиды. Қаулыға оны жазған тұлға қол
қояды. Еріксіз алып келу туралы қаулы адамның қолы қойдырылып хабарланады.

6. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ БЮЛЛЕТЕНІ 12 / 2010
ҚОРЫТУ
Жүргізілген қорытындылау көрсеткендей, еріксіз алып келу мəселелері бойынша
сот актілері негізінен негізді жəне іс жүргізу заңнамасының нормаларына сəйкес сот
істерін дұрыс жəне объективті қарауды қамтамасыз ету мақсатында шығарылады
Сонымен бірге, жекелеген соттардың практикасында алып келу туралы негізсіз қаулыларды шығару не, керісінше, алып келудің мүмкіндіктерін істі өз уақытында
қараудың неғұрлым пəрменді құралы ретінде дəлелсіз пайдаланбау орын алған.
Міне осылай, Астана қаласы Алматы ауданың №2 аудандық сотының өндірісінде
ҚК-нің 176-бабы 2-бөлігінің «б» тармағы бойынша Ш. пен М. қатысты, 28-бабының
5-бөлігі, 176-бабы 3-бөлігінің «б» тармағы бойынша А. мен Я. қатысты қылмыстық
іс 2009 жылғы 24 ақпаннан 26 желтоқсанға дейін болған (2009 жылғы 5 маусымнан
6 қарашаға дейін іс бойынша іс жүргізу сараптамаларды тағайындауға байланысты
тоқтатылды). Осы іс бойынша 24 сот отырысы өткізілді, сот талқылауларын кейінгі
қалдыру себептерінің бірі куəлар мен жəбірленушілердің сотқа келмеуі болды. Алайда,
сотқа келуден жалтарған адамдарды алып келу туралы алғашқы қаулы 2009 жылғы
7 желтоқсанда ғана шығарылған, бұл ретте оны орындаудың мерзімі 2009 жылғы 8
желтоқсан деп қисынсыз белгіленген. Істі апелляциялық қарау нəтижелері бойынша, орын алған заң бұзушылықтары мен əуре-сарсаңға салуға байланысты судьяға
қатысты жеке ұйғарым шығарылған.
Талдау жасалып отырған кезеңде республика соттары қылмыстық істер бойынша
11 196 адамға қатысты еріксіз алып келу туралы шешім қабылдаған, олардың ішінде:
22 жауапкер, 6579 куə, 3 сарапшы, 2 маман, жауапкершілікке тартылған 2113 адам, 149
заңды өкіл, 2328 жəбірленуші.
Сөйтіп, еріксіз алып келу туралы қаулылар көп жағдайда куəларға қатысты
шығарылған. Келмеудің негізгі себебі, куəның іс жүргізу міндеттерін елемеуі болып табылады. Соттардың ақпараты бойынша, өткен жылдардың істері бойынша практикада мынадай жағдайлар болған, куəлар мен жəбірленушілер жауаптылыққа тартылып
отырған адамдар, қылмысқа қатысушылар немесе олардың туысқандары тарапынан
қорыққандарынан, күш қолданамыз деп қорқыту болғандықтан сотқа келмеген немесе
бұрын берген жауаптарынан бас тартқан.
Сот тəжірибесінде еріксіз алып келуді қолдану туралы шешімдердің негізділігі
күмəн тудыратын жағдайлар да кездеседі.
Мысалы, ҚК-нің 175-бабының 3-бөлігінде көрсетілген қылмысты жасағаны үшін
айыпталған Ш. Теміртау қалалық сотының бірнеше шақыртуына істің тыңдалу орны
мен күні туралы тиісті хабарланса да, дəлелді себептерсіз келмеген. Сот ауыр қылмыс
жасағаны үшін тағылған айып бойынша сотқа берілген адам, сотқа келуден дəлелді
себептерсіз жалтарғандықтан, бұлтартпау шарасын өзгерту туралы мəселені шешуге
құқылы еді.
2009 жылғы 30 сəуірде Ақтөбе облысының Шалқар аудандық сотына ҚК-нің
178-бабының 2-бөлігі «б»-тармағы бойынша А. айыптау туралы қылмыстық іс түскен.
Судьяның 2009 жылғы 4 мамырдағы қаулысымен ҚІЖК-нің 299-бабының талаптарына
сəйкес, басты сот талқылауы 2009 жылғы 12 мамырға тағайындалған. Осы қаулыда
жəбірленушіні, куəларды шақырту жəне қамаудағы сотталушыны жеткізу туралы шешім
қабылданған.
Істегі деректер бойынша жəбірленуші Б. атына берілген шақырту қағазы 2009
жылғы 12 мамырда оның жұбайы А. тапсырылған.
6

7. ҚОРЫТУ
7
БЮЛЛЕТЕНЬ ВЕРХОВНОГО СУДА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 12 / 2010
Судьяның 2009 жылғы 12 мамырдағы қаулысымен жəбірленуші Б. сотқа шақырту
қағазын өзі алып, сот отырысына келмегені үшін 2009 жылғы 14 мамырда еріксіз келтірілген. Қаулының көшірмесі Шалқар АІІБ-нің бастығына орындау үшін жіберілген.
Учаскелік инспектор Д. рапортына сəйкес, жəбірленуші Б. тұрғылықты тұратын жерінде болмаған, елді мекеннен тыс жерге кетіп қалған. Алайда, сот бұған қарамастан, Б.
сотқа шақырту қағазын алып, сотқа келуден жалтарып жүр деп, оны 2009 жылғы 15
мамырда сотқа алып келу туралы сот 2009 жылғы 14 мамырда тағы қаулы шығарған.
Сонымен бірге, сотқа шақырту туралы хабарлау тиісті дəрежеде тапсырылуы
қажет.
Еріксіз алып келу туралы шешімді шығарар алдында, шақырылған адамның келмеу себебін тексеру керек: сот адам шақырту қағазын алғанын/алмағанын, оның ауырып қалғаны, іссапарға кеткені туралы мəліметтердің болуын, оның сотқа келуіне кедергі келтіретін басқа да себептер болуын/болмауын анықтап, шындыққа көз жеткізуге
тиіс.
Алайда, осындай оқиғалар бірлі-жарым емес.
ҚК-нің 175-бабының 2-бөлігі бойынша айыпталған Л. қатысты қылмыстық іс бойынша сотталушы да, куəлар да Солтүстік Қазақстан облысы Қызылжар аудандық сотында 2009 жылғы 3 қыркүйекте істің қаралуы туралы сот шақыру қағаздарын жай хат-хабар жіберу арқылы хабарландырылған. Істе ол адамдарға осы шақыру қағаздарының
тапсырылғаны туралы мəлімет жоқ. 2009 жылғы 3 қыркүйекте сотталушы мен куəлардың
сотқа келмеуіне байланысты судья қаулыда келмеу себептері белгісіз деп көрсетіп,
оларды 2009 жылғы 15 қыркүйекте еріксіз алып келу туралы шешім шығарған.
ҚІЖК-нің 300-бабының шеңберінде, соттар көп жағдайларда, сотқа куəларды
шақыру қажеттілігіне қатысты мəселені дұрыс шешпейді.
Кейде айыптау қорытындысының куəлар тізімінде олардың саны тым көп
көрсетіледі, олардың жауаптары бірін-бірі қайталайды, ал кейде тіпті істің мəні үшін
маңызды болып табылмайды.
Мысалы, П. ҚК-нің 175-бабының 2-бөлігі,177-бабының 2-бөлігі, 259-бабының 1бөлігі бойынша айыптау жөніндегі қылмыстық іс бойынша сотталушы өзін бөтеннің
мүлкін ұрлағаны жəне алаяқтық жасағаны үшін кінəлімен деп мойындаған, бірақ ірі
мөлшерде өткізу мақсатынсыз есірткі құралдарын заңсыз сатып алуда, сақтауда кінəсін
мойындамаған.
Істі тыңдау куəлардың, жəбірленушінің келмеуіне байланысты бірнеше рет кейінге
қалдырылған, екі рет оларды еріксіз алып келу туралы қаулылар шығарылған. Алайда,
оған қатысты еріксіз алып келу туралы мəселе қойылған жəбірленуші С. сот отырысында П. жасаған қылмыстың мəн-жайлары бойынша жауап алынған.
Кейбір куəлардың тұратын жерлері анықталмағандықтан, оларды еріксіз алып
келу туралы қаулы орындалмаған.
Нəтижесінде сот, іске қатысушылардың пікірлерін тыңдап, сотқа келмеген
куəлардың қатысуынсыз сот тергеуін аяқтауды ұйғарған.
Істі қарау үшін заңда белгіленген бір ай мерзімнің орнына, осы іс 2 айдан аса мерзім қаралғандықтан, соттың аталған іс-əрекеттері істі қарауды негізсіз созбалауға ғана
əкелген.
Еріксіз алып келу туралы формалды жəне орындалуы мүмкін еместігі алдын ала
белгілі қаулыларды шығару орын алған.

