Loopgraven uit de Eerste Wereldoorlog, door Wouter Gheyle (Universiteit Gent). Presentatie over dit syntheseonderzoek, gegeven op de studiedag over archeologisch syntheseonderzoek op 22 januari 2021.

1. SYNTHESEONDERZOEK
LOOPGRAVEN UIT DE EERSTE WERELDOORLOG
Opleiding syntheseonderzoek / Wouter Gheyle, Simon Verdegem, Birger Stichelbaut / 22-01-2021
VAKGROEP ARCHEOLOGIE
HISTORISCHE LUCHTFOTOGRAFIE EN CONFLICTARCHEOLOGIE

2. STATUS QUAESTIONIS
2
̶ Archeologisch onderzoek in Vlaanderen
‒ A19 vooronderzoek (2002): start
‒ Opkomst “Malta-archeologie” (2006): grootschaliger
‒ Eind 2019: meer dan 200 sites met WO 1 sporen
̶ Luchtfotokartering UGent
‒ Densiteit: in frontstreek tot 150 km per km front
‒ Ook rest van Vlaanderen WO1-sites
‒ 4.848 km loopgraven gekarteerd (2.069 km²)
̶ Opgegraven loopgraven in rapporten
‒ Geen uniforme methodologie en terminologie
‒ Moeilijk om gegevens te vergelijken

3. SYNTHESEONDERZOEK
3
‒ Een duidelijke, alles omvattende en werkbare typologie
̶ Voorstel + toegepast in de analyse
‒ Handleiding voor archeologen op het terrein
̶ Methodologie voor het opgraven van loopgraven
̶ Welke informatie, beste manier, registratieformulier
‒ Analyse van de loopgraven
̶ Database met gedetailleerde archeologische gegevens
̶ Ruimtelijke spreiding, bewaring, vergelijking luchtfotografie
‒ Resultaten: zowel praktisch als inhoudelijk
?

4. ONDERZOEK WO1 IN VLAANDEREN
4
- 201 sites met WO1-
sporen (oranje + rood)
- 114 sites met loopgraven
- 105 sites in analyse
(rood)

5. ONDERZOEK WO1 IN VLAANDEREN
5
- 201 sites met WO1-
sporen (oranje + rood)
- 114 sites met loopgraven
- 105 sites in analyse
- 558 loopgraven in
database en GIS
• 466 Ieperboog
• 35 IJzerfront
• 34 Vesting Antwerpen
• 20 Tijdelijke fronten
- Totale lengte:
14,9 kilometer

6. DATABANK
̶ Landschappelijke ligging
‒ Bodem, landgebruik, hoogte
̶ Archeologische informatie
‒ Verloop (vlak)
‒ Diepte t.o.v. maaiveld
‒ Opgegraven lengte
‒ Doorsnede:
– Uitgraving wanden
– Bodem
– Drainage
– Constructiematerialen
̶ Vergelijking met inventarisatie LF
‒ Wat gekend op luchtfoto?
‒ Wat aangetroffen in
opgravingen?
6

7. NIEUWE TYPOLOGIE
7
• Systematisch + uitbreidbaar
• Geografisch onbeperkt
• Chronologisch onbeperkt
1. Bovenaanzicht:
a) 3 functies,
b) 32 types (tracé),
c) aan/afwezigheid borstweringen
2. Archeologisch onderzoek:
a) Wand
b) Bodem
c) Drainage
3. Loopgraafconcepten: nieuw element
→ Interpretatiesleutels als hulpmiddel
→ Loopgraaf registratieformulier als houvast
1 - Bovenaanzicht 2 - Archeologie 3 - Concept
Functie Type Borstwering Wand Bodem Drainage Concept
Zie 6.2 Zie 6.3 Zie 6.4 Zie 7.1 Zie 7.2 Zie 7.3 Zie 8

8. TYPOLOGIE – BOVENAANZICHT
8
a) 3 functies
ft: fighting trench (gevecht)
ct: communication (verbinding)
at: approach trench (nadering)
Bijv: ft → gevechtsloopgraaf

