Nurty i gatunki filmowe. Edukacja filmowa (14)

1. Nurty i gatunki filmowe -
Ekspresjonizm niemiecki
Opracowanie: Radosław Wolski

2. Kilka słów wprowadzających…
• "Nigdy nie było czasu takiego przerażenia, takiego
śmiertelnego przerażenia. Nigdy świat nie był tak
grobowo niemy. Nigdy człowiek nie był tak mały. Nigdy
nie odczuwał takiego strachu. Nigdy radość nie była mu
tak daleka, a wolność tak martwa. Jest to krzyk nędzy,
człowiek woła o swoją duszę, nasze czasy są jednym
wielkim krzykiem nędzy istnienia. Również sztuka
krzyczy z głębokiej ciemności, woła o pomoc, woła o
ducha, i to jest właśnie ekspresjonizm"
Herman Bahr, 1916

3. • "Ekspresjonizm to pierwiastek intelektualny
walczący ze światem potęgi materialnej, bunt
sumienia przeciw posłuszeństwu, krzyk serca
przeciw masakrze i milczeniu uciśnionych"
Yvan Goll

4. Ogólne cechy gatunkowe
• rzeczywistość filmowa nie miała przypominać
rzeczywistości obiektywnej, lecz miała być
projekcją psychiki zbiorowej, obrazem
wyrażającym zbiorowe frustracje i niepokoje
• aktorstwo, analogiczne do aktorstwa teatru
ekspresjonistycznego – wyzwolonego z
rzeczywistości, nie naśladującego, lecz
reprezentującego ideę, uczucie, los. Aktor zamiast
wcielania się w rolę, powinien dążyć do efektu
„objawienia” poprzez wyraz stanów
emocjonalnych (ekstatyczne gesty)

5. Geneza nurtu
• kierunek w sztuce, który rozwinął się na początku XX
wieku w Niemczech
• korzeniami sięga do eksperymentów artystycznych
wielkich twórców schyłku XIX wieku
• wyraża stan emocjonalny i nastroje duszy artystów –
skrajnie subiektywny
• wielki wpływ miał kontekst historyczny, I Wojna
Światowa i upadek Cesarstwa Niemieckiego
• rewolucje, kryzys gospodarczy, bunty, ogólna
frustracja i strach – brak perspektyw, „czarna
przyszłość”
• wrodzony metafizyczny niepokój
• mistycyzm, magia, wiara w mroczne siły i tajemnice

6. Prekursorzy
(protoekspresjoniści):
• Malarstwo:
- Vincent Van Gogh, Edvard Munch, Paul Gaugin,
Albrecht Durer, Francisco Goya, Henri de
Toulouse-Lautrec
• Filozofia:
- Fryderyk Nietsche, Arthur Shopenhauer,
Sigmund Freud, Henri Bergson
• Literatura:
- Fiodor Dostojewski, Arthur Rimbaud oraz poeci
poprzedniego pokolenia Wordsworth, William
Blake, Francis Bacon, Richard Dehmel, Hugo von
Hofmannsthal

7. Najwybitniejsi twórcy:
• Fritz Lang
• Friedrich Willhelm Mumau
• Robert Wiene
• Paul Wegener
• Stellan Rye
• Paul Leni

8. Najsłynniejsze filmy:
• „Student z Pragi” (1913) Stellan Rye
• „Gabinet doktora Caligari” (1919) Robert
Wiene
• „Nosferatu- Symfonia Grozy” (1922) F. W.
Mumau
• „Zmęczona śmierć” (1921), „Nibelungi” (1924)
i „Metropolis” (1927) Fritz Lang

9. „Student z Pragi”
reż. Stellan Rye (1913)
• początek nurtu ekspresjonizmu niemieckiego
• pierwszy wybitny film w konwencji grozy
• biedny student Balduin (Paul Wegener) sprzedaje na
jarmarku pewnemu czarownikowi swoje odbicie
lustrzane
• Sobowtór studenta, który staje się jego prekleństwem
• W finale Balduin strzela z pistoletu i uśmierca
sobowtóra, czym jednocześnie doprowadza do własnej
śmierci. Nie może bowiem istnieć bez swojej mrocznej
połowy (Freudowskie id, Jungowski cień)
• Wyparcie ze świadomości, dwoistość natury ludzkiej