8. ҚОРЫТУ
Міне осылай, С. ҚК-нің 259-бабы 4-бөлігінің «б» тармағы бойынша айыптау туралы қылмыстық іс бойынша Қарағанды қаласының Октябрь №3 аудандық соты 2009
жылғы 11 қаңтарда Оңтүстік Қазақстан облысы Төлеби ауданы Первомайка селосында
тұратын куə А. 2009 жылғы 13 қаңтарда еріксіз алыпу туралы қаулы шығарған.
Басқа облыста, ауылдық жерде тұратын куəны бір тəулік ішінде сотқа жеткізу
мүмкін емес.
Дəлелді қаулылар шығару қажеттілігі туралы заңның талаптары сақталмайды.
Дəлелдеу бөлігінде тиісті хабарланғандығы мен келмегендігі туралы ғана көрсетіп,
адамды сотқа еріксіз алып келу қажеттілігін көрсетпеу практикасы кең тараған.
Іс жүргізу заңнамасына сəйкес, еріксіз алып келу туралы қаулылар (ұйғарымдар)
шағымдануға, наразылық келтіруге жатпайды, алайда, санаулы жағдайларда, судьялар қаулылардың (ұйғарымдардың) қарар бөлігінде оларға шағымдану мен наразылық
келтіру құқығы туралы көрсеткен.
Міне осылай, ҚК-нің 176-бабы 3-бөлігінің «б» тармағы бойынша айыпталған У.
жəне басқаларға қатысты қылмыстық іс бойынша куəларды еріксіз алып келу туралы
Алматы облысы Іле аудандық сотының қаулысында оған шағымдану мен наразылық
келтіру туралы құқығы заңға қайшы көрсетілген.
ҚК-нің 105-бабы бойынша айыпталған С. жəне басқаларға қатысты қылмыстық
іс бойынша Қарағанды қаласының Октябрь аудандық соты жеке айыптаушыны келтіруге шаралар қолданылғанымен, оның сот отырысына келмеуіне байланысты, осы
қылмыстық істің қаралуы кейінге қалдырылып отырғанын көрсеткен. Іс бойынша мəнжайларды анықтау үшін жеке айыптаушының жауаптарының ерекше маңыздылығын
ескере отырып, сот оны сотқа еріксіз алып келуді қамтамасыз ету қажет деп есептейді. ҚІЖК-нің 158-бабының талаптарын ғана бұзып қоймай, сот қаулының қарар
бөлігінде жеке айыптаушыны емес, сотталушы С. еріксіз алып келуді қамтамасыз етуді
тапсырған.
Еріксіз алып келу туралы қаулыларды шығаруы кезінде жергілікті соттардың заңды
дұрыс қолданбауы азаматтық жəне əкімшілік істерді қарау кезінде де кездеседі.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ БЮЛЛЕТЕНІ 12 / 2010
азаматтық істер бойынша
Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу кодексінің 9-тарауы (118-122баптар) сотқа құрметтемеушілік білдіргені үшін мəжбүрлеу жəне жауаптылық шараларын реттейді.
Соттың іске қатысушы адамдарға жəне процестің басқа да қатысушыларына
мəжбүрлеу шараларын қолдану мақсаты сот төрелігі мəндеттерін іске асыру болып
табылады.
Мəжбүрлеу шараларының бірі еріксіз алып келу болып табылады.
АІЖК-нің 177-бабына сəйкес, азаматтық істі қарау кезінде сот іс бойынша
дəлелдемелерді тікелей зерттеуге, тараптардың жəне іске қатысушы басқа да
адамдардың түсініктерін, куəлардың айғақтарын, сарапшылардың қорытындыларын,
мемлекеттік органдардың жəне жергілікті өзін-өзі басқару органдарының
қорытындыларын тыңдауға міндетті. Қажет болған жағдайларда іс бойынша
дəлелдемелерді зерттеген кезде, сот мамандарды іске қатысуға шақырады.
8

9. ҚОРЫТУ
2-673
9
БЮЛЛЕТЕНЬ ВЕРХОВНОГО СУДА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 12 / 2010
АІЖК-нің 14-бабына сəйкес, сот ісін жүргізу тілін белгілегеннен кейін, сот тілді білмейтін немесе жөнді білмейтін сот процесіне қатысатын адамдарға сот ісін жүргізу тіліне аударманы тегін қамтамасыз етуге міндетті.
АІЖК-нің 166,170-баптарына сəйкес, сот істі сотта қарауға əзірлеу барысында
іске қатысушы адамдардың құрамы туралы, куəларды сот отырысына шақыру туралы,
іске маманды, аудармашыны қатысуға тарту туралы мəселелерді шешеді, сараптама
тағайындайды.
Істі сотта қарауға тағайындау кезінде, сот тараптарға жəне процестің басқа да
қатысушыларына істі қараудың орны мен уақыты туралы хабарлайды(АІЖК-нің 173бабы).
Сот, егер істің мəн-жайлары бойынша қажет болса, сот отырысына тараптармен
қатар, олардың өкілдері мен басқа да адамдардың, соның ішінде куəның, сарапшының,
маманның, аудармашының, мемлекеттік органдардың жəне жергілікті өзін-өзі басқару
органдарының өкілдерінің қатысуын міндетті деп сот тани алады.
АІЖК-нің 119-бабы еріксіз алып келуді жүзеге асырудың ережелері мен тəртібін
реттейді, онда жауапкерді, куəні, сарапшыны, маманды жəне аудармашыны олар сотқа
келуден дəлелді себептерсіз жалтарған жағдайда еріксіз алып келуді реттейді.
Заңның аталған нормаларының мағынасына сəйкес, адамның соттың шақыруы
бойынша сотқа келуден қасақана жалтаруы, оны еріксіз алып келу үшін негіз болады.
Сот оның қатысуы қажет деп таныған адам, тиісті түрде хабарландырылуыға тиіс. Заң
бойынша адресатқа шақырудың тапсырылғаны туралы мəліметтерді соттың алуын
қамтамасыз ететін хат-хабарды жеткізудің кез келген құралдарын пайдалануға болады, яғни байланыс немесе жеткізу құралы адресатқа хабарлауды немесе хабарламаны тапсыруды тіркеуді қамтаамсыз етуге тиіс.
Бұл талаптың маңызы зор, себебі іс материалдарында тиісті хабарланғаны туралы мəліметтердің болмауы соттың іске қатысушы тараптарға міндетті түрде хабарлау туралы заң талабын бұзғанын көрсетеді, бұл бір жағынан іске қатысушылардың
конституциялық құқықтарын, азаматтық сот ісін жүргізу принциптерін бұзуға, екінші
жағынан – сот талқылауын міндетті түрде кейінге қалдыруға əкеп соғады. Сонымен
бірге, тиісті хабарландыру болмаған кезде ағдайда, соттың адамға еріксіз алып келу
шарасын қолданға құқығы жоқ.
АІЖК-нің 132-бабына сəйкес, шақыру қағазын іс бойынша шақырылып отырған
адамға тікелей ғана емес, басқаларға да табыс ету етуге болады, бұл да тиісінше хабарландандыру болып саналады. Шақырылатын азамат болмаған жағдайда, шақыру
қағазы онымен бірге тұратын отбасының ересек мүшелерінің біріне олардың келісімі
бойынша, ал олар болмаған жағдайда тұрғын үй пайдалану ұйымына, жергілікті өзінөзі басқару органына немесе адресаттың тұрғылықты жері бойынша тиісті атқарушы
органға немесе оның жұмыс орнындағы əкімшілікке тапсырылады. Шақыру қағазын
қабылдап алған адам мүмкіндігінше кідіртпей шақыру қағазын адресатқа тапсыруға
міндетті.
Алайда, еріксіз алып келу жеке сипаттағы мəжбүрлеу шарасы екендігін ескере
келе, оның осындай жағдайларда қолдану мүмкіндігі туралы мəселе туындайды.
Жоғарыда айтылғандай, 2009 жылы азаматтық істер бойынша республика соттары барлығы 5226 қаулы шығарған, бұл қылмыстық істермен салыстырғанда, 2627
қаулыға аз болып отыр.

10. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ БЮЛЛЕТЕНІ 12 / 2010
ҚОРЫТУ
АІЖК-нің 119-бабында еріксіз алып келу қолданылуы мүмкін адамдардың толық
тізімі белгіленген.
Азаматтық істерді зерделеу көрсеткендей, есепті мерзімде республика соттарында 5444 адамға, атап айтқанда: 100 талапкерге, 4998 жауапкерге, 320 куəға, 12
маманға, 1 аудармашыға, жауапкершілікке тартылған 7 адамға, 6 заңды өкілге қатысты
еріксіз алып келу туралы қаулылар шығарылған.
АІЖК-нің ережелерінде талапкерді еріксіз алып келу қарастырылмаған, алайда,
осындай практика Жамбыл (74), Қарағанды (15), Шығыс Қазақстан (3), Қызылорда (2),
Атырау (1), Қостанай (1), Павлодар (1) облыстарының, сондай-ақ Астана қаласының
(3) соттарында орын алған.
Міне осылай, Исатай аудандық сотының ұйғарымымен Исатай АІІБ-ге сотқа Х.
қатысты неке бұзу туралы талап арыз берген талапкер М. жеткізу тапсырылған. Сот
тапсырмасы орындалған.
Алайда, АІЖК-нің 249-бабына сəйкес, талапкердің сотқа дəлелді себептерсіз келмеуіне байланысты істі қараусыз қалдыру керек болған еді.
«Астана қаласының білім басқармасы» ММ іс-əрекеттеріне шағымдану туралы
Б. арызы жөніндегі азаматтық іс бойынша Астана қаласының Сарыарқа аудандық
сотының отырысына мүдделі адам ретінде К. шақырылған. Сот істің мəн-жайы бойынша мүдделі адамның қатысуын міндетті деп тауып, оны сот приставтары арқылы еріксіз келтірткен.
Облыстық соттар кестелерінің деректері бойынша, заңды өкілді еріксіз алып келу
фактісі бойынша Қарағанды облысында – бір оқиға, Шығыс Қазақстан облысында – 5
оқиға анықталған.
Ал іс жүргізу заңында мүдделі адамды, заңды өкілді еріксіз алып келу
қарастырылмаған.
Егер тараптар сотқа келуден жалтарып, өздерінің процессуалдық құқықтары мен
міндеттерін іске асырмаса, заңда азаматтық істі қарауды созбалауға кедергі болатын
механизмдер бар.
АІЖК-нің 249, 260-баптарына сəйкес, егер тиісті түрде хабарландырылған
азаматтық істің тараптары (талапкер немесе жауапкер) сот отырысына келмесе, сот
арызды қараусыз қалдырады немесе сырттай іс жүргізу тəртібімен қарайды.
Тараптарға, содай-ақ куəға, сарапшыға, маманға, аудармашыға істің сотта қаралуы
туралы хабарлау, сондай-ақ олардың сотқа келмеуінің салдары АІЖК-нің 129-бабымен,
182-бабының 2-бөлігімен, 187-бабының 1-бөлігімен, 188-бабымен реттеледі.
Процессуалдық міндеттерді орындау процессуалдық санкциялармен жəне басқа
құралдармен қамтамасыз етілген. Оларға тиімсіз процессуалдық салдар: арызды
қараусыз қалдыру, істі қолда бар дəлелдемелермен қарау, сырттай шешім шығару,
əкімшілік өндіріп алу жатады.
Сөйтіп, қолданыстағы заңнама нормалары арасында қарама-қайшылықтар
көрінеді.
Міне осылай, АК-нің 8-бабының 1-бөлігіне сəйкес, азаматтар мен заңды тұлғалар
өздерінің азаматтық құқықтарын, оның ішінде оларды қорғау құқығын да өз қалауы
бойынша іске асырады.
АІЖК-нің 15-бабы бойынша, азаматтық сот ісін жүргізу тараптардың жарыспалылығы мен тең құқықтылығы негізінде жүзеге асырылады. Тараптар бірдей іс
10

11. ҚОРЫТУ
11
БЮЛЛЕТЕНЬ ВЕРХОВНОГО СУДА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 12 / 2010
жүргізу құқықтарын пайдаланады жəне бірдей іс жүргізу міндеттерін көтереді. Тараптар
азаматтық сот ісін жүргізу барысында өз айқындамасын таңдап алады, оны қорғау əдісі
мен амалдарын дербес жəне соттан, басқа органдар мен адамдардан тəуелсіз түрде
таңдап алады.
АІЖК-нің 66-бабының 2-бөлігіне сəйкес, істі дұрыс шешу үшін маңызы бар мəнжайларды тараптардың жəне іске қатысушы басқа да тұлғалардың талаптары мен
қарсылықтарының негізінде, материалдық жəне іс жүргізу құқығының қолданылуға тиіс
нормаларын ескере отырып, сот анықтайды.
Осындай мəн-жайларда, АІЖК-нің 119-бабында бекітілген жауапкерді соттың еріксіз алып келу құқығы азаматтық сот ісін жүргізудің диспозициялық принципіне қайшы
келеді.
Мысалы, Г. Ш. қатысты некені бұзу туралы талабы туралы іс бойынша Жақсы
аудандық соты еріксіз алып келуді қолданған. Сот отырысы 2009 жылғы 26 наурызға
тағайындалған, дəлелді себепсіз сот отырысының орны мен уақыты туралы тиісті
дəрежеде хабарланған жауапкердің келмеуіне байланысты істі қарау 2009 жылғы 27
наурызға, одан кейін жауапкерді еріксіз келтіру туралы ұйғарым шығарылып, 2009
жылғы 7 сəуірге кейінге қалдырылған.
Жауапкер дəлелді себептерсіз бірнеше рет сотқа келмеген жағдайда соттың істі
жауапкерсіз қарау құқығы туралы АІЖК-нің 187-бабы 4-бөлігінің талаптарын ескере
отырып, осы азаматтық іс бойынша жауапкерді еріксіз алып келу қажеттілігі күмəн тудырады. Оның үстіне, некені бұзу туралы істер бойынша тараптарға татуласуға уақыт
беріледі.
Іс жүргізу құқығы нормаларын дұрыс қолданбау сот дауларын қарау мерзімдерін
созбалауға алып келеді.
Сотқа келмеудің мəн-жайлары мен салдарын əрбір жағдайда сот барлық мəнжайдың жиынтығын – пошта қызметі мен шақыру қағаздарын жеткізетін қызметтің
жұмыс жағдайын, келуге міндетті адамдардың алыста тұруын, көлік құралдарының
жай-күйін, ауа-райын жəне т.б. ескере отырып, бағалауға тиіс.
Əдетте, келуге міндетті адамдардың сот отырысына келмеуінің дəлелді себептері туралы мəліметтер болмаса да, олар бірінші рет сотқа келмесе, соттар істі
қарауды кейінге қалдырады. Бұл азаматтық іс жүргізудегі ақылға қонымдылық пен
сот қалауы ережесі. Ал АІЖК-нің 260-бабының 1-бөлігін неғұрлым кең қолдану, іске
адал қатысушылар құқықтарына заңда белгіленген кепілдіктерді беруді толығырақ
қамтамасыз етуге мүмкіндік берер еді.
Ш. жол-көлік оқиғасы салдарынан келтірген шығынды өндіру туралы А. қатысты
талабы бойынша істі Көкшетау қалалық соты 2009 жылғы 7 мамырға тағайындаған,
жауапкер келмегендіктен істі қарау 2009 жылғы 19 мамырға, 4 маусымға, 9 маусымға
кейінге қалдырылған. Бұл ретте 7 жəне 19 мамырдағы сот отырыстары туралы жауапкер телефонограмма арқылы хабарландырылған, 4 маусымдағы сот отырысы туралы хабарлама оның анасына тапсырылған. 2009 жылғы 9 маусымда оны еріксіз алып
келу туралы ұйғарым шығарылған, ол сот приставтарына жүктелген. Осы ұйғарым
жауапкердің тұрғылықты тұратын жерінде болмауына байланысты орындалмаған. Іс
2009 жылғы 23 маусымға тағы кейін қалдырылып, ол туралы жауапкердің əкесіне телефонограмма арқылы хабарланған. Нəтижесінде, 2009 жылғы 23 маусымда іс сырттай
өндіріс тəртібімен қаралған.

