On International Water Day, we describe information regarding Water Footprint and its important.

2. 22 मार्च रोजी साजरा क
े ल्या जाणाऱ्या “जागतिकक जल
ििना”िनिमत्त आपण पाण्यार्े महत्व जाणुन त्या अनुषगताांने
“वॉटर फ
ु टिरांट अर्ाचक पाण्यार्े ठसे” बद्दल मािहकी घेऊन
पाण्यार्ा अपव्यय वापर टाळु या... कसेर् जगतभराक पाण्यार्ी
बर्कीबाबक जागतरुकका िनमाचण करुन पुढील िपढीला सकक
च
करु या....
-िकशोर धाररया
पाण्यार्े महत्त्व अनन्य साधारण असून “पाण्यार्ी बर्क” ही काळार्ी गतरज बनली
आहे. यामुळेर् पाण्याच्या बर्कीबाबक जागतरुकका िनमाचण करण्यासाठी सांयुक्त
राष्ट्राने 1992 मध्ये झालेल्या अिधवेशनाक 22 मार्च हा 'जागतिकक जल ििन' म्हणून
साजरा करण्यार्े िनििक क
े ले. त्यानांकर 1993 मध्ये 22 मार्च रोजी पिहल्याांिा
'जागतिकक जल ििन' म्हणूनही साजरा करण्याक आला. आांकरराष्ट्रीय स्करावर
'ररयो िि जेनेररयो‘ मध्ये या ििवसार्ी सुरुवाक झाली. पाणी बर्कीबाबक जगतभराक
जागतरुकका करणे हा रमुख उद्देश या मागते आहे.

4. आज सांपूणच जगताक पाण्यार्े सांकट अिस्कत्त्वाक आहे. आज सांपूणच जगत
औद्योिगतकीकरणाच्या मागताचवर आहे, परांकु स्वच्छ व रोगतमुक्त पाणी िमळणे
अवघि होक र्ालले आहे. जगतभराक शुद्ध व िपण्यायोग्य पाणी न िमळाल्यामुळे
जलजन्य आजार महामारीर्े रूप धारण करीक आहेक. पुढील िकसरे िवश्वयुद्ध
पाण्याबाबक होईल, असेही ऐकले आहे. जगताकील रत्येक नागतररकाला पाण्यार्े
महत्त्व पटवून िेण्यासाठी सांयुक्त राष्ट्राांनी जागतिकक जल ििन साजरा करण्यास
सुरवाक क
े ली.
वॉटर फ
ु टिरांट अर्ाचक पाण्यार्े ठसे हे दृश्य िक
ां वा अदृश्य स्वरुपाक असल्या
कारणाने आपल्याला याबाबक मािहकी जाणुन घेणे आवश्यक आहे. कसेर् मोठया
रमाणाक वॉटर फ
ु टिरांटच्या सहाय्याने आपण पाण्यार्ी बर्क करु शकको….

5. जाणुन घेऊ या... पाण्यार्े ठसे (Water Footprint):
• पाण्यार्ा ठसा (Water Footprint) म्हणजे काजे पाणी िक
ां वा गतोि् या पाण्यार्े
एक
ू ण रमाण होय.
• जे एखाद्या व्यक्तीद्वारे िक
ां वा समुिायाद्वारे उत्पाििक िक
ां वा व्यवसायाद्वारे ,
उत्पाििक वस्कू आिण सेवा कयार करण्यासाठी वापरले जाके.
• वॉटर फ
ु टिरांट हे पाण्याच्या वापराच्या िनयमनार्े एक उपाय आहे. जे
मनुष्ट्याच्या पाण्याच्या वापराच्या रमाणाक क्यूिबक मीटर/रिक व्यक्ती/रिक
वषच दृष्टीने िशचवके.
• जागतिकक पाण्यार्े ठसे (Water Footprint) १२४० घनमीटर/व्यक्ती/वषच आहे.

6. • वॉटर फू टिरांट आपण वापरक असलेल्या रत्येक वस्कू आिण सेवाांच्या
उत्पािनासाठी वापरल्या जाणाऱ्या पाण्यार्े रमाण मोजके.
• एखाद्या उत्पािनासाठी, एक जीन्सर्ी जोिी कयार करण्यासाठी िककी पाणी
लागतके, कसेर् एखाद्या कारमध्ये ठेवलेल्या इांधनासाठी िक
ां वा सांपूणच बहु-राष्ट्रीय
क
ां पनीसाठी हे एकार् रिियेने मोजले जाऊ शकके.
• एखाद्या िविशष्ट िेशाद्वारे िक
ां वा जागतिकक स्करावर - िविशष्ट निी पात्राक िक
ां वा
जलर्राकून पाण्यार्े िककी रमाणाक सेवन क
े ले जाक आहे, हेिेखील पाण्यार्े
ठसे (Water Footprint) आपल्याला साांगतू शककाक.