9. TYPOLOGIE – BOVENAANZICHT
9
a) 3 functies
ft: fighting trench (gevecht)
ct: communication (verbinding)
at: approach trench (nadering)
b) 32 types van tracé
11 hoofdtypes, 32 types in totaal
interpretatiesleutel
Bijv: ft6-1 → gevechtsloopgraaf met rechthoekige traversen

10. TYPOLOGIE – BOVENAANZICHT
10
a) 3 functies
ft: fighting trench (gevecht)
ct: communication (verbinding)
at: approach trench (nadering)
b) 32 types van tracé
11 hoofdtypes, 32 types in totaal
interpretatiesleutel
Bijv: ft6-1 → gevechtsloopgraaf met rechthoekige traversen

11. TYPOLOGIE – BOVENAANZICHT
11
a) 3 functies
ft: fighting trench (gevecht)
ct: communication (verbinding)
at: approach trench (nadering)
b) 32 types van tracé
11 hoofdtypes, 32 types in totaal
interpretatiesleutel
c) Borstweringen
a: geen borstweringen
b: wel borstweringen (voor & achter)
c: enkel parapet (voor)
a b c
Bijv: ft6-1a → gevechtsloopgraaf met rechthoekige traversen zonder borstweringen

12. TYPOLOGIE – ARCHEOLOGIE
12
2de element: info uit archeologie
̶ 3 hoofdcomponenten:
‒ Wanden
‒ Bodem
‒ Drainage
̶ + informatie over:
‒ Uitgraving
‒ Gebruikte constructie(materialen)
̶ Te veel variabelen om alle parameters in typologie te steken
̶ Werkbaar houden + betekenisvol
Oplossing
̶ Toevoeging in typologie beperkten tot:
‒ W(all), F(loor), D(rainage) of x (indien element afwezig)
̶ En: introductie van loopgraafconcepten als 3e element
Bijv: ft6-1a_WFx → gevechtsloopgraaf (ft) met rechthoekige traversen (6-1) zonder
borstweringen (a), met wand- (W) en vloerbekleding (F) maar geen drainage (x)

13. TYPOLOGIE – CONCEPTEN
13
3de element:
Loopgraafconcepten:
1. Geïmproviseerde posities met ad hoc uitbouw
2. Geoptimaliseerde posities met rudimentaire uitbouw
3. Geconsolideerde loopgraven met volledige uitbouw
4. Geplande loopgraven met volledige uitbouw
5. Geplande loopgraven met rudimentaire uitbouw
6. Gedraaide loopgraven, ingenomen en aangepast
Bijv: ft6-1a_WFx_3 → gevechtsloopgraaf (ft) met rechthoekige traversen (6-1) zonder
borstweringen (a), met wand- (W) en vloerbekleding (F) maar geen drainage (x),
geconsolideerde positie met volledige uitbouw (concept 3)

14. CASESTUDY:
FLAZ-26 STEENSTRATE
Loopgraafconcepten:
1. Geïmproviseerde posities met
ad hoc uitbouw
2. Geoptimaliseerde posities
met rudimentaire uitbouw
3. Geconsolideerde loopgraven
met volledige uitbouw
4. Geplande loopgraven met
volledige uitbouw
5. Geplande loopgraven met
rudimentaire uitbouw
6. Gedraaide loopgraven,
ingenomen en aangepast
Concept 1
Concept 2
Concept 3
Concept 4
Concept 5

15. NIEUWE TYPOLOGIE
15
1. Bovenaanzicht:
a) 3 functies,
b) 32 types (tracé),
c) aan/afwezigheid borstweringen
2. Archeologisch onderzoek:
a) Wand
b) Bodem
c) Drainage
3. Loopgraafconcepten
→ Interpretatiesleutels als hulpmiddel
→ Loopgraaf registratieformulier als houvast
→ Toegepast op 14,9 km onderzochte loopgraven
→ En op de 4.848 km loopgraven uit luchtfotografie
1 - Bovenaanzicht 2 - Archeologie 3 - Concept
Functie Type Borstwering Wand Bodem Drainage Concept
Zie 6.2 Zie 6.3 Zie 6.4 Zie 7.1 Zie 7.2 Zie 7.3 Zie 8
Functie + Type + Borstwering _ Wand + Bodem + Drainage _ Concept
Fictief voorbeeld: ft + 6-1 + a _ W + F + x _ 3
Type is dus: ft6-1a_WFx_3
In woorden: gevechtsloopgraaf (ft) met vierkante traversen (6-1), zonder
borstweringen (a), waarbij tijdens opgravingen aanwijzingen werden
gevonden voor wandbekleding (W) en bodemversteviging (F) maar
geen afwateringsvoorziening (x), geïnterpreteerd als een
geconsolideerde positie met volledige uitbouw (concept 3)

