1. Seminarski rad iz predmeta:
Finansijske institucije i tržišta
Naziv seminarskog rada:
Fjučersi
2. SADRŽAJ:
I UVOD ...................................................................................................................... 3
1. UOPŠTENO O TERMINSKIM TRŽIŠTIMA ........................................................ 4
2. FJUČERSI .. ............................................................................................................... 5
2.1. Opšte o fjučersima ...................................................................................................... 5
2.2. Definicija ................................................................................................................. 6
2.3. Primjer ..................................................................................................................... 8
3. KARAKTERISTIKE I PODJELA FJUČERSA ..................................................... 8
3.1. Karakteristike tržišta fjučersa ........................................................................................ 8
3.2. Berze fjučersa .............................................................................................................10
3.3. Podjela fjučersa ..........................................................................................................10
4. VELIČINA UGOVORA ............................................................................................10
II ZAKLJUČAK ..........................................................................................................11
III LITERATURA .......................................................................................................12
2
3. I UVOD
Tehnološki napredak, slobodno kretanje kamatnih stopa, eskalacija inflacije, regulatorne
promjene koje se dešavaju mnogo brže nego u prošlosti, sve su ovo karakteristike koje
posljednju dekadu označavaju kao dekadu nečuvene nestabilnosti. Sa druge strane, okretanje
preduzeća međunarodnom tržištu sa fleksibilnim deviznim kursevima, izlaže preduzeće
valutnom riziku (kroz rizik transakcija, rizik razmjene i ekonomski rizik).
Ovakve promjene okruženja zahtijevale su od finansijskog menadžera da na njih reaguje
u potrazi za profitom. Iz njegovog nastojanja da nađe nove fleksibilnije načine pribavljanja
kapitala i u krajnjem snizi cijenu kapitala, iz potrebe investitora da ostvare prinos koji odgovara
riziku njihove investicije, 70-ih godina počinje razvoj specifičnih hartija od vrednosti, tj.
fjučersa.
Glavni motiv nastanka i korišćenja fjučersa je, svakako, bio profit. Čineći finansijska
tržišta efikasnijim, u smislu širenja lepeze dostupnih finansijskih instrumenata i smanjenja
transakcionih troškova, ove finansijske inovacije su korisne, kako za investitore, tako i za
rukovodioce preduzeća. Kod prvih, one pružaju dodatnu mogućnost da diversifikuju portfolia uz
niz prednosti (poreske olakšice, korišćenja laverage-a). Fjučersi se koriste od strane finansijskih
menadžera uglavnom kao forma osiguranja od naprijed navedenih nepovoljnih kretanja u
okruženju preduzeća, tj. kao sredstva za upravljanje različitim vrstama rizika.
Porast značaja ovih finansijskih instrumenata za korporativne finansije prati povećanu
aktivnost na finansijskim berzama. On je, takođe, u vezi sa porastom međunarodne trgovine i sve
većim međunarodnim povezivanjem kompanija. Kao rezultat ovih tendencija, fjučersi
predstavljaju nezaobilazni sadržaj portfolia mnogih kompanija u razvijenim tržišnim
ekonomijama. Analiza osnovnih karakteristika ovih izvedenih finansijskih instrumenata u ovom
radu će obuhvatati četiri cjeline.
3
4. 1. UOPŠTENO O TERMINSKIM TRŽIŠTIMA
Na tržištu izvedenih hartija, načelno, trguje se svim izvedenim hartijama od vrijednosti.
Ipak, relativno najveći značaj ima trgovina fjučersima i opcijama koja se obavlja na tzv.
terminskim tržištima. Trgovina fjučersima i opcijama datira od davnina, ali savremena tržišta
fjučersa nastaju sa nastankom Čikaške opcione berze 1848. godine koja je nastala usljed potrebe
rješavanja problema u trgovini žitaricama i omogućavanje njihove prodaje na neki termin u
budućnosti po prethodno utvrđenoj cijeni.
Slično fjučersima i nastanak opcija u savremenom smislu riječi vezuje se za XIX vijek
kada su ponuđene kupovne i prodajne opcije na akcije. Početkom XX vijeka u SAD Udruženje
brokera i dilera prodajnim i kupovnim opcijama je stvorilo tržište opcijama.
Tokom poslednjih pedesetak godina fjučersi i opcije zauzeli su svoje mjesto na
međunarodnom tržištu. Originalno, fjučersi i opcije koristili su se na berzansku robu, a u ranim
sedamdesetim počinje njihova primjena i na finansijske instrumente. Valutni fjučersi
doživljavaju ekspanziju padom Bretton Woods sistema fiksnih deviznih kurseva. Pad ovog
sistema najavio je nove finansijske instrumente koji će se koristiti kao sredstva za smanjenje
rizika, u sve više i više, nestabilnom okruženju.
