College 3: In de stad gebeurt het door Prof.dr. Wim Blockmans Vanaf de tiende eeuw groeit in heel Europa de bevolking en neemt het aandeel van de stedelingen toe, uiteraard met regionale verschillen en schommelingen in de tijd. Die beweging begint in Italië en daar is ze tot in de zestiende eeuw ook het verst ontwikkeld. De Lage Landen volgen als een goede tweede. Tot heden toe is het stedelijk netwerk hier bijzonder dicht gebleven, al verschuift de kern regelmatig. De grotere steden vormen door hun intensieve sociale interactie de bakermat voor creativiteit op alle gebieden. Hun onderlinge competitie zorgt voor de dynamiek van het systeem als geheel. Wim Blockmans (Antwerpen, 1945) is een Belgisch historicus en studeerde geschiedenis aan de Universiteit van Gent, waar hij in 1973 promoveerde op een proefschrift over burgers en politiek in Vlaanderen in de late Middeleeuwen. Na zijn afstuderen werkte hij aan de Universiteit van Gent en aan de Erasmus Universiteit. In 1987 werd hij hoogleraar Middeleeuwse geschiedenis aan de Universiteit Leiden. Van 2002 tot 2010 was hij tevens rector van het Netherlands Institute for Advanced Study. In september 2010 nam hij als hoogleraar afscheid van de Universiteit van Leiden. Blockmans is lid van vier Academies. Hij publiceert voornamelijk over de laatmiddeleeuwse en vroegmoderne tijd, zoals Metropolen aan de Noordzee. Geschiedenis van Nederland 1100-1560, 2010, Emperor Charles V 1500-1558, London 2001 en Eeuwen des Onderscheids. Geschiedenis van de Europese middeleeuwen, 2002, 2011 (i.s.m. P. Hoppen¬brouwers).

1. De dynamiek van stedelijke
netwerken in de Lage Landen
12de-16de eeuw
Wim Blockmans
Amsterdam
7 februari 2014

2. De grootste havens in Europa, 2011
in miljoenen metrieke tonnen
Rotterdam
Antwerpen
Hamburg
Novorossiysk
Amsterdam
Marseille
Bremen
a
a
435
187
132
116
93
88
81

3. De Lage Landen negen eeuwen de
belangrijkste Europese gateway
• Rotterdam was in 2012 de vierde grootste haven in
de wereld, als enige niet-Aziatische onder de top-15
• 5 van de 7 grootste havens in Europa liggen aan de
Noordzee
• 3 daarvan in de Lage Landen, waaronder nrs. 1 en 2
• Daarnaast nog een dicht netwerk van secundaire
havens
 Vlissingen, Zeebrugge, Gent, Duinkerke, Calais
• Hoe die langdurige centrale functie verklaren ?
3

4. Jan de Vries, 1984
4
4

6. •AMSTERDAM
8th-10th
11th-13th
14th-15th
16th
6
6

7. Stabiel stedelijk netwerk
dankzij interne dynamiek
• Rivierendelta reikt diep landinwaarts
• Zeehavens met steeds grotere capaciteit en
bereikbaarheid
• Evolutie naar steeds grotere concentraties
• Kern = gateway : toegang tot netwerk van
markten in achterland
• Productiecapaciteit ?
• Koopkracht ?

8. Natuurlijke veranderingen in de Delta
• Verzanding
– Rijn estuarium: Utrecht, Katwijk/Leiden
– IJssel estuarium: Kampen
– Zwin: Brugge, Sluis
• Hydrografische veranderingen: opening van de
Westerschelde in de 15de eeuw
– Zeeland, Schelde-armen : Bergen op Zoom  Arnemuiden
8

9. Het graafschap Vlaanderen in een Italiaanse kroniek uit 1452

10. Kaart Trier – Calais
gezien vanuit de Noordzee delta, 1557

11. Verstedelijking
• Anno 1500 1/3 van 2,6 miljoen in ‘XVII
Provinciën’ leeft in steden
• Holland 1514 : 44% van 254.000 inwoners in
stad
• Bewoningsdichtheid
– Vlaanderen 72 inwoners per km²
– Holland
63
– Brabant
39

12. • Cornelis
Engebrechtsz,,
1518

13. Stadsbevolking
• 1300
• in regio Boven-Schelde 7 steden van 20.000 tot 30.000
inwoners
• Brugge 46.000, Gent 65.000
• Dordrecht, Utrecht 10.000 à 20.000
• 1500
• Antwerpen, Brussel 25.000 à 30.000
• Mechelen, ‘s Hertogenbosch 20.000
• Leiden, Haarlem, Delft, Amsterdam 12.000 à 14.000
• 1560
• Antwerpen 100.000
• Amsterdam 30.000