16. METHODOLOGIE VAN HET OPGRAVEN
16
- Nu: zeer uiteenlopende methodes, ad hoc
- Informatie is zeer divers, veel tekorten,
registratie verre van uniform
- Voorstel tot methodologie: handleiding
- Aantreffen van de loopgraaf
- Vlakregistratie
- Opbouw loopgraaf in kaart brengen
- Constructie vrijleggen
- Constructie registreren
- Ontmantelen van de constructie
- Profielregistratie
- Staalname
- Afwerking

17. LOOPGRAAF FORMULIER
- Voorstel: formulier (cf. skeletform.)
- Alle essentiële informatie
- Checklist: niets vergeten
- Spoort aan om op terrein al na te denken
over interpretatie
- Overzichtelijk alle nodige info:
vergelijkingen worden makkelijker
- Achterzijde: interpretatiesleutel en uitleg
17

18. ANALYSE
18
̶ Luchtfotografie en archeologie:
zeer complementair
̶ Opgraving: details over constructie, gebruik en
tracé (+ vondsten, lichamen, enz…)
̶ Verfijning van de interpretatie op luchtfoto’s
̶ Luchtfoto’s: overzicht, context, en situatie ’14-18
̶ Kwantitatieve vergelijking (lengtes)
̶ 50,6 % van de op luchtfoto’s gekarteerde
loopgraven > bewaard/aangetroffen in opgraving
̶ 13,4 % loopgraven worden extra toegevoegd bij
opgraving (86,6% is dus zichtbaar op LF)
̶ Welk aandeel is archeologisch onderzocht?
En welke types nog niet?
Wijtschate - Kapellerie (Dig Hill 80)
Oostvleteren - Kasteelweg

19. ANALYSE
19
Lengtes:
loopgraven
Totaal
studiegebied
luchtfoto-
kartering
4.848 km

20. ANALYSE
20
Lengtes:
loopgraven
Totaal
archeologisch
onderzocht
14,9 km
Onderzochte sites
ca. 0,61% van
totaal

21. ANALYSE
21
Ruimtelijke spreiding van de loopgraven, gecombineerd met chronologische informatie uit de luchtfoto’s, biedt
inzichten in het evoluerend gebruik, soms zelfs tot op het niveau van legerdivisies

22. ANALYSE
22
Voorbeeld: Type 8-3 tot 8-5, zeer specifieke types met eilandtraversen
• geclusterd: ter hoogte van het Polygoonbos
en in een gebied tussen de Leie en de Douve ten zuiden van Mesen

23. ANALYSE
23
• specifieke divisie: Nieuw-Zeeland divisie van het II Anzac legerkorps
• zie de Maori namen van deze loopgraven op de trenchmaps
• datering stemt overeen met hun aanwezigheid in deze sectoren

24. OUTPUT
24
̶ Inhoudelijk verslag is opgeleverd (Nederlands)
• Database en GIS-bestanden
• Basis voor handleiding typologie: hfst 6-7-8-9
• Basis voor handleiding methodologie: hfst 10
• Loopgraafformulier
̶ Publicaties in voorbereiding (Engels)
• Verdegem et al., Digging the trenches, a review and analysis of 20 years of WW1 conflict
archaeology in Flanders (Belgium). Journal of Field Archaeology
• Gheyle et al., Trench construction in the First World War: a new typology. Journal of Conflict
Archaeology
̶ Presentaties
• Conference in Conflict Archaeology (19-20 okt 2019, Glasgow)
• Conflict in Contact (6 dec 2019, Aalter)

25. Wouter Gheyle
Postdoctoraal onderzoeker
VAKGROEP ARCHEOLOGIE
E Wouter.Gheyle@ugent.be
T +32 9 331 01 59
www.wo1.ugent.be
www.ugent.be
Archeologie UGent
@ugent
Ghent University