Opcijama se trguje na terminskim tržištima. Terminska tržišta obavezuju učesnike u
trgovini na određeno postupanje u budućnosti, koje podrazumijeva, da u tačno buduće vrijeme,
može biti utvrđen dan i vremenski period u zavisnosti od vrste ugovora, da jedna ugovorna
strana isporuči aktivu koja je predmet ugovora, a druga strana da plati ugovoreni novčani iznos.
Ugovoreni novčani iznos za koji se vrši isporuka ugovorene aktive, predstavlja terminsku cijenu,
koja odgovara odnosu ponude i tražnje na terminskom tržištu. Ugovor koji se zaključuje na
terminskom tržištu predstavlja na neki način opkladu između učesnika u trgovini u vezi sa
budućim kretanjem aktive sa kojom se trguje. Način trgovine koji je karakterističan za terminska
tržišta pruža mogućnost učesnicima da se prilikom svojih investicionih ulaganja zaštite od
neželjenih kretanja cijena na tekućem tržištu i na taj način u svoju investicionu odluku ugrade
očekivanu razliku između kretanja cijena na tekućem i terminskom tržištu.
Jedna od podjela daje finansijskom tržištu karakter terminskog tržišta čije operacije
uključuju odloženo izvršavanje obaveza prodavaca ili kupaca. U ovom slučaju, učesnici u
trgovini se obavezuju na određeno postupanje u budućnosti, imajući u vidu pretpostavljeni odnos
ponude i tražnje. Ovim načinom trgovine omogućava se učesnicima da u svoje investicione
odluke ugrade očekivanu razliku između kretanja cijena finansijskih instrumenata na tekućem
tržištu i svojih očekivanja o budućem kretanju cijena u terminskoj cijeni, i da koristeći razliku
izmedu ove dvije cijene, zaštite prihod ili ostvare profit/gubitak.
Terminsko tržište derivata je segment finansijskog tržišta, koje posreduje i terminskim
ugovorima koji glase na isporuku robe u budućnosti. Na ovom tržištu se posluje robnim i
finansijskim derivatima putem terminskih ugovora. Cijena terminskih ugovora uslovljena je
kretanjem cijena robe i finansijskih instrumenata koji im se nalaze u osnovi. Cijena proizilazi –
derivira iz cijena robe i finansijskih instrumenata. Zato se terminski instrumenti nazivaju
derivati. Izvedene hartije od vrijednosti ili finansijski derivati, su veoma značajni instrumenti
finansijskih instrumenata koji su nastali bumom finansijskih inovacija u poslednjih 25 godina.
4
5. Njihova pojava dala je berzanskom poslovanju novu dimenziju, dovodeći do krupnih
promjena na finansijskim tržištima razvijenih zemalja, ali i na međunarodnom finansijskom
tržištu. Kao što je već spomenuto, izvedene hartije od vrijednosti se nazivaju tako, zato što se
njihova vrijednost izvodi iz vrijednosti neke druge osnovne aktive, koja se nalazi u njihovoj
osnovi. Ali za razliku od osnovnih hartija, finansijski derivati ne održavaju niti jedan od dva
osnovna odnosa: kreditni i vlasnički. One zapravo predstavljaju određenu vrstu kontigentnih
prava na druge oblike finansijske aktive (akcije, npr. ili ostale osnovne hartije od vrijednosti,
kamatna stopa, tržišni indeks, kurs).
2. FJUČERSI
Fjučers je po svojoj suštini pravi ugovor koji nosi prava i obaveze kako za kupca, tako i
za prodavca. Kupac fjučers ugovora ima pravo na aktivu koja je ugovorena fjučersom i obavezu
da plati tu aktivu. Sa druge strane, prodavac fjučers ugovora ima pravo da dobije sredstva i
obavezu da isporuči aktivu. Oko izvršenja obaveza stara se klirinška kuća, koja uvijek ima nultu
poziciju, i ne pogađaju je promjene cijena pojedinačnih fjučers ugovora, jer su sume profita i
gubitka medusobno jednake1
.
2.1. Opšte o fjučersima
Fjučers predstavlja obavezu da se kupi ili proda određena roba ili finansijska aktiva kao
što su npr. žito, zlato ili hartije od vrijednosti određenog dana, po unaprijed poznatoj cijeni.
