Presentatie van Tineke van Gassen (Universiteit Gent) tijdens symposium 'Van scriptorium naar charterbank. Trends in het ontsluiten van oorkonden', op 14 december 2017 in Regionaal Archief Tilburg. Tineke van Gassen werkt als onderwijsbegeleider historische vaardigheden aan de vakgroep Geschiedenis van de Universiteit Gent. In 2017 verdedigde zij haar doctoraatsstudie over het middeleeuwse archief van de stad Gent. Daarin onderzocht ze het documentaire geheugen van de stad met oog voor inventarisatiepraktijken, de aanleg en het gebruik van cartularia en registers, maar eveneens hoe documenten zowel inzet als instrument vormden tijdens politiek conflicten in het woelige laatmiddeleeuwse tijdperk.

1. Te vindene tghuent dat men
gheerne ghevonden hadde
Inventarisatiepraktijken in
laatmiddeleeuws Gent en Brugge
Tineke Van Gassen
Universiteit Gent
Van scriptorium naar charterbank.
Trends in het ontsluiten van oorkonden
Tilburg, 14 december 2017

2. Probleemstelling
Wat was de functie en betekenis
van een inventaris van de
oorkondeschat in Gent en Brugge
in de late middeleeuwen?
Wat leren middeleeuwse
inventarisatiepraktijken ons
over de samenstelling van
chartercollecties vandaag?
Oorkonde uit 1300 voor Gent
(SAG, R94, 224)

3. Middeleeuwse stedelijke archieven
• Middeleeuwse versus moderne
terminologie en invullingen
• Het archief
• Een collectie documenten
• Een plaats
• Een instelling
• Tweedeling
• Schatkamer-archief
• Administratief-archief
Oorkonde van graaf Ferrand van
Vlaanderen en gravin Johanna van
Constantinopel uit 1213 (SAG, R94, 33)

4. 1432: de oudste Gentse inventaris
omme dat men voortan zonder groote moeyte ofte aerbeyt zoude
moghen vinden ghereedelic alle poynten van privilegen ende
andre ghescryften die eenichsins dienen moghen ter vrijheid ofte
voordeele van der voorseide stede van Ghendt.
So stelden zij bij voormen van memorien een ghedeel van der
substantien en inhoudende van elker lettere zonderlinghe die zij
visiteerden ende deelden dese letteren in diversche laden rustende
in de vorseide tresorye

5. Archivalische waarde van deze inventaris?
Fragment inhoudstafel Witteboek betreffende de oudste inventaris van 1432
(SAG, R93bis, 1, fol. 223v-224r)

6. Item in de lade gheteekent metten
naervolghende lettere te wetene
metter H, I, K, O, P ende metter Q
zijn gheleyt vele diversch
ghescryften te wetene, oude
mandementen, saufconduiten,
sauvegaerden, quitancien ende
andre diversche munimenten in
parkemyne ende papiere van sobre
ofte gheender weerdden naer dat de
voorseide ghedeputeerde hebben
gecommen beseffen bij den
overziene van ende visiteerne van
dien.
SAG, R94, 917, fol. 25v

7. Inventariseren als politieke actie
• Aard van de inventaris en inhoudelijke selectie
• Zeldzame raadpleging originelen
• Ontstaanscontext: het turbulente jaar 1432
Doordacht archiefbeheer of eerder ad hoc
crisismanagement?

8. Overleveringsgeschiedenis
15de eeuws afschrift in het
Witteboek, SAG, R93bis, 1.
Cartularium vermoedelijk in privaat bezit
Vroeg 16de eeuws afschrift in het
Oude Wettenboek, SAG, R93bis, 2.
Cartularium van de stadsadministratie

9. Inventarisatiepraktijken Gent 1432-
1532
Directe kopie uit 1532 van de oudste inventaris van 1432 (SAG, R94, 917)

10. Inventarisatie oorkondeschat in Brugge
• 1468
• 1477:
fragmentarisch
overgeleverd
SAB, R94, 1, nr. 28

11. Brugge in 1503
• 13 laden waarin 389
documenten beschreven staan
• 4 mei 1503: Hoe men
procedeirde ter upbrake van de
tresorie up de halle als verloren
hadden den schiltdraghere van
den vleeschambochte zijn slotele
SAB, R94, 1, nr. 30

12. Gent versus Brugge
• Gelijkenissen
• Politieke crisismomenten als katalysator
• Ladensysteem met letters en thematische ordening
• Selectief karakter
• Verschillen
• Omschrijvingen oorkonden
• Materiële kenmerken
• Overleveringsgeschiedenis

13. Besluit
• Inventariseren als politieke actie
• Ontstaansmomenten
• Inhoudelijke selectie
• Symbolisch geladen
• Relevantie voor onderzoek vandaag?
• Unieke inkijk in middeleeuwse archiefkoffers
• Selectiviteit i.p.v. exhaustiviteit