7. • पाण्यार्ा ठसा (Water Footprint) म्हणजे मानवजाकीने वापरलेल्या िक
ां वा
रिूिषक पाण्याच्या रमाणाक नवीन पाण्यार्े िविनयोगत करण्यार्े एक उपाय आहे.
• पाण्याच्या ठशाांर्े मोजमाप करून, आजच्या समाजाक पाण्यार्ा कसा वापर क
े ला
जाको? यार्े स्पष्ट िर्त्र आपल्याला िमळके, त्यार्रकारे काबचन फू टिरांट्स
हवामान बिलाांसाठीर्े योगतिान मोजकाक.

8. पाण्यार्े ठसे (Water Footprint) यार्े रकार-
• वापर आिण स्त्रोकाांच्या आधारे, वॉटर फ
ु टिरांटर्े 3 रकाराक वगतीकरण क
े ले आहे.
ज्यार्े वगतीकरण खालीलरकारे आहे-

9. ग्रीन वॉटर फ
ु टिरांट (Green Water Footprint):
• ग्रीन वॉटर फू टिरांट हे पजचन्यवृष्टीर्े पाणी आहे. जे जिमनीच्या रूट झोनमध्ये
साठवले जाके. हे बाष्ट्पीभवन, सांरेिषक िक
ां वा वनस्पकींनी एकित्रक क
े लेले आहे.
• हे िवशेषकः कृ षी, बागतायकी आिण वनीकरण उत्पािनाांशी सांबांिधक आहे.

10. ब्लु वॉटर फ
ु टिरांट(Blue Water Footprint):
• जागतिकक िनळ्या पाण्यार्े स्त्रोक जसे की कलाव, नद्या, धरणे, जलाशय आिण
िविहरी आहेक.
• ब्लू वॉटर फू टिरांट असे पाणी आहे जे पृष्ठभागत िक
ां वा भूजल स्त्रोकाांमधून राप्त झाले
आहे आिण के बाष्ट्पीकरण क
े ले जाके, उत्पािनाांमध्ये समाकिलक क
े ले जाके
• िसांिर्क शेकी, उद्योगत आिण घरगतुकी पाण्यार्ा वापर या रत्येकाला ब्लू वॉटर
फू टिरांट असू शककाक

11. ग्रे वॉटर फू टिरांट (Gray Water Footprint):
• ग्रे वॉटर फू टिरांट िविशष्ट पाण्याच्या गतुणवत्तेर्े मानक पूणच करण्यासाठी,
रिूषकाांना एकत्र करण्यासाठी, आवश्यक असलेल्या शुध्ि पाण्यार्े रमाण आहे.
• ग्रे वॉटर फ
ु टिरांट अर्ाचक पॉईांट-सोसच रिूिषक पाण्याला र्ेट पाईपद्वारे िक
ां वा
अरत्यक्षपणे वाहून नेके. माकी, अभेद्य पृष्ठभागत िक
ां वा इकर िवरघळणाऱ्या
स्त्रोकाांद्वारे सोिल्या जाणाऱ्या पाण्याच्या स्त्रोकाला रिूिषक करके.

13. रोजच्या िजवनाकील वॉटर फू टिरांट (Water
Footprint) र्े रमाण:
• जलि शॉवरर्े रमाण रिक िमिनट सुमारे 9 िलटर पाणी जाके. पार् िमिनटाांच्या
शॉवरमध्ये 45 िलटर पाण्यार्ा वापर होको.
• एक जोिी जीन्स कयार करण्यासाठी 8,000 लीटर पाणी आिण टी-शटच कयार
करण्यासाठी आणखी 2,700 िलटर पाणी लागतके. जर आपण एक
ू ण रक्कम
365 ििवसाांनी िवभाजीक क
े ली (हे वषचभर िटकके हे लक्षाक घेऊन), के
वापरलेल्या पाण्याच्या रमाणामध्ये आणखी 29 िलटर पाणी लागतके.