Fjučers ugovor, kao i terminski ugovor, predstavlja sporazum između dvije strane o kupovini ili
prodaji aktive u poznato buduće vrijeme za poznatu cijenu. Za razliku od terminskog ugovora,
fjučers ugovorom se normalno trguje na berzi. Da bi se omogućila trgovina, berza postavlja
izvjesne standarde za fjučers ugovore. Pošto dvije strane u ugovoru ne moraju da se međusobno
poznaju, berza utvrđuje i garantne mehanizme za izvršenje ugovora.
Valutni fjučersi i opcije predstavljaju derivativne finansijske instrumente, koji su
implementirani u okviru finansijskih tržišta radi zaštite od kursnih rizika ili valutnih špekulacija.
Za razliku od spot i terminskih poslova, koji se obavljaju na OTC deviznom tržištu, trgovanje sa
valutnim fjučersima i opcijama vrši se na specijalizovanim berzama.
Poznato je da su valutni fjučersi (currency futures) modifikovani oblici terminskih
ugovora (forwadrs), koji se kupuju i prodaju na specijalizovanim deviznim berzama. Dok se
standardni terminski ugovori (forwadrs) zaključuju prema posebnim potrebama dvije ugovorne
strane, dotle se valutni fjučersi zaključuju u standardizovanim oblicima radi olakšanja prometa
tih ugovora na specijalizovanim berzama. Valutni fjučersi su ugovori o kupovini ili prodaji
određene valute po određenom deviznom kursu i sa rokom isporuke u određenom budućem
terminu. Za razliku od terminskih ugovora, valutni fjučersi imaju dospjeća samo u četiri termina
godišnje i to svake treće srijede u martu, junu, septembru i decembru. Visina fjučers ugovora za
kupovinu i prodaju određenih valuta je takođe standardizovana.
Za razliku od terminskih ugovora, kod fjučersa obično nije specificiran tačan datum
isporuke. U ugovoru se poziva na mjesec isporuke, a dotična berza utvrđuje period unutar
mjeseca kada se mora izvršiti isporuka. Vrijeme isporuke za berzanske proizvode je često cijeli
mjesec. Kod fjučers ugovora postoje dvije pozicije. Kratka pozicija (short position) je pozicija
prodavca koja ga obavezuje da o dospjeću isporuči osnovni instrument iz ugovora. Duga pozicija
1
Ivanović Petar, Berze fjučersa i učesnici u trgovini fjučesima, str. 81-82.
5
6. (long position) je pozicija kupca fjučers ugovora, koja ga obavezuje da preuzme (kupi) osnovnu
aktivu o dospjeću. Holder kratke pozicije ima pravo da izabere vrijeme tokom trajanja perioda
kada će izvršiti isporuku. Obično ugovor ima nekoliko različitih mjeseci isporuke sa kojima se
trguje u isto vrijeme. Berza utvrđuje tačan iznos aktive koji mora biti isporučen po jednom
ugovoru, kako će se kotirati buduća cijena i, možda, ograničenje iznosa do kojeg se može kretati
fjučers cijena (u ugovoru) u toku jednog dana.
2.2. Definicija
Fjučers - (futures) predstavlja standardizovani ugovor, odnosno sporazum između kupca i
prodavca o kupovini, odnosno prodaji određene aktive, na određeni dan i po unaprijed utvrđenoj
cijeni2
. Riječ je o terminskom ugovoru o kupoprodaji određene aktive, gdje će se isporuka i
plaćanje izvršiti u budućnosti.
Finansijski derivati ili izvedene hartije od vrijednosti, tako se nazivaju jer njihova
vrijednost zavisi od vrijednosti neke druge osnovne aktive koja se nalazi u osnovi. Paralelno sa
razvojem terminskih finansijskih poslova, ovaj segment finansijskog tržišta se snažno razvija u
mnogim dijelovima svijeta u poslednjih 30 godina. Njihova pojava predstavlja jednu od
najznačajnijih finansijskih inovacija na finansijskim tržištima širom svijeta. Kompleksni su i
vrijednost im se mijenja, ali spadaju u korisne investicione instrumente. U ovu grupu hartija od
vrijednosti uključujemo Fjučerse i Opcije.
Na taj način razlikujemo dva osnovna segmenta tržišta izvedenih hartija od vrijednosti3
:
- Tržište fjučersa – Fjučersi predstavljaju likvidne terminske ugovore,
kojima se reguliše kupovina ili prodaja određene finansijske aktive u budućnosti, kao što
su kukuruz, zlato ili obveznice Trezora, određenog dana po unaprijed određenoj cijeni.
