1. 18 jaargang 3 | nummer 3 | juli 2016CC
Ruim 1,5 kilo ofwel 1-100 triljoen micro-organismen
(microben), leven in en op ons lichaam en maken deel
uit van ons leven1
. Vermoedelijk leven op de huid en
in de huidadnexen (nagels, haren, klieren) ongeveer
106 bacteriën per vierkante cm2,3
. Deze huid micro-
biota bevindt zich op en tot diep in de epidermis en
vermoedelijk ook in de daaronder gelegen dermis4
.
Onze ontlasting bestaat voor ongeveer 50% uit
micro-organismen 5
. En die micro-organismen zitten
er niet voor niets, sterker nog, we kunnen niet
zonder ze 2,3,6
. Onze residente micro-organismen,
ofwel de vaste bewoners van ons microbiota, spelen
een belangrijke rol in de eerstelijns afweer in het
immuunsysteem. Een uitgebalanceerde samenstelling
van deze micro-organismen zorgt voor afweer tegen
andere pathogene organismen onder andere door het
maken van AMP’s ofwel antimicrobiële peptiden. Ze
zorgen tevens voor een goed ecosysteem waarbij de
gezonde micro-organismen niet teveel in aantal
kunnen groeien. Want zelfs niet-pathogene micro-
organismen kunnen een pathogene rol spelen
wanneer ze in aantal te sterk toe gaan nemen 2,3,6
,
of wanneer zij multiresistent raken zoals de MRSA
(Multi Resistente S. aureus) 6
. Tevens dragen ze bij aan
het in stand houden van een gezonde zuurgraad van
de huid.
Het belang van een gezond microbioom
Al vanaf de geboorte ontwikkelt het microbioom van
de baby op de huid en in de darmen 7,8
en daarmee
wordt de eerste aanzet gedaan naar een gezond en
goed functionerend immuunsysteem waarbij onder
andere mogelijk pathogene stoffen en micro-organis-
Het humane microbioom en de invloeden
van binnenuit en buitenaf
Tijdens mijn lezing in mei 2016 op het Dermatologie congres in
Arnhem over de ontwikkeling van de neonatale huid bleek dat de
aanwezige zorgverleners in huid en huidzorg nog (te) weinig bekend
zijn met de nieuwste inzichten inzake de ontwikkeling van de huid.
Vooral als het gaat om het humane microbioom van de huid en de
darmen. Gelukkig staat het microbioom momenteel steeds meer in
de belangstelling en dat is natuurlijk niet voor niets.
CC
DermaNieuws
men effectief bestreden kunnen worden 1
. Het is
natuurlijk bijzonder dat onze gezondheid mede
afhankelijk is van ‘beestjes’ die we bij ons dragen, en
vermoedelijk beseffen velen het belang niet van een
uitgebalanceerde en gevarieerde samenstelling van
onze microben. We kennen vast wel het effect van
het binnenkrijgen van pathogene bacteriën zoals een
salmonella bacterie: een acute diarree en algehele
malaise zijn het gevolg. Men zou kunnen denken: je
hebt pech gehad met het binnenkrijgen van een
vervelende ziekteverwekker. Anderzijds kan men zich
afvragen waarom een ziekteverwekker een reactie
kan opwekken waardoor iemand, ernstig, ziek wordt.
Iedereen zal verschillend reageren op het binnen-
dringen van pathogenen omdat elk afweersysteem
samen met de microbiota samenstelling anders is.
Een gezond iemand met een evenwichtig microbiota
op de huid en in de darmen zal minder snel uit balans
raken door een pathogeen dan iemand met een
verzwakt immuunsysteem. Vooral bij uiterst kwets-
bare prematuren met een zwak nog onderontwikkeld
immuunsysteem kunnen pathogene en zelfs niet-
pathogene micro-organismen veel meer schade
aanrichten dan bij een gezonde baby. Kortom, het
gaat dus mogelijk niet zozeer om de vraag hoe
pathogeen een micro-organisme is om iemand ziek te
maken, juist eerder om de vraag hoe kwetsbaar het
immuunsysteem en de afweer van de microbiota van
de huid en de darmen zijn6
.
Microbioom en immuunsysteem
De humane microbiota van de huid en de darmen
hebben een aantal overeenkomsten in samenstelling
en in functie. Zo bestaan ze allebei uit residente
microbiota ofwel vaste bewoners van de microbiota
en transiënte microbiota ofwel passerende micro-
organismen. De residente microbiota is in principe
niet pathogeen maar kan mogelijk een pathogene rol
krijgen. Dit kan gebeuren wanneer het in bepaalde
situaties in de gelegenheid is om extreem in aantal
toe te nemen of wanneer andere residente microbiota
juist in aantal afneemt. De transiënte microbiota is
vaak pathogeen en heeft normaal gesproken weinig
of geen invloed wanneer de residente microbiota en
de afweerreactie voldoende sterk aanwezig zijn 6
.