12. ҚОРЫТУ
Осылайша, соттың əрекеттерінде іс жүргізу заңнамасының іске қатысушыларға
хабарлау тəртібі, сырттай іс жүргізу жəне мəжбүрлеу шараларын қолдану туралы нормаларын дұрыс қолданбау байқалады.
Еріксіз алып келу туралы ұйғарымдардың едəуір бөлігін соттар талап қою бойынша іс жүргізу істеріне қатысты, əсіресе, неке бұзу жəне коммуналдық қызмет үшін
қарыздарды өндіріп алу жəне басқа да негіздер бойынша шығарған. Көбіне, еріксіз
алып келуге жауапкерлер тартылған, ал азаматтық істерді олардың қатысуынсыз қарау
мүмкін еді.
Соттар ұйғарымның мазмұны туралы АІЖК-нің 251-252-баптарының нормаларын
əрдайым сақтамайды. Іске қатысушылар мен басқа да адамдарды сотқа еріксіз алып
келу туралы сот актілері дəлелді болуға тиіс, онда нақты адамның сот отырысына
қатысуының қажеттілігінің негіздерін, сот отырысы өтетін күні мен оның сот отырысы
залына жеткізілуге тиіс уақытын көрсету қажет.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ БЮЛЛЕТЕНІ 12 / 2010
əкімшілік істер бойынша
ҚР ƏҚБтК-нің 625-бабының 1-бөлігіне, 584-бабының 3, 4-бөліктеріне, 586-бабының
6-бөлігіне, 587-бабының 6-бөлігіне, 594-бабының 5-бөлігіне сəйкес, үстінен əкімшілік іс
жүргізіліп отырған жеке адамға не заңды тұлғаның заңды өкіліне, əкімшілік жауапқа
тартылушы кəмелетке толмаған адамның заңды өкіліне, сонымен қатар куəға қатысты
алып келу жүргізіледі.
Алып келудің əдеттегі тəртібінен басқа ƏҚБтК-де қол сұғылмаушылыққа ие лауазымды адамдар мен азаматтарды алып келудің кейбір ерекшеліктері қарастырылған.
Мысалы, ƏҚБтК-нің 689-бабына сəйкес, судьяны Республиканың Жоғары Сот Кеңесінің
қорытындысына негізделген Қазақстан Республикасы Президентінің келісімінсіз не
Қазақстан Республикасы Конституциясының 55-бабының 3) тармақшасында белгіленген жағдайда Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының келісімінсіз қамауға
алуға, алып келуге, сот тəртібімен қолданатын əкімшілік жаза шараларына тартуға
болмайды.
«Əкімшілік құқық бұзушылықтар туралы заңнаманы соттардың қолдануының кейбір мəселелері туралы» Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының 2004 жылғы 26
қарашадағы №18 нормативтік қаулысының 10- тармағында мынадай түсіндірме берілген: сот жауапқа тартылған адамның, оның заңды өкілінің, куəнің дəлелді себептерсіз
келмеуіне байланысты істі қарауды кейінге қалдыруға жəне оларды сотқа алып келуге міндеттеуді шешуге құқылы. ƏҚБтК-нің 584-бабының үшінші бөлігінде көрсетілген
адамдардың қатысуынсыз іс қаралмайды. Егер ішкі істер органдарының (полицияның)
еріксіз алып келу туралы ұйғарымды орындау бойынша бірнеше рет шара қабылдауының
нəтижесінде адамның тұрғылықты жерін анықтау мүмкін болмаған жағдайда судья, орган (лауазымды адам) ƏҚБтК-нің 646-бабы бірінші бөлігінің 4) тармақшасына сəйкес
əкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттаманы жəне өзге де материалдарды, хаттаманы əзірлеген органға (лауазымды адамға) кері қайтаруға құқылы.
Республика соттарында əкімшілік істер бойынша 2 600 адамға қатысты барлығы
2 598 еріксіз алып келу туралы ұйғарым шығарылған, оның ішінде: 22 жауапкерге,
12

13. ҚОРЫТУ
13
БЮЛЛЕТЕНЬ ВЕРХОВНОГО СУДА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 12 / 2010
27 куəға, жауапкершілікке тартылушы 2 543 адамға, 2 заңды өкілге, 6 жəбірленушіге
қатысты ұйғарым шығарылған.
Көбінесе жауапкершілікке тартылушы адамдарға қатысты алып келу туралы
ұйғарымдар шығарылған. Облыстық соттардың ақпараттын зерделеу көрсеткендей,
əкімшілік істердің қаралуын бірнеше рет кейінге қалдыру, негізінен, көлікте заң
бұзушылықтарды жасағандары үшін жауапкершілікке тартылып отырған құқық
бұзушылардың келмеуінен орын алған.
ƏҚБтК-нің 585-бабының төртінші бөлігіне сəйкес, жəбірленушіден ƏҚБтК-нің 584бабында көзделген тəртіппен куə ретінде жауап алуға болады. Егер жəбірленуші заңды
тұлға болса, оның заңды өкілінен куə ретінде жауап алынуы мүмкін.
Еріксіз алып келу туралы осындай қаулыларды Тараз қаласының мамандандырылған
əкімшілік соты, Батыс Қазақстан облысы Ақжайық ауданының №2 аудандық соты жəне
Теміртау қаласының мамандандырылған əкімшілік соты 6 куəға қатысты шығарған.
Осындай норма ƏҚБтК-нің 595-бабының 5-бөлігінде куəгерге қатысты
көрсетілген.
Алайда, ƏҚБтК-нің жоғарыда аталған нормалары бұзылып, 22 жауапкерге қатысты
мəжбүрлеу іс жүргізу шаралары қолданылған.
22 жауапкерге қатысты əкімшілік істер бойынша еріксіз алып келу туралы
қаулыларды республиканың мынадай соттары шығарған: Жамбыл облысының
Мойынқұм аудандық соты (15), Алматы облысының Талғар аудандық соты (7).
Егер үстінен іс жүргізіліп отырған адамның оған істің қаралатын орны мен уақыты
туралы тиісті түрде хабарланғаны туралы деректер болса жəне одан істі қарауды кейінге
қалдыру туралы өтініш түспесе, онда ƏҚБтК-тің 584-бабының 3-бөлігінде көрсетілген
адамдарды қоспағанда, əкімшілік құқық бұзушылық туралы іс оның қатысуынсыз
қаралуы мүмкін. Демек, əкімшілік іс бойынша алып келу əкімшілік іс бойынша іс жүргізу
жүргізіліп отырған жеке адамды немесе оның заңды өкілін, заңды тұлғаның заңды өкілін
алдын ала шақырусыз қолданылмайды.
ƏҚБтК-нің 467-бабының 8-бөлігі бойынша үстінен əкімшілік құқық бұзушылық туралы іс қозғалған Г. қатысты алып келу негізді қолданылған. Осы құқық бұзушылық
үшін санкция əкімшілік қамау болып табылады, осыған байланысты əкімшілік жауапкершілікке тартылып отырған адамның қатысуы міндетті еді. Əкімшілік іс Сандықтау
аудандық сотының өндірісіне 2009 жылғы 10 қарашада қабылданған жəне сот талқылауы
2009 жылғы 16 қарашаға тағайындалған. Іс материалдарында құқық бұзушыға сот
отырысының орны мен уақыты туралы хабарланғаны туралы хабарлама бар. Г. келмеуіне байланысты оны алып келу туралы ұйғарым шығарылып, 2009 жылғы 19 қарашаға
кейін қалдырылған. Бұл ұйғарымды ішкі істер органдары орындаған.
Сот практикасында əкімшілік жауапкершілікке тарту мерзімдері мен осындай істерді қараудың қысқа мерзімі ескеріле келе, əкімшілік құқық бұзушылық туралы істер
бойынша іске қатысушы адамдарға сот талқылауының уақыты мен орны туралы тиісті
хабарлау проблемасы орын алған.
Ішкі істер органдарынан, əсіресе жол полициясынан, соттарға түсетін əкімшілік
материалдар бойынша əкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттама жасаған
қызметкерлердің сотқа келу туралы хабарламаларды тапсыруы қазіргі кезге дейін
қолданылады.

14. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ БЮЛЛЕТЕНІ 12 / 2010
ҚОРЫТУ
Ал заңнамада осындай нормалар қарастырылмаған, осыған байланысты жəне
осындай хабарламалар болған кезде, соттар істі өндіріске қабылдаған соң, оларды
қарауға тағайындау туралы мəселені өз беттерімен шешеді. Нəтижесінде хабарламалар сотқа келу қажеттілігі туралы жазбаша түсіндірудің рөлін ғана атқарады. Көбінесе,
іске адал қатысушылар сот отырысына келіп, істің басқа күнге тағайындалғаны туралы
хабарламалар алады.
ƏҚБтК-нің нормаларында хабарламаларға қатысты қандай да болмасын шектеулер қарастырылмаған, оны істің нақты мəн-жайына байланысты, ақпарат жіберіліп
отырған адамның оны алғанын бақылауға мүмкіндік беретін байланыс құралдарының
кез келген түрін қолданып жасауға болады (сот шақыру қағазы, жедел хат, телефонограмма, факсимилді байланыс жəне т.б.).
Көбінесе, əкімшілік құқық бұзушылық, əсіресе, көліктегі құқық бұзушылық туралы
хаттаманы жасаған кезде, үстінен іс жүргізу жүргізіліп отырған азамат өзінің мекенжайын ойдан шығарады, ал бұл оған тиісті хабарлауға мүмкін бермейді.
ƏҚБтК-нің 467-бабының бірінші бөлігі бойынша əкімшілік құқық бұзушылық туралы хаттамада О. Екібастұз қаласы, Королев көшесі, деп мекен-жайын ойдан
шығарып айтқан. Оның сот отырысына келмеуіне байланысты Екібастұз қаласының
мамандандырылған əкімшілік соты оны сотқа еріксіз алып келу туралы ұйғарым
шығарған. Соңынан, «Екібастұз қалалық əкімдігінің сəулет мен қала құрылысы бөлімі»
ММ мен ішкі істер органдарының мəліметтері бойынша, мұндай нөмірлі үйдің қалада
жоқ екені анықталды.
Осындай оқиғалардың кең таралуына байланысты, ондай болдырмау үшін соттар
əкімшілік істерді сот талқылауына дайындау кезінде хаттаманы жасаған адамдарды
мекен-жай бюросының анықтамаларын ұсынуға міндеттейді, ал əкімшілік органдары
онымен келіспейді.
Алып келу туралы ұйғарымды орындамау шақырылып отырған адамдардың
сотқа алып келу мүмкіндігінің болмауына, олардың үйлерінде болмауына, қала, аудан
аумағынан шығып кетуіне, ауырып қалуына да байланысты болып отыр. Мұндай
жағдайда əкімшілік құқық бұзушылық туралы іс ƏҚБтК-нің 646-бабы 1-бөлігінің
4-тармағына сілтеме жасалып, хаттама жасаған органға кемшіліктерді жою үшін
қайтарылады.
Міне осылай, Бурабай ауданының мамандандырылған əкімшілік соты Т., Я.
қатысты əкімшілік материалдары оларға істі қарау уақыты мен орны туралы тиісті
хабарлаудың болмағандығынан қайтарған. Аталған адамдарға сот шақыру қағаздары
пошта арқылы жіберілген, олардың үйлерінде болмауына байланысты еріксіз келтіру
туралы ұйғарымдар орындалмаған.
Сонымен қатар адамның тұрғылықты тұратын жерінің болмауы себебінен алып
келу туралы қаулының орындалмау негізділігі күмəн келтіреді.
Бір құқық бұзушыға қатысты еріксіз алып келу туралы бірнеше ұйғарымдардың
шығарылуы жиі кездеседі.
ƏҚБтК-нің 584-бабын дұрыс пайдаланбау салдарынан көліктегі бұзушылықтар туралы істерді қарау кезінде сот созбалаулары барлық өңірлерде кездеседі.
«Қазақстан Республикасының Əкімшілік құқық бұзушылық туралы кодесіне
өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасының 2007 жылғы
27 шілдедегі №314 Заңында ƏҚБтК-нің 584-бабына істі қарау кезінде көлік құралын
14