14. • बेिरूम आिण आपल्या िैनांििन वॉटर फ
ु टिरांट आधीपासूनर् 74 िलटर आहे.
• आपण खाल्लेल्या अन्नामध्ये िेखील वॉटर फ
ु टिरांट लपलेले असकाक. िर
200 िमलीलीटर िुध कयार करण्यासाठी 200 िलटर पाण्यार्ा वापर क
े ला
जाको.
• एक कप र्हाच्या र्कुर्ाांश कपने कॉफी प्यायल्याने पाण्यार्ी सांख्या
आणखी 50 िलटरने वाढली आहे.
• एक छोटी कार कयार करण्यासाठी सुमारे 454,000 िलटर पाणी लागतके. आिण
रत्येक वेळी आपण कारर्ी 60 िलटर (16 गतॅलन) गतॅस टाकी भरका, केव्हा
आपले वाहन कब्बल 10,860 िलटर (2,869 गतॅलन) पाणी घेके. पार् वषाांच्या
कालावधीक, आपली कार उत्पािन पाण्याक ििवसामागते 49 िलटर आिण
ििवसाक आणखी 775 िलटर (गतॅस उत्पािनाक) वापरके - िर िोन
आठवि् याांनी 60 िलटरर्ी टाकी भरण्यावर आधाररक असके.
• आपला रोजर्ा पाण्यार्ा ठसा आका 948 िलटरपयांक पोहोर्ला आहे.

15. एखािी व्यक्ती पाण्यार्ा ठसा कसा कमी करू
शक
े ल?
• सेिव्हांगत टॉयलेट बसवून एखािी व्यक्ती पाण्यार्ी बर्क करू शकके.
• एखािी व्यक्ती बर्क कारांजे स्र्ािपक करुन पाणी वार्वू शकके.
• आपल्या िाक साफसफाईच्या वेळी आपण पाण्याच्या नळाने पाण्यार्े
नुकसान वार्वू शकका.
• एखािी व्यक्ती बागतेक कमी पाण्यार्ा वापर करूनही पाणी वार्वू शकके.
• औषधे, पेंट्स िक
ां वा इकर रिूिषक कर्ऱ्यार्ी िवल्हेवाट लावू नये.
आपल्या जीवनाकील रत्येक बाबीमध्ये आपण पाण्यार्ा वापर करको, जसे की
पीक लागतवि, घरे साफ करणे, आांघोळ करणे, िपणे आिण उद्योगत इत्यािी.
पाण्याच्या वापरािवषयी कसेर् त्याच्या सांवधचनािवषयी िवर्ार करणे आवश्यक
आहे.

16. जाणुन घेऊ या… आपल्या िैनििांन िजवनाक वापरल्या जाणाऱ्या
खाियपिार्ाांवर िककी रमाणाक वॉटर फ
ु टिरांट अर्ाचक पाण्यार्ा
ठसा र्ा वापर क
े ला जाको…

21. पृथ्वीवर कीन भागत पाणी आिण एक भागत जमीन आहे. परांकु, असे असकानाही
िपण्यायोग्य पाणी अल्प रमाणाक आहे. पाणीटांर्ाई ििवसेंििवस भीषण होक आहे.
नद्याांमध्ये मोठ् या रमाणाक क
े िमकल्स िमसळले जाक आहे. पररणाम नद्या रिुिषक
होक आहेक. यासाठी पाणी रिुिषक होणार नाही, यार्ी काळजी घेकली पािहजे. िवशेष
म्हणजे पाण्याच्या अपव्यय टाळला पािहजे.
वॉटर फ
ु टप्रिंट अर्थात पथण्यथचे ठसे यथ प्वषयथतील पथण्यथची व्यथपकतथ
आप्ि त्यथची गरज आज लक्षथत घेतली पथप्िजे. तसेच जलसिंवर्ानथचथ ठेवथ
वथढवण्यथसथठी आपिथिं सवथांनथ रयत्न करथवे लथगतील. िी भथवनथ
“जथगप्तक जल प्िनथच्यथ” प्नप्ित्तथने प्निथाि करुन वॉटर फ
ु टप्रिंटचे
िित्त्व लक्षथत घेऊन आपल्यथ िैनप्ििंन प्जवनथतील पथण्यथचे ठसे कसे
किी करतथ येतील, यथवर लक्ष िेऊन आपि जलसिंवर्ानथचथ ध्यथस
घेतलथ पथप्िजे…
िकशोर धाररया
-िहरवळ रिकष्ठान