14. Stedelijke cultuur
• Kritische massa intensifieert interactie
• Mogelijkheid tot diversificatie, specialisatie
• Secularisering binnen religieus wereldbeeld
• Leken nemen zorg en onderwijs over
• Mechanische tijd, werkklok
• Typisch burgerlijke uitingen
•
•
•
•
•
Zelfbestuur
‘Zichtbare hand’ in markt en arbeidsverhoudingen
Winstberekening
Realisme
Schutters, rederijkers

15. Barend Dirckz, Amsterdamse kaas- en botermarkt

16. Het kloppend hart: de beurs
Brugge, 15de e.
Antwerpen 1531

17. Connectiviteit
• Toenemend belang van maritiem transport van
massa-goederen over lange afstanden vanaf ca.
1300
– Wijn, graan, bier, zout, haring, wol, hout, pek, teer, ijzer
• Toename van het laadvermogen van schepen
• De Lage Landen verbinden de Middellandse Zee en
de Atlantische kusten met Noordzee en Baltische Zee
• De havens integreren de continentale en / wereldeconomie
• Het achterland: hoe groot zijn de markt en de
productiecapaciteit, hoe goed de verbindingen ?
17

18. Abraham Ortelius, 1570

19. Amsterdam en het Gelderse
rivierengebied
• Verbindingen tussen Midden-Rijn en Noordzee
• Richtingen
– via Dordrecht, Zeeland  zuiden
– Via IJssel Zuiderzee, Hanzegebied
• Producten
Rijnwijn, hout, metaal, steen haring, zuivel, zout

20. Gelres stagnatie
• Rivierhandel wijkt voor kustvaart
• Amsterdam wordt centrale doorvoerhaven
tussen Oostzee en Noordzee  Zuiden
• Hollands-Zeeuwse visserij + vrachtvaart +
scheepsbouw
• Toegang tot Zuidnederlandse markten
– (Pruisisch) graan, bier, zuivel, haring, turf
• Gelderse steden klein, achterland heeft weinig
te bieden

21. Dynamiek van de stedelijke kernen
Centrum
Atrecht
12-13de
Brugge
14-15de
Antwerp
15-16de
A’dam
17de
Bevolking
25.000
45.000
100.000
200.000
Makelaars
Consulaten
Banken
Beurs
HandelaarBankier
Handelscies.
met factors
Beurs
Keizerrijk
Wisselbank
commerciële Familiale
organisatie Compagnie
Protectie
Handelaars
gilde
Stedenbond
Economisch
systeem
Jaarmarkt
Jaarmarkt
Jaarmarkt
Compagnies Dispositionshandel
Hanze
koloniën
Admiraliteit
VOC, WIC
21
21

22. Zetels van de Duitse Hanze
Brugge 1470
Antwerpen 1560

23. Toegankelijkheid
• Atrecht was primair via landwegen verbonden met
andere productie- en marktcentra (Champagne)
• Brugge was aanvankelijk goed verbonden met de zee
en met een rijk achterland, maar de verzanding
vereiste overslag op kleine bootjes
• Voorhavens Damme, Sluis, Arnemuiden
• Antwerpen kon wel zeeschepen laten aanmeren, maar
lag ver van zee
• Arnemuiden als voorhaven
• Uitstekende landverbindingen met Keulen en Frankfurt
• Amsterdam had alle troeven

24. Imitatie en Innovatie
•
•
•
•
•
•
Complementaire buren
Concurrentie en samenwerking
Transfer van know-how, kapitaalsinvesteringen
Arbeidsmigratie volgt werkgelegenheid
Gestaag groeiende schaal van de activiteiten
Meer efficiency in de organisatie, beperking
transactiekosten
• Schaalvoordelen
• Centrale positie in de groeiende wereld-economie
24

25. 25

26. Antwerp 1515
26

27. Continuïteit door vermogen tot
aanpassing
• Delta verbindt de dichtst bevolkte en economisch
verst ontwikkelde regio’s
• Continuë vraag en aanbod in de grote steden
• Regionale verschuivingen gingen gepaard met
structurele aanpassing aan de expanderende wereldeconomie en aan politieke condities
• Gateways integreren economische regio’s over
politieke en religieuze grenzen heen
• Monarchale oorlogen en repressie verstoren de
economische ontwikkeling: Karel V en Filips II
27

28. 28
28

29. The Amsterdamse wisselbank (1609-1820) als
centrum van de 17de-eeuwse wereld-economie