15. ҚОРЫТУ
15
БЮЛЛЕТЕНЬ ВЕРХОВНОГО СУДА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 12 / 2010
басқару құқығынан айыру түрінде жауаптылық көрсетілген құқық бұзушылық үшін
жауапқа тартылып отырған адамның істі қарау кезінде міндетті түрде қатысуын алып
тастайтын өзгерістер енгізілген, ол 2008 жылдың 1 қаңтарынан күшіне енген.
ƏҚБтК-нің 468-бабының 4-бөлігі бойынша Т. қатысты əкімшілік іс сотқа 2008 жылғы
21 қарашада түскен, ал істің қаралуы 2008 жылғы 5 желтоқсанға тағайындалған, алайда құқық бұзушы сот отырысына келмеген, сондықтан сот екі рет 2008 жылғы 5 жəне
19 желтоқсанында оны еріксіз алып келу туралы ұйғарымдар шығарған. Алып келуді
орындау Глубокий АІІБ-ге тапсырылған. 2009 жығы 5 қаңтарда Т. қатысты əкімшілік іс
Глубокий АІІБ ЖПБ-ге құқық бұзушының тұратын жерін анықтау үшін қайтарылған. Іс
сотқа 2009 жылғы 6 ақпанда қайта түскен, қаралуы 2009 жылғы 20 ақпанға тағайындалған,
алайда, құқық бұзушы Т. сот отырысына келмеген, сондықтан істі қарау мерзімі 2009
жылғы 03 наурызға дейін ұзартылған. Нəтижесінде, осы істің Глубокий аудандық сотына алғашқы түскен күнінен бастап қаралуына дейін 2 айдан артық уақыт кеткен.
467-бабының 1-бөлігі бойынша Н. қатысты əкімшілік істі жол полиция органдары
сотқа 5 рет жіберген. Петропавл қаласының мамандандырылған əкімшілік сотының судьялары еріксіз алып келу туралы қаулыларды 2008 жылғы 9 қыркүйекте, 23 қазанда,
18 қарашада, 15 жəне 22 желтоқсанда шығарған, олар Н. іссапарға кетіп қалуына байланысты орындалмаған. Нəтижесінде, 2010 жылғы 29 қаңтардағы қаулымен іс бойынша іс жүргізу жауапкершілікке тарту мерзімінің өтіп кетуіне байланысты қысқартылған.
Бұл жағдайда соттың заңды дұрыс қолданбауымен қатар, алып келу туралы
қаулылардың тиісті орындалмауы, полиция органдары тарапынан сотқа хаттаманы
қайтару мерзімдерін сақтамауы да байқалып отыр.
Құқық бұзылушылықтардың сипаты, олардың кең тарауы мынадай қорытынды
жасауға мүмкіндік береді, 2008 жылдың 1 қаңтарына дейін (жоғарыда аталған Заң
күшіне енгенге дейін), жергілікті əкімшілік органдарының автокөлік құқық бұзушылық
жасауға кінəлі адамдарды жауапкершіліктен босатуының құқықтық механизмі орын
алып, пайдаланылған.
ƏҚБтК-нің 640-бабының 3-тармағына сəйкес, хаттама мен басқа материалдардың
кемшіліктері оларды судьядан алған күннен соң үш күн мерзім ішінде жойылады.
Түзетілген хаттама мен істің басқа материалдары оларға енгізілген өзгерістермен бірге
əкімшілік құқық бұзушылық туралы істі қарайтын судьяға, органға (лауазымды адамға)
кемшіліктерді түзеткеннен кейін бір күн ішінде жіберіледі.
Алайда, бұл мерзімдер барлық жерде сақталмайды, ол кінəлі адамдардың шара
қолдану мерзімдерінің өтіп кетуіне байланысты жауапкершіліктен босатылуына алып
келеді.
Еріксіз алып келу туралы 9 113 сот актілерінің ішінде 2 278-і əкімшілік істер бойынша
(қылмыстық істер бойынша – 5 708, азаматтық істер бойынша – 1 127) шығарылағанын
назарға алу керек. Олардың ішінде ішкі істер органдары республика соттарының
6480 қаулылары мен ұйғарымдарын (немесе орындауға берілген қаулылардың 71,1%ын) орындаған, олардың ішінде əкімшілік істер бойынша орындау 50,1%-ды (1142),
қылмыстық істер бойынша – 78,9%-ды (4493), ал азаматтық істер бойынша – 75%-ды
(845) құрайды.
Сонымен бірге, республика соттарының өндірісіне түсетін əкімшілік істердің
көпшілігі ішкі істер органдарының хаттамалары бойынша қозғалады.

16. ҚОРЫТУ
Статистикалық деректер бойынша, 2009 жылы республика соттарында 243 186
адамға қатысты барлығы 239 813 əкімшілік істер қаралған (еріксіз орындатуға ауыстыру туралы материалдардан басқа). Олардың ішінде 116 821 іс (немесе 48,7%)
– көліктегі, жол шаруашылығы мен байланыстағы əкімшілік құқық бұзушылық туралы,
31 524 іс (немесе 13,1%) – адамның жеке басына қол сұғу туралы құқық бұзушылықтар,
18 069 іс (немесе 7,5%) – қоғамдық тəртіп мен адамгершілікке қол сұғу туралы құқық
бұзушылықтар, 18 565 іс (немесе 7,7%) – шетелдік немесе азаматтығы жоқ адамның
Қазақстан Республикасы аумағында жүріп-түру ережелерін бұзу туралы, сонымен
қатар əкімшілік қудалау полиция органдарына жүктелген басқа да құқық бұзушылық
құрамдары.
Сонымен, жауапкершілікке тартылып отырған адамдардың сотқа келуін
қамтамасыз ету полиция органдарының əкімшілік практикасының тиімділігіне тікелей
əсер етеді. Еріксіз алып келу туралы қаулыларды зерделеу негізінен осындай шешімдер істердің нақты көрсетілген санаттары бойынша қабылданатындығын көрсетті.
Сондай-ақ статистика тұлғаларды əкімшілік жауапкершіліктерге тарту мəселесінде
əкімшілік органдардың ұстанымының дəйексіздігін көрсетіп отыр.
Тұтас алғанда, республика бойынша 2009 жылы (2008 жылдың қалдығын ескере
отырып) соттар өндірісне 296 477 іс түскен, олар бойынша істі қарауға дайындау барысында хаттамаларды қайтару туралы 32 860 шешім қабылданған. Бұл ретте соттарда
239 813 іс немесе барлық түскен материалдардың 80%-ы қаралған. Сөйтіп, толық ресімдеуге қайтарылған мыңдаған істер соттарға қайта түспеген, ал осылай барлығының
заң алдында теңдігі принципі бұзылады.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ БЮЛЛЕТЕНІ 12 / 2010
Соттар, атқарушылық іс жүргізу органдары жəне ішкі істер
органдары арасындағы өзара іс-қимыл тиімділігінің мəселелері
АІЖК-нің 119-бабына жəне ҚІЖК-нің 88 - бабына сəйкес сот ұйғарымы бойынша сот
приставтары немесе ішкі істер органдары еріксіз алып келуді жүзеге асырады. ƏҚБтКнің 625-бабының 2-тармағына сəйкес еріксіз алып келуді ішкі істер органдары жəне
қаржы полициясы (қаржы полиция органдары қарайтын əкімшілік құқық бұзушылық
істері бойынша), тиісінше Ішкі істер министірлігі жəне Қазақстан Республикасының
Экономикалық қылмысқа жəне сыбайлас жеқорлыққа қарсы күрес агенттігі (қаржы полициясы) белгілеген тəртіпте іске асырады.
«Сот приставтары туралы» Заңның 7-бабы 2-тармағының 8) тармақшасына сəйкес
сот приставының міндетіне сотқа келуден жалтарған адамдарды сот орындаушысына
немесе атқарушылық іс-əрекеттер жасалатын жерге еріксіз алып келуді жүзеге асыру
кіреді.
«Қазақстан Республикасының Ішкі істер органдары туралы» Заңның 5-1-бабы
1-тармағының 27) тармақшасымен жəне 10-бабы 1-тармағының 11) тармақшасымен
Ішкі істер министірлігі жəне жергілікті ішкі істер органдары сот ұйғарымдарының, судья қаулыларының жəне Қазақстан Республикасының заңнамалық актілерінде
16

