Fantasy literature - introduction.

1. L I T E R A T U R A P O P U L A R N A
– WPROWADZENIE DO FANTASTYKI
F A N T A S Y
mgr Maciej Pawlak

2. Czy warto tłumaczyć fantasy?
● 1989 – 55 wydanych książek fantastycznych/2 fantasy
● 1990 – 108/30
● 1994 – 277/104
● 1998 – 256/102 (135 – science fiction, 102 – fantasy, „pogranicze” - 19)
● 1999 – 267/92 (153/99/15)
● „Wieksza połowa” wydawanej fantastyki to fantasy (w całości bądź w części)
● Pierwsza trójka (Robert E. Howard, Roger Zelazny, Andre Norton, J.R.R.
Tolkien, Terry Pratchett)
● Oficyny wydawnicze utrzymujące się wyłącznie z fantastyki, w tym również i
fantasy (Fabryka Słów, Rebis, Mag, Amber, Prószyński i S-ka, Zysk i S-ka,
SuperNOWA etc.)

3. Fantasy to nie tylko książki:
● Role Playing Games (Warhammer, Earthdawn, Forgotten Lands...)
● Gry komputerowe (Skyrim, Dragon Age, Baldur's Gate...)
● Gry planszowe i karciane (Magiczny miecz, Magic the Gathering...)
● Filmy telewizyjne i kinowe („Władca pierścieni” i „Hobbit” Petera Jacksona,
„Złoty kompas” Chrisa Weitza, „Willow” Rona Howarda...)
● Anime i manga („Berserk” Kentarou Miury, „One Piece” Eiichiro Oody...)
● ...i któż wie co jeszcze.

4. Fantasy to nie tylko książki:
● Role Playing Games (Warhammer, Earthdawn, Forgotten Lands...)
● Gry komputerowe (Skyrim, Dragon Age, Baldur's Gate...)
● Gry planszowe i karciane (Magiczny miecz, Magic the Gathering...)
● Filmy telewizyjne i kinowe („Władca pierścieni” i „Hobbit” Petera Jacksona,
„Złoty kompas” Chrisa Weitza, „Willow” Rona Howarda...)
● Anime i manga („Berserk” Kentarou Miury, „One Piece” Eiichiro Oody...)
● ...i któż wie co jeszcze.
Fantasy pod różnymi postaciami jest na rynku pełno,
a więc pewnie, że warto!

5. Skąd się wzięło fantasy?
„Fantazjowanie jest naturalną skłonnością człowieka” - J.R.R. Tolkien, „O
baśniach”
*
● MITOLOGIE: przedchrześcijańskie eposy i sagi; nordyckie
(„Edda starsza”), celtyckie („Cuchulainn”), hinduskie („Ramajana”),
greckie („Odyseja”) i rzymskie („Eneida”);
● BAŚNIE i FOLKLOR: legendy i podania ludowe;
● „Stara fantastyka” protoplastów gatunku, a wśród nich...

6. William Morris (1834-96) – architekt i tłumacz; przełożył na angielski „Eneidę”,
„Odyseję”, „Beowulfa”, poeta („The Defence of Guenevere”), powieściopisarz:
„The Glittering Plain”, „Las za światem”, „The Well at World's End”;
Edward John Moreton Drax Plunkett a.k.a. Lord Dunsany (1878-1956) –
irlandzki zawadiaka, poeta i wagabunda, żołnierz w wojnie burskiej i I światowej,
arystokrata, miłośnik wszelkich używek; napisał ponad sześćdziesiąt powieści,
w tym „The King of Elflands Daughter” o wyprawie do Elflandu, porwaniu
córki króla elfów, matki półelfa Oriona
Henry Rider Haggard (1865-1925) – literat, który nie czytał prawie nic,
ograniczył swoje lektury do”Robinsona Crusoe”, „Trzech muszkieterów” i
„Opowieści z tysiąca i jednej nocy”; autor „Kopalni króla Salomona”
(1885/1891) o Allanie Quatermainie (niebywały bestseller, mnóstwo sequeli i
prequeli) i czteroczęściowej „Ayeshy” (lost race fiction).