Fjučersi su visoko standardizovani ugovori i to u pogledu: aktive kojom se trguje
(količina, kvalitet), isporuke (vrijeme, mjesto) i načina plaćanja. Fjučersi imaju višestruki
značaj, a najvažniji se ogleda u smanjenju rizika.
- Tržište opcija – Opcije su hartije od vrijednosti koje svom vlasniku daju
pravo da kupi ili proda određene robe, kao što su akcije, plemeniti metali ili obveznice
Trezora po unaprijed utvrđenoj (ugovorenoj) cijeni tokom određenog vremenskog
perioda. Odnosi između kupaca i prodavaca opcija se regulišu opcionim sporazumom, u
kome su sadržana sva relevantna pitanja u vezi emisije opcija. Kao finansijski instrument,
opcije pružaju veći broj mogućnosti kako za hedžere4
, tako i za špekulante5
.
Rok za koji fjučersi ili opcije traju, ističe određenog dana svakog mjeseca. Trgovina na
berzama finansijskih derivata je slična načinu poslovanja na sekundarnim tržištima osnovnih
hartija od vrijednosti, kao što je trgovanje na berzi akcija. Jedna od razlika je u tome što ne
postoji klasični sistem dilera, već brokeri na parketu koji izvršavaju naloge svojih klijenata.
Trgovina je visoko standardizovana i obavlja se elektronskim putem.
Često se koristi strategija levridž – ulaže se mala suma novca, da bi se kupilo nešto što
ustvari košta mnogo više od onoga što je inicijalno uloženo, kao što je strategija na cijenu zlata
ili nekog plemenitog metala. Promjene koje se dešavaju na brojnim područjima ljudske
aktivnosti (politika, ekonomija, telekomunikacija, informatika i drugo) imaju veliki uticaj na
2
Bogojević Vesna, Strategije fjučersima—srednjoročne i dugoročne kamatne stope, str. 343.
3
Ivanović Petar, Berze fjučersa i učesnici u trgovini fjučesima, str. 102
4
Hedžeri – igrači na tržištima fjučersa, igrači koje interesuje roba
5
Špekulanti – za razliku od hedžera, trguju fjučersima isključivo da bi ostvarili zaradu, nikad ne koriste robu, koja
je predmet ugovora
6
7. regulisanje i funkcionisanje finansijskih tržišta širom svijeta. Mnoge promjene su se javile kao
direktna posljedica promjena u realnom sektoru privrede, što se poklapalo sa napretkom u sferi
tehnike, tehnologije, komunikacija i same nauke.
U domen finansijskih fjučersa, kao osnovni tržišni materijal spadaju:6
- vrijednosni papiri,
- kamatne stope,
- devize i valute, i
- tržišni indeksi.
Cijena fjučers ugovora formira se na berzi, uz aktivno dejstvo tržišnog mehanizma
ponude i tražnje. Tržište fjučersa, bez obzira kako je organizovano i kako funkcioniše, postoji
radi obezbjeđenja dvije vitalne ekonomske funkcije, i to7
:
- Prenosa rizika;
- Utvrdivanja budućih cijena. Ovo tržište omogućava svima onima koji žele
da upravljaju rizikom da prenesu cio ili dio rizika na one koji su voljni da ga prihvate
(špekulanti). Špekulisanje fjučersima je jedan od najinteresantnijih poslova8
. Sam
mehanizam trgovanja dozvoljava da se, u slučaju uspješnog predviđanja kretanja cijena
na tržištu, vrlo brzo ostvari enormna zarada. Naravno, srazmjerno dobitku, postoji i
odgovarajući rizik.
Praktično, na tržištu bi bez ovih preduzimača rizika, bilo teško, pa i nemoguće za hedžere
da se dogovore o cijeni, jer je prisutan tržišni antagonizam: prodavci žele najveću, dok kupci žele
najnižu cijenu. Prodavci bi morali da prihvate cijenu koju su kupci spremni da plate, ma koliko
bila niska, dok bi kupci morali da prihvate ponudu ma koliko cijena bila visoka. Špekulanti
premošćuju jaz izmedu njih, čineći tržište cijenovno efikasnijim, jer kada špekulanti uđu na
tržište, broj spremnih kupaca i prodavaca raste.