10. „Golem”
reż. Paul Wegener
(1917 -1920)
• oparty na XVII-wiecznej legendzie
• rabin Liwa przywołuje czarami biblijne postacie i ożywia
glinianego Golema przez umieszczenie talizmanu na
jego piersi
• święta, olbrzymia figura-ma nieść ratunek Żydom w
getcie średniowiecznym, wskutek nowego układu
gwiazd występuje przeciw cesarzowi, jak i swojemu
wskrzesicielowi
• destrukcji zapobiega mała dziewczynka (jabłko)
• pierwowzór buntujących się robotów i maszyn
• seria filmów o monstrach (Frankenstein, Nosferatu itp.)

11. „Gabinet doktora Caligari”
reż. Robert Wiene (1919)
• otwiera w kinie niemieckim serię upiornych ekranowych
historii i inicjuje rozkwit niemieckiego ekspresjonizmu
• klasyczny przykład fantazmatu z motywem uwiedzenia,
połączenie wątku sensacyjnego z fantastycznym
• Dr Caligari (Werner Krauss) to groźny i demoniczny
hipnotyzer, który posługuje się podporządkowanym mu
bezgranicznie somnambulikiem Cezarem (Conrad Weidt) do
dokonywania okrutnych zbrodni
• wszystkie wydarzenia okazują się być wizją szaleńca, a
tytułowy Caligari poczciwym psychiatrą i dyrektorem
szpitala
• jarmark, wynalazki, magia, tajemnica, psychoanaliza,
„utajona psychika”

12. Kracauer – „Od Caligariego do Hitlera”
• „Hipnotyczna siła, z jaką Caligari uzależnia Cezara,
narzuca mu swą wolę, czyni narzędziem, >>włada
jego duszą<<, przypomina sposób, w jaki Adolf
Hitler zapanował nad Niemcami, popchnął ten
naród do wywołania II wojny światowej i nakłonił
do popełniania czynów haniebnych. Winni
ludobójstwa hitlerowscy żołnierze, a także cywilni
urzędnicy i zwykli obywatele tłumaczyli się
potem, że tylko spełniali rozkazy, jakby przez
dwanaście lat, od 1933 do 1945 roku, pozostawali
uśpieni, byli pozbawieni woli, nie odpowiadali za
swe czyny” (Grażyna Stachówna).

13. Kaligarym – styl w nurcie
• scenerie powstają w atelier pośród sztucznych, teatralno-
plastycznych dekoracji kubistyczno-gotyckich
• w każdym kadrze kontrast bieli i czerni, gra mroku i światła,
światłocień
• przestrzeń nacechowana jest deformacjami:
- zakłócona perspektywa, załamanie linii i zachwiane
proporcje kształtów, malowanych na płaskich płótnach
- ukośne uliczki przecinające się nieoczekiwanie pod
najdziwniejszymi kątami, mroczne bramy, krzywe i
zdeformowane ramy okien
- tło przedłużane – w sposób niepokojący – przez faliste linie
- pochyłe ściany budynków, opustoszałe domy
- brak dziennego światła

14. • prawie zupełny brak efektów czysto filmowych –
rozwiązań montażowych (np. całkowity brak
dbałości o rytm montażu), pracy kamery (jej
ruchów i bardziej niekonwencjonalnych ustawień)
• dzięki sugestywnej plastyce scenografii film stał
się mroczną, klaustrofobiczną, halucynacyjną
wizją
• Inne dzieła należące do stylu:
- „Genuine” (1920) reż. Robert Wiene
- „Gabinet figur woskowych” (1924) reż. Paul Leni
(scenograf z teatru Maxa Reinhardta)