7. Początki nowoczesnej fantasy – USA
1930 – Robert E. Howard pisze pierwsze opowiadanie o Conanie dla Weird
Tales - „The Phoenix on the Sword” („Feniks na mieczu”)...
1932 – ...które wychodzi drukiem dwa lata później, a po nim powstają kolejne,
które zyskuję potężne grono czytelników
1934 – śmierć Howarda i rzesza kontynuatorów
1939 – Fritz Leiber pisze pierwsze opowiadania o Fafhrdzie i Szarym Kocurze
1956 – Liga Hyboriańska – grupa zagorzałych fanów Howarda
1960 – Fritz Leiber i jego „sword and sorcery”

8. Początki nowoczesnej fantasy – UK
1937 – niejaki J.R.R. Tolkien, profesor literatury średniowiecznej na Oksfordzie,
publikuje książkę dla dzieci pt. „Hobbit” i odnosi niebywały sukces
1950 – kolega Tolkiena, C.S. Lewis publikuje „Opowieści z Narni”
1956 – Tolkien powraca z pisanym przez 12 lat dziełem „Władca pierścieni”,
odnosząc sukces dopiero w 1960, po opublikowaniu książki w USA (reedycja
Conanów w USA)
1958 – kolejni brytyjscy pisarze: T.H. White - „Był sobie raz na zawsze król” i
Michael Moorcock - „Elryk z Melnibone”
1963 – Andre Norton - „Świat Czarownic”

9. Fantasy – definicja?
● Damon Knight: „Jeśli pokażę palcem i powiem, że to
science-fiction, będzie to science-fiction”;

10. Fantasy – definicja?
● Damon Knight: „Jeśli pokażę palcem i powiem, że to
science-fiction, będzie to science-fiction”;
● Sapkowski: „Jeśli na grzbiecie książki pisze fantasy,
będzie to fantasy”;

11. Fantasy – definicja?
● Damon Knight: „Jeśli pokażę palcem i powiem, że to
science-fiction, będzie to science-fiction”;
● Sapkowski: „Jeśli na grzbiecie książki pisze fantasy,
będzie to fantasy”;
● „Gatunek literacki lub filmowy używający magicznych i innych
nadprzyrodzonych form, motywów, jako pierwszorzędnego składnika
fabuły, myśli przewodniej, czasu, miejsca akcji, postaci i okoliczności
zdarzeń”;
● Dominuje nurt mediewistyczny (post-tolkienowski);
● Quest – motyw wyprawy, misji, bohaterskiej wędrówki do celu.

12. Podgatunki fantasy – klasyfikacja klasyczna
● Low fantasy
● High fantasy
● Dark fantasy
● Urban fantasy
● Science fantasy
● Heroic fantasy
● Historical fantasy

13. Low fantasy
● Fantasy „niska”;
● Brak fikcyjnych ras (elfów, krasnoludów, etc.);
● Stosunkowo nieduża „zawartość fantasy w fantasy” (magia, etc.);
● Akcja osadzona w świecie realnym (głównym, czyli tym naszym), bądź
podobnym do realnego, doprawionym elementami nieprawdopodobieństwa;
● Przykłady: J.K. Rowling – cykl „Harry Potter”; Stephen King - „Lśnienie”;
Andrzej Sapkowski - „Tandaradei!”.

14. High fantasy
● Fantasy wysoka;
● Światy wymyślone, „Nibylandie”, zamieszkane przez fantastyczne postacie;
● Biel przeciw czerni, mało szarości;
● Podniosły styl, kwiecistość i obszerność opisu;
● Wielotomowe cykle, sequele, prequele;
● Wyidealizowany świat przedstawiony, opowieści o bohaterstwie, heroiczna
wojna;
● Mentor/nauczyciel + wybraniec, od zera do bohatera vs. Zły Władca;
● Przykłady: J.R.R. Tolkien „Władca pierścieni”, „Silmarillion”, Ursula K.
LeGuin „Czarnoksiężnik z archipelagu”, David Eddings - cykl „Belgariada”,
Terry Brooks- cykl „Miecz Shannary”, Robert Jordan – cykl „Koło czasu”.

15. Dark fantasy
● Fantasy mroczna;
● „Zły bliźniak” high fantasy;
● Szarość przeciw czerni, mało bieli; bohaterowie heroiczni ale ze zmazą i
skazą;
● Fantasy z elementami makabreski, horroru, kryminału noir;
● „Gotyckość” świata przedstawionego;
● Ponura atmosfera, klimat zagrożenia, „To się źle skończy”;
● Fantasy-based vs. Horror-based;
● Przykłady: Karl E. Wagner – cykl „Kane”, William King – cykl „Przygody
Gotreka i Feliksa”, Michael Moorcock – cykl „Elryk z Melnibone”.

16. Urban fantasy
● Fantasy miejska;
● „Elfy w Central Parku” → fantastic narration has an urban setting;
● Świat realny, ale zamieszkany przez fantastyczne rasy i postacie, a nie tylko
człowieka;
● Koegzystencja człowieka z istotami fantastycznymi;
● Technologia przepleciona z magią;
● Przykłady: Mark Helprin - „Winter's Tale”, Emma Bull - „War of the Oaks”,
Charles de Lint - „Drink Down the Moon”.