Špekulanti trguju na tržištu fjučersa da bi profitirali iz fluktuacije cijena. Naime, pri
špekulisanju su mogući i dobici i gubici, pa zato špekulanti kupuju ugovore kada očekuju da će
cijene da rastu, nadajući se da će kasnije nadoknaditi prodajom po većoj cijeni i na taj način
ostvariti profit i prodaju ugovore kada očekuju da će cijene pasti, nadajući se da će kasnije
kupovinom po nižoj cijeni ostvariti profit. Jedinstvena specifičnost na tržištu fjučersa je da
špekulant može ući na tržište samom kupovinom ili prodajom fjučers ugovora, a odluka o tome,
da li će najprije kupiti ili prodati zavisi od njegovog očekivanja i racionalnog rezonovanja, pa je,
praktično, samim tim veličina profita proporcionalna sumi rizika koji preuzima i samoj vještini
špekulanta u predviđanju kretanja kursa. Prodaja fjučers ugovora znači zaradu, ako kurs opada,
a gubitak, ako kurs raste. Kurs se uspostavlja na nivou koji uravnotežuje kupovine i prodaje i
svakog poslovnog dana na regulisanim berzama fjučersa odvijaju se pozitivni i negativni novčani
tokovi.
Učesnici su dužni da smjesta isplaćuju gubitke, odnosno mogu da naplate dobitke, što
iziskuje razrađeni mehanizam prebijanja i likvidonosnu rezervu u vidu minimalnih depozita, koje
učesnici drže kod posrednika - brokera, a ovi opet kod klirinške kuće. Pozitivni novčani tokovi
mogu da budu ponovo uloženi radi ukamaćivanja, a negativni novčani tokovi povlače za sobom
povećanje obaveznog depozita i time gubljenje kamate.
Fjučers ugovori su potpuno standardizovani, kako u pogledu iznosa inostrane valute, tako
i u pogledu roka dospjeća. Njihova svrha je osiguranje od kursnog rizika i špekulacija, a ne
6
Bogojević Vesna, Strategije fjučersima—srednjoročne i dugoročne kamatne stope, str. 386
7
Ivanović Petar, Berze fjučersa i učesnici u trgovini fjučersima, str. 145
8
Đordević Dušan, O špekulaciji fjučersima, Berza, 3, 1996, str. 44
7
8. stvarno kupovanje ili prodaja deviza. Za berzu fjučersa nije karakteristična disperzija kurseva
koja je prisutna na terminskom deviznom tržištu.
Zato kurs koji se formira na tržištu fjučersa, služi kao najbolji orjentir međubankarskim
deviznim tržištima za promptne i terminske transakcije.
2.3. Primjer
U momentu prodaje, ograničenje dnevnog kretanja cijena za fjučers ugovor za naftu je
jedan dolar. Ukoliko cijene padaju za navedeni iznos, za ugovor se kaže da.je na donjem
ograničenju (limit down). Ukoliko cijena poraste za navedeni iznos, kaže se da je na gornjoj
granici (limit up). Kretanje cijena u navedenim okvirima se označava kao kretanje u granicama
(limit move). Cilj utvrđivanja dnevnih ograničenja za kretanje cijena je da se spriječe velike
oscilacije zbog potencijalno špekulativnih ponašanja. U slučaju berzanskih proizvoda, berza,
takođe, utvrđuje kvalitet proizvoda i IdRaciju isporuke. Posmatrajmo, na primjer, fjučers ugovor
za pšenicu kojim se trguje na Chicago Board of Trade (CBOT). Veličina ugovora je 5.000 bušela
(1 galon = 4,55 litara ; 1 bushel = 8 galona). Ako je, na primjer, cijena pšenice 3,20 $ po
bušelu,vrijednost jednog ugovora iznosi 16.000 dolara. Ugovor za pet mjeseci isporuke (mart,
maj, juli, septembar i decembar) raspoloživ je za jednu godinu ubuduće. Berza utvrđuje kvalitet
pšenice koja može biti isporučena i mjesto gdje se može izvršiti isporuka.
3. KARAKTERISTIKA I PODELA FJUČERSA
Fjučersi imaju višestruki značaj: u upravljanju rizikom, hedžingu, u savladavanju gapp-a
u finansiranju i slično. U zavisnosti od vrste tržišnog materijala koji je predmet trgovanja u
fjučers ugovorima, egzistiraju robni i finansijski fjučersi.
3.1. Karakteristike tržišta fjučersa
Osnovnim karakteristikama tržišta fjučersa bi se mogle smatrati9
:
- standardizovanost predmeta trgovine,
- pretežno berzanska trgovina,
- regulisanost,
- trgovci fjučersima, i
- marža.