17. ҚОРЫТУ
3-673
17
БЮЛЛЕТЕНЬ ВЕРХОВНОГО СУДА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 12 / 2010
қарастырылған өзге процессуалдық əркеттердің орындалуын қамтамасыз етуге міндетті екендігі белгіленген.
Сонымен қатар, 2010 жыл 2 сəуірде «Қазақстан Республикасының кейбір
заңнамалық актілеріне атқарушылық іс жүргізу мəселелері бойынша өзгерістер мен
толықтырулар енгізу туралы» заң қабылданды, ол бірінші ресми жарияланған күнінен
алты ай өткеннен кейін қолданысқа енгізіледі. Бұл Заңда «Қазақстан Республикасының
Ішкі істер органдары туралы» Заңның 10-бабының 1-тармағына толықтыру енгізу
қарастырылған, ол бойынша ішкі істер органы атқарушылық іс жүргізу органдарына
орындау құжаттарын еріксіз орындату кезінде көмек көрсетуге міндетті.
Талдау жүргізілген кезеңде мемлекеттің соттар жəне сот орындаушылары:
1) сот приставтарына – 7 970 қаулылар жəне ұйғарымдарды, оның ішінде
қылмыстық іс бойынша – 2 466, азаматтық іс бойынша – 5 021, əкімшілік іс бойынша
– 483 қаулылар жəне ұйғарымдарды орындауға тапсырған.
Сот приставтары 6 669 сот қаулысын, ұйғарымдарын жəне сот орындаушылары
қаулыларын (немесе орындауға берілген актілердің 83,7%-ын) орындаған, оның ішінде
қылмыстық істер бойынша – 2 213 (немесе 89,7%), азаматтық істер бойынша – 4 093
(немесе 81,5%), əкімшілік істер бойынша – 363 (немесе 75,1%).
2) ішкі істер органдарына - 10 190 қаулылар жəне ұйғарымдарды, оның ішінде
қылмыстық істер бойынша – 5 774, азаматтық істер бойынша – 1 952, əкімшілік істер
бойынша – 2 464 қаулылар жəне ұйғарымдарды орындауға тапсырған.
Ішкі істер органдары 6 907 сот қаулылары мен ұйғарымдарын жəне сот
орындаушыларының қаулыларын (немесе орындауға берілген актілердің 67,8%ын) орындаған, оның ішінде қылмыстық істер бойынша – 4 473 (немесе 77,5 %),
азаматтық істер бойынша – 1 154 (немесе 59,1 %), əкімшілік істер бойынша – 2 464
(немесе 49,8 %).
Сонымен, сандық деректерді негізге алсақ, еріксіз алып келу туралы шығарылған
барлық актілердің (17 886) 56,9%-ы (10 190) ішкі істер органдарына орындауға жіберілген. Бұл ретте сот приставтарына тапсырылған актілер санының (7 970) 83,7%-ы (6
669) орындалған, ал ішкі істер органдары соттар мен сот орындаушыларының 6 907
актісін немесе 67,8%-ын орындаған.
Бұл ІІМ-нің жоғарыда аталған өтінішінде келтірілген 2009 жылы учаскелік
инспекторлардың 63 000-нан астам еріксіз алып келу туралы қаулыларды, оның ішінде
соттар шығарған 41 000 қаулыны орындағаны, сондай-ақ сот приставтарының еріксіз
алып келу туралы қаулыларды негізінен іске асырмағаны туралы уəждерінің негізсіз
екенін көрсетеді.
Ұсынылып отырған статистиканы талдау көрсетіп отырғандай, соттар мен сот
орындаушылары əкімшілік жəне қылмыстық істер бойынша еріксіз алып келу мəселелері
бойынша негізінен ішкі істер органдарына жүгінеді, ал азаматтық істер бойынша еріксіз
алып келу туралы қаулылар сот приставтарына жіберіледі.
Міне осылай, еріксіз алып келу туралы қылмыстық істер бойынша 7 970 қаулының
5 774-і (72,5%), азаматтық істер бойынша 6 997 актінің 1 952-і (27,9%), əкімшілік істер
бойынша 2 919 актінің 2 464-і (84,5%) ішкі істер органдарына орындауға берілген.
Деректерді өңірлер бойынша салыстыру соттардың сот орындаушылары
мүмкіндіктерін біркелкі пайдаланбайтынын көрсетті.

18. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ БЮЛЛЕТЕНІ 12 / 2010
ҚОРЫТУ
Міне осылай, Астана қаласының (566 жəне 233), Алматы (959 жəне 288), Батыс
Қазақстан (252 жəне 195), Қарағанды (1 536 жəне 905), Маңғыстау (275 жəне 121)
облыстарының соттары бойынша сот приставтарына тапсырылған алып келу ішкі істер
органдарына тапсырылған еріксіз алып келуге қарағанда едəуір көп.
Алайда республиканың кейбір өңірлерінде сот приставтарына тапсырылған еріксіз алып келу туралы қаулылар аз болған, атап айтқанда, олар Алматы қаласының
(174 жəне 577), Ақмола (280 жəне 1234), Ақтөбе (3 жəне 559), Атырау (6 жəне 596),
Қостанай (80 жəне 945), Қызылорда (56 жəне 174), Солтүстік Қазақстан (8 жəне 549)
облыстарының соттары, Қазақстан Республикасының Əскери соты (1 жəне 9).
Сот практикасында еріксіз алып келу туралы қаулыны бір уақытта сот приставтарына жəне ішкі істер органдарына бірдей орындау тапсырылатын сот қаулылары да
кездеседі. Бұл ретте ішкі істер органдары қызметкерлерінің тарапынан қаулыны орындауы көбінесе сотқа шақырылған тұлғаға оның құқықтары түсіндіріліп хабарлау түрінде
болады, кейбір сирек кездесетін жағдайда ғана бірлесіп еріксіз келтіріледі.
Тапсырылған еріксіз алып келу туралы қаулыларды, ұйғарымдарды сот
приставтарының толық орындауы Алматы қаласының сотында жəне Қазақстан
Республикасының Əскери сотында қамтамасыз етілген, жартылай орындау мына
соттарда: Ақмола облысында – қылмыстық жəне азаматтық істер бойынша, Ақтөбе,
Алматы облыстарында – азаматтық істер бойынша, Атырау, Маңғыстау облыстарында
– азаматтық, əкімшілік істер бойынша, Жамбыл, Батыс Қазақстан, Солтүстік Қазақстан
облыстарында – қылмыстық істер бойынша, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарында жəне Астана қаласында – əкімшілік істер бойынша қамтамасыз етілген.
Ішкі істер органдары азаматтық істер бойынша еріксіз алып келу туралы тапсырмаларды Маңғыстау, Солтүстік Қазақстан облыстарының соттарында жəне Қазақстан
Республикасының Əскери сотында толық орындаған, ол еріксіз алып келу туралы
қаулылардың аз көлемде тапсырылуына байланысты болды.
Сот приставтары мен ішкі істер органдарының еріксіз алып келу туралы
қаулыларды (ұйғарымдарды) орындамауының немесе дер уақытында орындамауының
себептеріне орындау мерзімінің қысқа болуы, еріксіз алып келу ұйғарылған адамның
сот талқылауы өтетін жерден алыс жерде тұруы, шақырылған адамдардың көрсетілген
мекен-жай бойынша болмауы, талап арызда, айыптау қорытындысында немесе хаттамада адамның тұратын жерінің дұрыс көрсетілмеуі жатады. Еріксіз алып келу туралы қаулылардың (ұйғарымдардың) негізгі бөлігі сот приставтарына еріксіз алып келуге
дейін 2-5 күн қалғанда берілген, шамалы бөлігі – еріксіз алып келуге 1 күн қалғанда
немесе дəл сол алып келу күні берілген.
Қаулыларды ішкі істер органдарына жіберу кезінде соттар жəне сот орындаушылары ішкі істер органдары өкілеттіктері мен ресурстарының зор көлемін негізге алады.
Əдетте, сот приставтарының тұлғаны алып келуі еріксіз алып келу туралы құжатпен
оны таныстыруынан, шақыру қағазын беруден, сотқа келу қажеттілігі туралы ауызша
түсіндіруден турады. Сонымен бірге, сот приставының аз болса іздеу жұмыстарын
жүргізу дағдылары болуы тиіс, ол туысқандарынан, көршілерінен жауап алып, алған
ақпаратты талдай білуі керек. Кейбір жағдайда соттың немесе сот орындаушысының
шақыруымен келмеген адамдар олардан тығылып жүреді, ал олардың туысқандары
бұған көмектеседі. Сот приставтарына үй-жайлардың ішіне кіру, адамдарды ұстау
18