17. Science fantasy
● Fantasy naukowa/kosmiczna;
● Hybryda science fiction i fantasy, „opowieści międzyplanetarne, dziejące się na
planetach rządzonych magią i mieczem” [S];
● Fantasy osadzone w przestrzeni kosmicznej, wzbogacone o rekwizyty typowe
dla fantastyki naukowej;
● „A genre never fully defined” [EoSF];
● Przykłady: Piers Anthony – cykl „Adept” („Proton-Phaze”); Anne McCaffrey –
„Jeźdźcy smoków”, Tanith Lee - „Birthgrave”, Gene Wolfe „Księga Długiego
Słońca”.

18. Heroic fantasy
● Fantasy heroiczna, magia i miecz (sword and sorcery);
● Najstarszy podgatunek nowoczesnej fantasy;
● Światy paralelne, często podobne do realnego, często realny w odległej
przeszłości;
● Skupienie fabuły na jednym bohaterze, herosie, który w pojedynkę lub małej
grupie dokonuje wiekopomnych czynów;
● Często antybohater (Kane Wagnera);
● Barbarzyńca i barbarzyństwo, kult nadczłowieka, chaotyczność;
● Motywy bohatera: zemsta, chęć zdobycia władzy, bogactwa, kobiet/y;
● „Explicitly American”, kult „winnera”;
● Przykłady: Robert E. Howard – saga o Conanie, Karl E. Wagner – cykl
„Kane”, Fritz Leiber - „Swords & Devilry”, Michał Cetnarowski - „Rodzi się
ogień”.

19. Historical fantasy
● Fantasy historyczna;
● Miejscem akcji jest świat realny, historyczny, ale występują elementy czysto
fantastyczne (magia, rasy rodem z fantasy etc.);
● Zwykle fantastyczne stwory i postacie ukrywają się przed dominującym człowiekiem,
magia była, ale do naszych czasów znikła;
● Często średniowiecze lub czasy antyczne;
● Tłem dla perypetii bohaterów są doniosłe wydarzenia z historii;
● Często – historia alternatywna, która potoczyła się innym torem, niż miało to miejsce
rzeczywiście;
● Przykład: Andrzej Sapkowski – „Narrenturm”, „Boży bojownicy”, „Lux perpetua”,
„Żmija”, Gene Wolfe - „Soldier of Arete”, Naomi Novik – cykl „Temeraire”.

20. Walka z wiatrakami – dlaczego klasyfikacja
zawodzi?
● Wiele powieści stanowi zbiór elementów przynależnych do wielu zbiorów, z
konieczności granice między gatunkami są rozmyte:
● Czy „Kane” Wagnera to heroic fantasy czy dark fantasy?
● Czy „Wiedźmin” Sapkowskiego to dark fantasy czy high fantasy?
● Czy „Wyprawa w góry księżycowe” Hoddera to steampunk, historical fantasy
czy historia alternatywna?
● Czy każda powieść osadzona w wymyślonym świecie to fantasy?
● Gdzie przebiega granica między realizmem magicznym a fantasy?
● Czy dark fantasy w wymyślonym świecie jest zarazem high fantasy?
● Jak znaleźć element dominujący i wedle jakiego klucza przypisać powieść
do danego podgatunku?

21. Klasyfikacja Sapkowskiego
● Zamknięte drzwi
● Retelling
● Nibylandie
● Historia magica
● Jednorożce w ogrodzie
● Krewni i znajomi królika
● Urban fantasy

22. Zamknięte drzwi, czyli „oj, Toto, to chyba
już nie jest Kansas”
● Podstawowe założenie: oprócz świata, w którym żyjemy, istnieje jakiś
świat paralelny, do którego możemy się dostać, jeśli odnajdziemy
tajemne drzwi i będziemy umieli je otworzyć;
● „Opowieści z Narni” C.S. Lewisa → szafa, obraz „Podróż Wędrowca
do Świtu”, brama z patyków;
● „Świat Czarownic” Andre Norton → Simon Tregarth przeniesiony do
Estcarpu przez tajemniczego naukowca;
● „Kroniki Thomasa Covenanta Niedowiarka” Stephena R. Donaldsona
→ chory na trąd Thomas zostaje potrącony przez samochód i budzi
się w Krainie.

23. Retelling, czyli „jak to było naprawdę”
● RETELLING – ponowne opowiedzenie mniej lub bardziej znanej historii;
● Mity, legendy, bajki, baśnie, retellingi;
● Ambicją autora jest, by czytelnik przyjął jego wersję jako tę prawdziwą;
● EUHEMERYZACJA – eliminowanie elementów bajkowości (w przypadku
fantasy – nie eliminując magii);
● „Firebrand” Marion Zimmer Bradley → wojna trojańska z perspektywy
Kasandry;
● „Złote popołudnie” Andrzeja Sapkowskiego → perypetie Alicji w Krainie
Dziwów w narracji Kota z Cheshire, który spotyka nawet w Londynie
Jonathana Carrolla;
● Robert Nye „Merlin” → opowieść o królu Arturze z perspektywy Morgany.