Na tržištu fjučersa se trguje fjučers ugovorima, odnosno ugovorima koji su
standardizovani u pogledu veličine, jedinice kotacije, minimalne fluktuacije cijena i datuma
isporuke. Standardizacija fjučersa je i uslovila da se trgovina njima pretežno odvija na berzi, a
manje na vanberzanskom tržištu. Fjučersima se trguje na centralizovanim berzama, koje
predstavljaju entitet korporativnog tipa koga čine članovi. Iako pojedine berze dopuštaju
korporativno članstvo, većinu članova čine pojedinci. Fjučersima se trguje na većem broju berzi
u SAD, pri čemu najveći značaj imaju: čikaška opciona berza, njujorška berza fjučersa, kanzaška
opciona berza i filadelfijska opciona berza. Pored ovih, i u drugim berzama postoje berze
fjučersa, pri čemu njihov broj stalno raste, tako da danas gotovo svaka velika zemlja, pa čak i
neke manje, imaju berzu fjučersa. Najaktivnije su berze fjučersa u Sidneju, Hong Kongu, Tokiju,
9
Ivanović Petar, Berze fjučersa i učesnici u trgovini fjučersima, str. 178
8
9. Osaki, Parizu, Londonu, Singapuru, itd. Ove berze su visoko automatizovane i međusobno
povezane. Npr. berza fjučersa u Londonu je povezana sa Sidnejskom berzom.
U poslednjih 10 godina, Japan je postao veliki igrač na tržištima fjučersa. Japanska tržišta
fjučersa otpočela su sa radom 1985. godine sa uvođenjem ugovora na obveznice u japanskim
jenima. Ipak, sve do juna 1987. godine japanskim firmama nije bilo dozvoljeno da trguju na
inostranim tržištima. Krajem te godine, Japanci su otpočeli trgovinu fjučersima na indekse akcija
i to na indekse japanskih akcija. Od tada je uvedeno nekoliko fjučersa i danas je obim njihove
trgovine veoma veliki, kako na domaćem, tako i na inostranom tržištu.
U SAD, najveća berza je čikaška opciona berza, koja u ukupnom obimu trgovine
učestvuje sa preko 40%, slijede je čikaška merkantilna berza, njujorška merkantilna berza, robna
berza u Njujorku, itd. Trgovina na berzi se odvija na dva načina10
:
1. aukcijski, i
2. elektronski.
Poslovanje na tržištu fjučersa je dobro regulisano, pri čemu se stepen regularnosti
razlikuje od zemlje do zemlje. Trgovina fjučersima je u najvećoj mjeri regulisana u SAD i to na
tri nivoa: preko klirinških kuća i berzi, preko nacionalne asocijacije fjučersa i preko komisije za
trgovinu robnim fjučersima.
Trgovci fjučersima se mogu klasifikovati na više načina. Prema opštoj klasifikaciji, svi
trgovci fjučersima mogu biti:
- trgovci na parketu, i
- trgovci van parketa.
Trgovci fjučersima na parketu su brokeri i lokalni trgovci. Brokeri mogu istupati
nezavisno izvršavajući trgovinu za druge pojedince ili institucije, ali i mogu istupati kao dio
velike brokerske kuće (tzv. komisioni trgovci fjučersima). Brokerski ostvaruju zaradu na osnovu
provizije na svaku transakciju. Lokalni trgovci su pojedinci koji trguju na svoje ime i za svoj
račun. Oni nastoje da ostvare profit kroz razliku u cijeni (kupuju fjučerse po datoj cijeni i prodaju
ih po višoj).
Prema strategiji koju realizuju, trgovci fjučersima na parketu se dele na: hedžerse,
špekulante, sprederse i arbitražere. Trgovci fjučersima na parketu se mogu klasifikovati i prema
stilu trgovine koji primjenjuju u praksi. Postoje tri trgovinska stila: skalpiranje, dnevno trgovanje
i trgovanje pozicijom. S tim u vezi, razlikuju se skalperi, dnevni trgovci i trgovci pozicijama.
Skalperi nastoje da ostvare profit na osnovu male promjene u ugovornoj cijeni. Oni rijetko drže
svoje pozicije duže od nekoliko minuta. Dnevni trgovci drže svoje pozicije na period ne duži od
jednog dana. Trgovci pozicijama drže svoje transakcije otvorenim mnogo duže od skalpera i
dnevnih trgovaca. Oni veruju da mogu ostvariti profit na taj način što će čekati da dođe do
velikih promjena cijena na tržištu.
Pored ovih trgovaca koji trguju na berzanskom parketu, postoji veliki broj pojedinaca
koji trguju van berzanskog parketa, a koji koriste iste tehnike. Pod trgovcima fjučersima van
berzanskog parketa se podrazumijevaju na hiljade pojedinaca i institucija (npr. banke, finansijski
posrednici, investicione banke, zajednički fondovi, penzijski fondovi i dr.). Broj ovih trgovaca
značajno je povećan u prethodnih deset godina zbog popularnosti fjučersa na indekse akcija i
pojave novih fjučers ugovora. Fjučersi imaju sledeće karakteristike11
:
- Standardizovanost – u pogledu veličine, trgovinskog ciklusa u toku mjeseca u kome se
odvija trgovina, dana isporuke, kotacije, minimalne promjene cijene, itd.