19. ҚОРЫТУ
19
БЮЛЛЕТЕНЬ ВЕРХОВНОГО СУДА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 12 / 2010
құқығы берілмеген. Егер шақырылған адам іс жүзінде келуден жалтарған болса, оны
мəжбүрлеу шаралары іс жүзінде қолданылмайды.
«Сот приставтары туралы» Заңның 5-бабына сəйкес, сот приставы өзiне жүктелген мiндеттердi орындау кезiнде iшкi iстер органдары қызметкерлерiнен көмек
сұрап жүгінуге құқылы. Құқық қорғау органдарының қызметкерлерi өздерiне заңмен
жүктелген мiндеттердi жүзеге асыру шегiнде сот приставына көмек көрсетедi.
Сот приставтарының құқық қорғау органдарының жəне əскери бөлiмшелердiң
қызметкерлерiмен өзара iс-қимылы аталған органдардың басшылары бекiткен өзара
iс-қимыл жөнiндегi тиiстi заңға тəуелдi актiде қарастырылған тəртiп бойынша жүзеге
асырылады.
Сонымен бірге, қазіргі кезге дейін ондай заңға тəуелді акт қабылданбаған.
Еріксіз алып келуді орындау кезіндегі ішкі істер органдары қызметкерлерінің
əрекеттері нормативтік актілермен реттелмеген. Уақытша ұстау мүмкүндігі мен
рəсімдері, күш немесе арнайы құралдар қолданып мəжбүрлеуді іске асыру мəселелері,
сотқа келуден жалтарған адамдарды жеткізу тəсілі мен тəртібі, қаулыны орындау үшін
қабылданған шаралардың жеткіліктілігі мəселелері қарастырылмаған. Нормативтік
реттеудің болмауынан полиция органдары негізінен дəл сол кезде адамның орнында болмауы фактісімен шектеледі, оның болмауының себептерін, басқа күні не басқа
мекен-жайдан, жұмыс орнынан еріксіз алып келу мүмкіндігін жəне т.б. анықтамайды.
Алматы облысы соттарының практикасында Алматы қаласының аудандық ішкі істер
бөлімінің Алматы қаласының аумағында тұратын тұлғаларды еріксіз алып келу туралы
қаулыларды орындаудан істің қала соттарына жатпайтын сотта қаралуына байланысты бас тартқан жағдайлар кездескен.
Облыстық орталықтарда орналасқан мамандандырылған əкімшілік соттар негізінен қала сыртында тұратын тұлғаларды еріксіз алып келу туралы ұйғарымдарды
орындауды аудандық ішкі істер органдарына жүктейді, ал олар мұндай қаулыларды
орындамайды жəне жауапсыз қалдырады.
Сот əкімшілігі жөніндегі комитетінің мəліметтері бойынша сот приставтарының
штат саны 611 бірлікті құрайды. Бұл ретте Қазақстан Республикасының Еңбек жəне
халықты əлеуметтік қорғау министірлігімен келісілген нормативтер бойынша сот приставтары жүктемесінің нормативтеріне сəйкес олардың нормативтік саны 1 223 болуға
тиіс.
Сонымен қатар «Сот приставтары туралы» Заңның 2-бабына сай оларға өзге де
сотқа, сот орындаушысына немесе атқарушылық iс-əрекеттер жүргізу орнына келуден
жалтарған тұлғаларды еріксіз алып келуден басқа да міндеттер жүктелген.
Облыстық соттардың ақпараты бойынша еріксіз алып келу туралы сот қаулыларын
сот приставтарының орындамау себептерінің бірі жеткіліксіз қаржыландыру немесе
оның мүлдем болмауы, автокөліктің болмауы. Мысалы, Шығыс Қазақстан облыстық
сотының ақпараты бойынша, Өскемен қалалық сотында судьялардың ақшалай
қаражаты есебінен ай сайын үш приставқа бір жол жүру билеті алынады, олар адамдарды еріксіз алып келуді қоғамдық көлікпен қамтамасыз етеді.
Көптеген облыстық соттардың ақпараты бойынша еріксіз алып келу туралы сот
актілерін ішкі істер органдары оларға бірнеше рет ескертілгеннен кейін ғана орындайды. Сот орындаушылары ішкі істер қызметкерлерін сот орындаушысына немесе
атқарушылық iс-əрекеттер жүргізілетін орынға келуден жалтарған адамдарды еріксіз

20. ҚОРЫТУ
алып келуге сирек тартады, ондай адам белсенді қарсылық көрсеткенде, полиция
қызметкерлерінің қатысуы қажет болғанда ғана ішкі істер органдарына жүгінеді.
Сот əкімшілігі жөніндегі комитетінің деректері бойынша сот притавтары сот
орындаушыларының еріксіз алып келу туралы берілген қаулыларының (1 132-ден)
85%-ын орындалған, ал полиция органдары (1 077-ден) 45%-ын ғана орындаған.
Еріксіз алып келу туралы қаулылардың орындалуының төмен деңгейіне қарамастан,
жергілікті соттар мұндай оқиғаларға жеке қаулы шығарумен жауап бермейтіні, оның
үстіне адамдардың сот отырысына келмеу себептерін əрдайым анықтамайтыны, оларды жауаптылыққа тартуға шара қолданбайтыны барлық өңірлерде байқалады.
Статистика деректері бойынша респуликада бір жыл ішінде соттар еріксіз келтіру
туралы 19 240 тұлға қатысты 15 677 қаулы мен ұйғарым шығарған, оның ішінде 12 184
немесе 77,7% сот актілері ғана орындалған (еріксіз алып келу туралы 3 493 сот актісі
орындалмаған). Осы кезеңде ƏҚБтК-нің 513-бабы бойынша əкімшілік жауапкершілікке
313 жеке тұлға тартылған.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЖОҒАРҒЫ СОТЫНЫҢ БЮЛЛЕТЕНІ 12 / 2010
Азаматтық жəне əкімшілік істер жөніндегі
қадағалаушы сот алқасыынң хатшылығы
20

21. ИЗВЛЕЧЕНИЯ
В НАДЗОРНОЙ СУДЕБНОЙ КОЛЛЕГИИ ПО ГРАЖДАНСКИМ
И АДМИНИСТРАТИВНЫМ ДЕЛАМ ВЕРХОВНОГО СУДА
РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Ненадлежащее уведомление о месте и времени рассмотрения
представления судебного исполнителя лишило АО права
на защиту своих интересов и представление доказательств
о надлежащем исполнении им решения суда
постановление №3гп-585-10
(извлечение)
21
БЮЛЛЕТЕНЬ ВЕРХОВНОГО СУДА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 12 / 2010
Надзорная судебная коллегия Верховного Суда рассмотрела дело по иску ТОО
«ТехЦентр-Универсал» (далее-ТОО) к АО «Кедентранссервис» (далее-АО) о взыскании задолженности в сумме 20 972 653 тенге, пени в сумме 2 097 265 тенге, расходов
по проезду представителя в сумме 144 810 тенге, расходов по оплате государственной пошлины в сумме 692 098 тенге, встречному иску АО к ТОО о признании недействительными актов приема-передачи пиломатериалов, поступившее по ходатайству
АО, об оспаривании определения специализированного межрайонного экономического суда города Астана и постановления коллегии по гражданским делам суда города
Астана.
Вступившим в законную силу решением суда иск ТОО по настоящему делу удовлетворен, с ответчика взысканы задолженность в сумме 20 972 653 тенге, пеня в сумме 2 097 265 тенге, расходы по проезду представителя в размере 98 090 тенге, расходы по оплате государственной пошлины в сумме 692 098 тенге. В удовлетворении
встречного иска АО отказано.
Судебный исполнитель Администратора судов города Астаны Комитета по судебному администрированию при Верховном Суде внес в суд представление о взыскании с АО исполнительской санкции в сумме 2 386 011 тенге.
Определением специализированного межрайонного экономического суда города
Астаны, оставленным без изменения постановлением коллегии по гражданским делам суда города Астаны, представление судебного исполнителя удовлетворено. С АО
взыскана исполнительская санкция в размере 2 386 011 тенге в доход республиканского бюджета.
В ходатайстве заявитель просил отменить определение суда и постановление
апелляционной инстанции о взыскании исполнительской санкции и вынести новое решение об отказе в удовлетворении представления судебного исполнителя, указывая
на существенное нарушение норм материального и процессуального права.
В соответствии со статьей 387 ГПК основанием к пересмотру в порядке надзора
вступивших в законную силу судебных актов явилось существенное нарушение норм
материального либо процессуального права. По данному делу такие нарушения допущены.