24. Nibylandie, czyli „gdzieś hen, hen za
polami, które znamy”
● Fantazja od początku do końca, świat w całości wymyślony przez autora,
autonomiczny i samowystarczalny, nie będący w żaden sposób powiązany
ze światem realnym, nieosadzony w żadnych ramach poza tymi, którymi go
otoczył autor;
● „Imaginacja artystyczna granic nie ma i mieć nie może” [T];
● Nibylandie korzystają z dziedzictwa kulturowego świata realnego, ale są od
niego niezależne;
● „Władca pierścieni” J.R.R. Tolkiena → Arda i w niej umiejscowione
Śródziemie;
● Cykl „Miecz prawdy” Terry'ego Goodkinda → Nowy Świat, D'Hara, Midlandy;
● Cykl „Świat Dysku” Terry'ego Pratchetta → Świat Dysku.

25. Historia magica, czyli „i stało się wczoraj”
● Historia alternatywna, „co by było, gdyby”;
● Zabawa z historią i przy okazji studium prawdziwych historycznych
zaszłości;
● Wzbogacenie historii o czynniki nadnaturalne, magię itp.;
● „Człowiek z Wysokiego Zamku” Roberta Silverberga → co by było, gdyby
Hitler wygrał wojnę;
● „Bring the Jubilee” Warda Moore'a → co by było, gdyby w wojnie secesyjnej
Unia została pobita przez konfederatów z Południa;
● „Leśny Dom” Marion Zimmer Bradley → bogini Danu i bóg Cernunnos
słuchają i spełniają modły druidek, pomagając Celtom odeprzeć inwazję
Rzymian;
● Cykl „Natil” Gael Baudino → Inkwizycja oprócz heretyków prześladuje
pochowane po lasach elfy.

26. Jednorożce w ogrodzie, czyli „jakiś potwór
tu nadchodzi”
● Dziwne, magiczne i niecodzienne wydarzenia mają miejsce w codziennym
życiu w naszym świecie;
● Cienka granica między tym podgatunkiem, a horrorem, thrillerem (King), czy
realizmem magicznym;
● Roger Callois: „Fantastyczność to wyłom w ustalonym porządku, to nagła
eksplozja niedozwolonego, niedopuszczalnego i nielegalnego w naszym
codziennym, uładzonym, pozornie niezmiennym – i legalnym – życiu”;
● „Czarownice z Eastwick” Johna Updike'a → trzy rozwódki w
prowincjonalnym mieście zaczynają parać się czarami, do miasta przyjeżdża
ekscentryczny bogacz, który okazuje się być diabłem;
● Cykl „Harry Potter” J.K. Rowling → sierota, przygarnięty przez wujostwo,
okazuje się być dzieckiem czarodziejów i trafia do Hogwartu, Akademii
Czarownictwa i Czarodziejstwa.

27. Krewni i znajomi królika, czyli „między
nami zwierzątkami”
● Raczej literatura dziecięca;
● Opowieści o mówiących zwierzętach, które myślą i działają jak ludzie;
● Rodowód: bajki braci Grimm i La Fontaine'a, bajki Ezopa, baśnie Charlesa
Perraulta;
● Często wydźwięk ekologiczny;
● „Doktor Doolittle” Hugha Loftinga, „Kubuś Puchatek” A.A. Milne'a, „O czym
szumią wierzby” Kennetha Grahame'a;
● „Wodnikowe Wzgórze” Richarda Adamsa → opowieść o królikach, którym
grozi zagłada ze strony ludzi, wybierają więc spośród siebie śmiałków,
którzy wyruszają na wyprawę, aby znaleźć nowy dom.

28. Urban fantasy, czyli „elfy w Central Parku”
● Jak wyżej: fantasy w betonowo-asfaltowej dżungli naszych miast;
● Elfy w zespołach punk-rockowych, krasnoludy jedzące burgery w
McDonaldzie, gnomy wykładające ekonomię na uczelniach, gobliny
rozbijające się po miastach motocyklami...

29. Bibliografia:
● Sapkowski, Andrzej. „Rękopis znaleziony w smoczej jaskini”. SuperNOWA,
Warszawa 2001.
● Clute, John and Nicholls, Peter. „The Encyclopedia of Science Fiction”, St.
Martin's Press, London 1995.
● http://www.sf-encyclopedia.com/
● http://en.wikipedia.org/wiki/Speculative_fiction
● http://en.wikipedia.org/wiki/Fantasy

30. Dzięki za uwagę!