10
Ivanović Petar, Berze fjučersa i učesnici u trgovini fjučersima, str. 196
11
Goran Pitić, Berzanski pojmovnik, str. 46
9
10. - Mogućnost trgovine hartijama i neutralisanja prvobitnog ugovora istom ili trgovinom u
suprotnom pravcu. Svega nekoliko fjučersa dočeka istek važnosti (dospjeće).
- Javno tržište na kome su cijene ugovora raspoložive – trgovanje se vrši uzvikivanjem na
berzanskom parketu i cijene se objavljuju na tablama berze, u finansijskoj štampi ili
preko agencija.
Motiv zaključenja fjučersa je osiguranje od kursnog rizika, odnosno promjene kurseva ili
kamatnih stopa, ostvarenje što većeg dobitka iz špekulativnih poslova i ostvarenje profita od
arbitraže.
3.2. Berze fjučersa
Najveće berze na kojima se trguje fjučers ugovorima su CBOT (počela 1860. godine sa
trgovinom fjučersima) i Chicago Mercantile Exchange (CME). Na ovim i ostalim berzama, širok
asortiman berzanskih proizvoda (robni fjučersi) i finansijskih aktiva (finansijski fjučersi) čini
fundamentalnu aktivu u različitim ugovorima. Proizvodi uključuju svinjsko meso, živu stoku,
šećer, vunu, tesanu građu, bakar, aluminijum, platinu, zlato, čelik, kakao, kafu, pšenicu, kukuruz,
soju, sojino ulje, uljanu repicu i dr. Finansijske aktive uključuju indekse akcija (stock index)
valute, obveznice, kamatne stope, opcije.
3.3. Podela fjučersa
Shodno vrsti proizvoda kojim se trguje, fjučersi se dijele na robne i finansijske. U osnovi
finansijskih fjučersa nalazi se neki finansijski instrument (kratkoročni i dugoročni), kretanje
nivoa berzanskih indeksa i devizni kursevi. Cijene fjučers ugovora se utvrđuju na berzi, mada još
uvijek nisu identifikovane čvrste veze između fundamentalnih ekonomskih kretanja i cijena
valutnih i indeksnih fjučersa. Kamatni fjučersi omogućuju transfer rizika kamatne stope.
Oscilacije kamatnih stopa na finansijskom tržištu su dosta izražene, pa su ovi fjučersi zgodni za
transakcije hedžinga portfolia investitora.
4. VELIČINA UGOVORA
Veličina ugovora utvrđuje iznos aktive koji se mora isporučiti u okviru datog ugovora.
Ovo je važna odluka za berzu. Ako je ugovor isuviše veliki, mnogi investitori koji bi željeli da
pokriju relativno malu izloženost ili koji bi željeli da steknu relativno malu špekulativnu
poziciju, bili bi onemogućeni da koriste berzu. Na drugoj strani, ako je ugovor isuviše mali,
trgovina može biti skupa, jer svaki ugovor podrazumijeva određene troškove. Konkretna veličina
ugovora normalno zavisi od želje korisnika. Dok vrijednost onoga što se isporučuje u okviru
fjučers ugovora na poljoprivredne proizvode može biti od 10.000 do 20.000 $, ova vrijednost je
mnogo veća za neke finansijske fjučerse.
Na primer, u okviru fjučers ugovora na državne obveznice kojima se trguje na CBOT,
isporučuju se instrumenti čija je nominala vrijednost oko 100.000 dolara. Standardizovan fjučers
ugovor za aluminijum na COMEX je 40.000 lbs., uz minimalne fluktuacije 0,05 c/lb = 20,00 $;
za bakar na istoj berzi je 25.000 lbs. i minimalne fluktuacije od 0,05 c/lb. = 12,50 $; za zlato na
istoj berzi je 100 troy ozs. i minimalne fluktuacije od 10 c/oz = 10,00 $; za sirovu naftu na
NYMEX je 1.000 barela i minimalne fluktuacije od 1c/barrel = 10,00 $.
10
11. II ZAKLJUČAK
Fjučers predstavlja obavezu da se kupi ili proda određena roba ili finansijska aktiva kao
što su npr. žito, zlato ili hartije od vrijednosti određenog dana, po unaprijed određenoj cijeni.
