Presentatie 2 door Vincent Debonne, Agentschap Onroerend Erfgoed: Baksteenbouw in de late middeleeuwen. Constructieve gebruiken, chronologie en regionale tendensen. Verdiepende opleiding ‘Petrografie en muurwerkarcheologie’ georganiseerd te Brugge op 24/09/2020 door het Agentschap Onroerend Erfgoed, Raakvlak en Musea Brugge in samenwerking met de Universiteiten Gent en Leuven.

1. Baksteenbouw in de late middeleeuwen
vincent.debonne@vlaanderen.be
Studiedag petrografie en muurwerkarcheologie
24 september 2020 - Brugge, Brouwerij De Halve Maan
Constructieve gebruiken,
chronologie en regionale tendensen
Foto: K. Vandevorst - OE

2. Chronologie van baksteenbouw in Vlaanderen
Documentatie van baksteenmetselwerk (bakstenen in
verband)
Baksteenformaten
Tienlagenmaten
Hergebruik van bakstenen
Documentatie van losse bakstenen
Focus op periode 1200 tot 1500 en historisch
graafschap Vlaanderen

3. E.J. HASLINGHUIS & H. JANSE, Bouwkundige termen. Verklarend woordenboek
van de westerse architectuur- en bouwhistorie, Leiden, 2005
(lemma ‘baksteen’)
Ronald STENVERT & Gabri VAN TUSSENBROEK, Inleiding in de bouwhistorie.
Opmeten en onderzoeken van oude gebouwen, Utrecht, 2007.

4. strek
kop

5. “De grote variëteit in formaten, samenstelling, uiterlijk en
kleurschakering maakt baksteen een belangrijk materiaal
voor de bouwhistorische determinatie. […]
Inmiddels is gebleken dat algemeen geldende regels
hieromtrent minder gemakkelijk op te stellen zijn dan werd
gedacht. De regionale verschillen kunnen aanzienlijk zijn.
Voor de bouwhistoricus betekent dit, dat hij zich hier
bewust van moet zijn, nauwkeurig naar de bakstenen dient
te kijken en op hergebruikt materiaal moet letten”.
(Stenvert & van Tussenbroek 2007, p. 91)

6. 13A13A13A13A
13A13A13A13A
13A13A13A13A
13b13b13b13b----cccc
13B13B13B13B
13B13B13B13B13B13B13B13B
13B13B13B13B
14A14A14A14A
14A14A14A14A
14A14A14A14A
Ca. 1400Ca. 1400Ca. 1400Ca. 1400
15151515dededede
????
????
????
????
15151515dededede
15151515dededede
Meeste ontwikkeling in 13de en 14de eeuw, vanaf 15de eeuw product- en
bouwtechnische “stagnatie”
Introductie van baksteen in Vlaanderen

7. Documentatie van bakstenen in verband
Over wat voor gebouwonderdeel gaat het?
• Fundering, opgaande muur
• Muur, steunbeer, spaarboog, pijler, …
Constructie van het gebouwonderdeel
• Getrapte baksteenlagen, spaarbogen, steunberen
• Doorbrekingen
• Dikte van de muur
• Profielbakstenen (bijvoorbeeld bij dagkanten)
Identificeren of beschrijven van het metselverband
• Onregelmatig verband, Vlaams verband, staand verband, kruisverband, halfsteens
verband
Aanwezigheid van andere materialen
• Deel van de constructie of stratigrafisch geassocieerd
• Mortel, natuursteen, hout

8. Die Ausgrabungen im Lübecker Gründungsviertel
Lübeck, 2019

9. Brugge, Sint-Janshospitaal, middelste ziekenzaal Varsenare (Jabbeke), kerktoren
Gent, kelder Sint-BaafspleinBrugge, dominicanenkerk
Een bovenbouw in baksteen kan een onderbouw (fundering,
plint) in natuursteen hebben (zeker in de 13de eeuw)

10. Onregelmatig of “wild” verband Vlaams verband
Staand verband Kruisverband

11. 1200-1225 1225-1250 1250-1275 1275-1300 1300-1325 1325-1350 1350-1375 1375-1400
Onregelmatig verband
Vlaams verband
Staand verband
Kruisverband
Halfsteens verband
1400-1425 1425-1450 1450-1475 1475-1500 1500-1525 1525-1550 1550-1575 1575-1600
Onregelmatig verband
Vlaams verband
Staand verband
Kruisverband
Halfsteens verband
Halfsteens verband
Chronologie van metselverbanden
Alleen voor het gebied tussen Noordzee en Schelde! - ten oosten van de Schelde is de
evolutie anders (vb. Vlaams verband in Brussel in de 15de eeuw, in Leuven in de 17de eeuw)
????
????
???? ????