15. Filmy Fritza Langa
„Zmęczona śmierć” (1921)
- magiczna ballada o nieuchronności wyroków losu

16. „Dr Mabuse: Gracz” (1922)
• Opowieść o starciu demonicznego, żądnego
władzy namiętnego gracza i hipnotyzera, szefa
potężnego gangu morderców i fałszerzy pieniędzy
z reprezentującym ład i porządek prokuratorem
• Kontynuacje i remake:
- „Testament dr. Mabuse” (1933)
- „Tysiąc oczu dr. Mabuse” (1960)
- „FBI kontra Mabuse” (1961)
- „Dr M.” (1990)
- „Dr Mabuse” (2013)

17. „Nibelungi” (1924)
• trzyczęściowa adaptacja XIII-wiecznego
germańskiego eposu
• imponowała wizyjna scenografia, techniki
trickowe, monumentalizacja i geometryzacja
kompozycji
• zrealizowane w studio: walka z ziejącym ogniem
smokiem, podróż przez puszczę o niezgłębionym
mroku i zasnute mgłą bagna, sceny ze statkami,
katedrą, zamkami należą do najbardziej
imponujących w dziejach kina pod względem
osiągnięć scenografii w filmie

18. „Metropolis” 1927
• epicki i scenograficzny rozmach w kreowaniu obrazu
dalekiej przyszłości (futuryzm)
• precyzyjnie konstruowany rytm montażowy
• przejęta z teatru Maxa Reinhardta choreografia ruchu
tłumu
• grupy statystów traktowane są jako elastyczny materiał
do kreowania ruchomych struktur geometrycznych
• gigantyczne dekoracje, np. fabryka-Moloch, budzą lęk
swoją przytłaczającą potęgą, „w kulminacyjnych
scenach podkreślają grozę destrukcji, by w końcu
ujawnić nietrwałość bezdusznej materii”
(monumentalizm)

19. Murnau („Nosferatu”) wyróżnia się na
tle filmów kaligarystycznych :
- rezygnuje on z ostrych kontrastów bieli i czerni na
korzyść płynnej kamery i wykorzystania głębi ostrości
naturalnego pleneru (chodzi o ujęcia, w których widz
dostrzega np. na pierwszym planie postać bohatera, a
na dalszym planie, dzięki głębi ostrości obiektywu
szerokokątnego, widzi jakiś złowrogi element)
- przestrzeń wnętrz jest w tym filmie dobrze
zharmonizowana z obrazami przyrody (morza, gór, łąk
górskich, nieba)
- artystyczne posługiwanie się światłem przejawia się
m.in. w uwidacznianiu olbrzymich cieniów na ścianach,
a zwłaszcza w kreowaniu efektów światłocieniowych.
Murnau do dziś uznawany jest za mistrza filmowego
chiaroscuro, czyli światłocienia.

20. „Nosferatu – symfonia grozy”
Wilhelm Friedrich Murnau (1922)
• klasyczny film grozy z wątkiem wampirycznym (dla
wielu krytyków filmowych – pierwszy horror z
prawdziwego zdarzenia)
• realizowany był głównie w plenerze i pozbawiony
niemal całkowicie sztucznych dekoracji (w opozycji do
kaligaryzmu)
• został oparty na powieści „Dracula” irlandzkiego
dziennikarza – Brama Stokera, wydanej w 1897 roku,
będącej literacką wersją legendy o wołoskim
hospodarze Vladzie Draculu (okrutniku zwanym
„wbijaczem na pal”)
• Czas akcji: 1838 rok

21. Dzisiejszy wydźwięk ekspresjonizmu
• Wpływ na gatunek horrorów w filmach i grach
wideo (remake’i):
„Metropolis” (anime, 2001), „Nosferatu:
Gniew Malachiego” (gra wideo, 2003),
„Dracula” (1992), „Gabinet figur woskowych”,
• wpływ na twórczość wielu reżyserów, m.in.
Tim Burton „Batman”, „Vincent” i David Lynch
„Głowa do wycierania”

22. Pingwin / Caligari

23. Vincent vs Caligari

24. I ty staniesz się Caligarim
• „W niemieckich horrorach potwór drzemie w
zwykłym człowieku – (...) grozę niesie nie sama
walka niewinnego człowieka z potworem, ale
zarażenie złem, odkrycie, że jest ono bezkarne,
wszechogarniające, fascynujące.”
Tadeusz Sobolewski