Fjučers ugovor, kao i terminski ugovor, predstavlja sporazum između dvije strane o
kupovini ili prodaji aktive u poznato buduće vrijeme za poznatu cijenu. Za razliku od terminskog
ugovora, fjučers ugovorom se normalno trguje na berzi. Da bi se omogućila trgovina, berza
postavlja izvjesne standarde za fjučers ugovore. Pošto dvije strane u ugovoru ne moraju da se
međusobno poznaju, berza utvrđuje i garantne mehanizme za izvršenje ugovora.
Kod fjučersa, obično, nije precizno određen tačan datum isporuke. U ugovoru se poziva
na mjesec isporuke, a dotična berza utvrđuje period unutar mjeseca kada se mora izvršiti
isporuka. Vrijeme isporuke za berzanske proizvode je često cio mjesec. Kod fjučers ugovora
postoje dvije pozicije.
„Kratka pozicija“ je pozicija prodavca koja ga obavezuje da o dospjeću isporuči osnovni
instrument iz ugovora. „Duga pozicija“ je pozicija kupca fjučers ugovora, koja ga obavezuje da
preuzme (kupi) osnovnu aktivu o dospjeću. Držalac kratke pozicije ima pravo da izabere vrijeme
tokom trajanja perioda isporuke kada će izvršiti isporuku. Obično ugovor ima nekoliko različitih
mjeseci isporuke sa kojima se trguje u isto vrijeme.
Berza utvrđuje tačan iznos aktive koji mora biti isporučen po jednom ugovoru, kako će se
kotirati buduća cijena i ograničenje iznosa do kojeg se može kretati fjučers cijena (u ugovoru) u
toku jednog dana. Na primjer, u momentu prodaje, ograničenje dnevnog kretanja cijena za
fjučers ugovor je 1 dolar. Ukoliko cijene padaju za navedeni iznos, za ugovor se kaže da je na
donjem ograničenju. Ukoliko cijena poraste za navedeni iznos, kaže se da je na gornjoj granici.
Kretanje cijena u navedenim okvirima se označava kao kretanje u granicama. Cilj utvrđivanja
dnevnih ograničenja za kretanje cijena je da se spriječe velike oscilacije zbog potencijalno
špekulativnih ponašanja.
Shodno vrsti proizvoda kojima se trguje, fjučersi se dijele na robne i finansijske. U
osnovi finansijskih fjučersa nalazi se neki finansijski instrument (kratkoročni i dugoročni),
kretanje nivoa berzanskih indeksa i devizni kursevi.
Cijene fjučers ugovora se utvrđuju na berzi, mada još uvijek nisu identifikovane čvrste
veze između fundamentalnih ekonomskih kretanja i cijena valutnih i indeksnih fjučersa. Kada je
aktiva za fjučers ugovor berzanski proizvod moguće su varijacije u kvalitetu. Zbog toga je nakon
izbora aktive važno da berza tačno odredi stepen kvaliteta robe koji je prihvatljiv.
Veličina ugovora utvrđuje iznos aktive koji se mora isporučiti u okviru datog ugovora.
Ovo je važna odluka za berzu. Ako je ugovor isuviše veliki, mnogi investitori koji bi željeli da
pokriju relativno malu izloženost ili koji bi željeli da steknu relativno malu špekulativnu
poziciju, bili bi onemogućeni da koriste berzu. Na drugoj strani, ako je ugovor isuviše mali,
trgovina može biti skupa, jer svaki ugovor podrazumijeva određene troškove.
11
12. III LITERATURA
1. Bogdan Ilić, Politička ekonomija, Savremena administracija, Beograd, 1992.
2. Petar Ivanović, Berze fjučersa i učesnici u trgovini fjučersima, Financing, Novi Sad, 1995.
3. Slobodan Jokić, Politička ekonomija, Proinkom, Beograd, 2003.
4. Miodrag Mićović, Berzanski poslovi i hartije od vrednosti, Ekonomski fakultet, Beograd,
2000.
5. Goran Pitić, Berzanski pojmovnik, Beograd, 1996.
6. Vid Ristanović, Finansijska tržišta i berzanski menadžment, Grafopak-Aranđelovac, VPŠ
Čačak, 2010.
7. Milutin Ćirović, Bankarstvo, Bridge Copmany, Beograd, 2001.
8. Internet adrese:
- www.bankerinter.net (pristup dana 24.10.2018. godine)
- www.nbs.rs (pristup ostvaren dana 23.10.2018. godine)
- www.invest-in-serbia.com (pristup ostvaren dana 24.10.2018. godine)
- www.brokersrbija.com (pristup ostvaren dana 25.10.2018. godine)
12