12. Chronologische indicator (afhankelijk
van betrouwbare dateringen)
Indien geassocieerd met absolute
datering: aanvulling van de
chronologie van gedateerde
baksteenformaten
(idem voor tienlagenmaten en metselverbanden)
Herkomstindicator
Maar
Altijd evalueren in samenhang met
andere kenmerken (gebouwonderdeel,
metselverband, samenhang met andere
materialen)
Altijd evalueren binnen een regionale
context
Opmeten van baksteenformaten
reguliere baksteen met module 4 : 2 : 1

13. Baksteenformaat heeft alleen chronologische waarde indien afgeleid
van een onafhankelijk en betrouwbaar gedateerde context (gebouw)
Dus: voor baksteenformaten op zoek gaan naar betrouwbaar
gedateerde gebouwen in de regio (soms een probleem)

14. Opmeten van lengte x breedte x hoogte (in situ of op foto/opmeting)
Vermelden hoeveel bakstenen werden gemeten
LengteLengteLengteLengte BreedteBreedteBreedteBreedte HoogteHoogteHoogteHoogte
Gemiddelde 29,24286Gemiddelde 14,16667Gemiddelde 6,746154
Standaardfout 0,101553Standaardfout 0,102899Standaardfout 0,048297
Mediaan 29,2Mediaan 14,35Mediaan 6,7
Minimum 28Minimum 13Minimum 6
Maximum 30Maximum 14,6Maximum 7,5
Aantal 21Aantal 18Aantal 39

16. Tienlagenmaat
Opmeten van 10 opeenvolgende baksteenlagen en de tussenliggende lintvoegen
(bij minder lagen kan er worden geëxtrapoleerd)
Beschouwd per baksteen kan een verschil in hoogte verwaarloosbaar lijken,
maar bij opmeting van 10 baksteenlagen worden verschillen duidelijk
(> chronologische waarde)

18. Verkleiningsproces van bakstenen:
sterke regionale verschillen
Brugge: vanaf ca. 1340 bakstenen van ca. 21 x 10 x 5 cm (10L = 58 cm)
Poperinge: omstreeks 1350 bakstenen van 21-22,5 x 10-11 x 5-6 cm (10L = 68,4 cm)
Belsele: in de 15de eeuw bakstenen van 24 x 11-12 x 4 cm
Aalst: na 1360 bakstenen van 26 x 12 x 6 cm
Brussel: omstreeks 1450 bakstenen van 28 x 13 x 6 cm
Mechelen: omstreeks 1400 bakstenen van 18-19 x 8-9 x 4-4,5 cm
Bazel, 15de eeuw: bakstenen van 16,5-19,5 x 8,5-9,5 x 4-4,5 cm

19. Bijzondere baksteenformaten – geen 4 : 2 : 1 verhouding

20. Hergebruik van bakstenen
Veel koppen en bakstenen die in kleinere stukken zijn
gehakt – onderscheid tussen strek en kop onduidelijk
Vaak in onregelmatig verband
Vermenging van bakstenen van verschillende afmetingen
Brugge, Sint-Gilliskerk
Apsis van het middenkoor, 1374-1392d
Bakstenen van 20,5-22,5 x 9-11,5 x 4,5-5,5 cm
Bakstenen van 24,5-25,5 x 10-12 x 5-5,5 cm

21. Sinaai (Sint-Niklaas), Hof van Lijsdonk

22. Merelbeke, Sint-Elooiskapel

23. Documentatie van losse bakstenen
Baksteenformaat en baksteenvorm (profielbaksteen): kan
bijdragen tot datering van de geassocieerde archeologische
laag (terminus post quem)
Glazuur (intentioneel, in tegenstelling tot versintering)
Resten van bepleistering en beschildering
Merktekens en opschriften (vb. handtekening en datering
door de baksteenvormer)

25. In zeldzame gevallen: finale bewerking van baksteen met
werktuig uit het steenhouwersambacht

26. Productiesporen zoals drukplooien, kleibramen, versintering, … :
documentaire waarde, geen chronologische indicator

27. Hoeveel bakstenen bijhouden
voor depot en waarom?
- Een volledige baksteen van elk maat- en vormtype
- Een volledige baksteen en/of brokstuk voor onderzoek naar
samenstelling
- Bakstenen bijhouden voor daterend onderzoek? Geen must