Microbiota is in staat om met behulp van de produc-
tie van antimicrobiële peptiden ofwel AMP’s andere
micro-organismen af te remmen of zelfs te doden.
Kortom: onze huid en onze darmen hebben deze
goede microbiota nodig omdat het eigen antibiotica
aanmaakt en daarmee direct bijdragen aan de
eerstelijns afweer op de huid en op de slijmlaag in de
Onze residente micro-organismen, ofwel
de vaste bewoners van ons microbiota,
spelen een belangrijke rol in de eerste-
lijns afweer in het immuunsysteem

2. jaargang 3 | nummer 3 | juli 2016 19CC
darmen 9
. Gelukkig krijgen we allemaal de eerste
micro-organismen aangereikt bij onze geboorte en
kunnen het immuunsysteem en het microbioom zich
daarna verder ontwikkelen. Niet altijd verloopt het
begin van deze ontwikkeling vlekkeloos. De geboorte
via een keizersnede zorgt bij de start voor het
ontbreken van de vaginale en anale microbiota van
de moeder. Dit kan op den duur leiden tot de
ontwikkeling van een andere samenstelling van het
microbioom dan bij mensen die een normale beval-
ling hebben ondergaan 1
.
Cutane microbiota en de rol in de eerstelijns
afweer
Op de huid spelen ook tal van factoren een rol in de
beïnvloeding van de cutane microbiota. Deze
microbiota draagt bij aan het in stand houden van
een gezonde huid pH en speelt een belangrijke rol in
de eerstelijns afweer door onder andere de aanmaak
van antibiotica. Ook kan microbiota, zoals de
S. epidermis, keratinocyten aanzetten tot het
produceren van eigen AMP’s waarmee dus ook de huid
zelf in staat is antibiotica aan te maken 3,10
. Dit is
uitermate belangrijk om een goede samenstelling van
de aanwezige micro-organismen te garanderen en
daarmee een gezond ecosysteem te handhaven op de
huid. Wanneer de huid in contact komt met een
mogelijk pathogeen micro-organisme zoals een
schimmel, kan het afweermechanisme gelijk in
werking worden gezet en merkt de ‘gastheer’ daar
normaal gesproken niets van. Pas wanneer de
barrière van de huid verzwakt is, krijgen pathogenen
meer kans schade aan te richten. Signalen van een
zwakkere huidbarrière zijn onder andere een afwij-
kende huid pH, een tekort aan sebum, een te lage
hydratatie en te hoge TEWL (transepidermaal water
verlies) 11
. Een verandering in het microbioom kan de
barrière zwakker maken zoals een tekort aan resi-
dente microbiota en/of een minder gevarieerde dus
verarmde samenstelling van het microbioom. Normaal
gesproken is een pathogeen pas dan in staat schade
aan te richten en wordt de huid ziek en soms ook de
gastheer zelf. Denk maar aan wondroos ofwel
erysipelas, waarbij via een minuscuul porte d’entrée
Streptococcus de huid binnen kan dringen en schade
kan aanrichten. Juist de combinatie van de aanwe-
zigheid van eiwitrijk lymfevocht bij lymfoedeem
geeft Streptococcus gelegenheid zich snel te vermeer-
deren en de gastheer flink ziek te maken. Het
aanwezige lymfevocht en een zwakkere huidbarrière
zijn in dit geval belangrijke factoren bij de kans op
een infectie zoals bij wondroos.
Invloed van voeding op samenstelling
microbioom
Het menselijk microbioom is ook continue ‘in
beweging’ omdat de samenstelling hiervan onder­
hevig is aan vele factoren van binnenuit en van
buitenaf. Het lijkt alsof de wereld van de darmen en
de daar levende micro-organismen totaal anders als
is als die van de huid, het tegendeel is waar. De
darmen zijn als het ware de ‘naar binnen gekeerde
buitenwereld’ 12
en lijken daarom dus erg veel op de
huid aan de buitenkant. Wanneer we kijken naar de
invloeden van binnenuit kan gedacht worden aan de
rol van voeding, medicatie, stress et cetera. Elk type
bacterie en schimmel heeft een eigen voedingspa-
troon. Zo zijn er bacteriën zoals E. coli en Enterococ-
cen species die zich voeden met eiwitten en koolhy-
draten. Andere bacteriën zoals Clostridium species
voeden zich vooral met vetten en kunnen zodoende
bij een eetpatroon met veel verzadigde vetten in
aantal eerder toenemen. Zo kan de samenstelling van
het intestinale microbioom ofwel de micro-organis-
men in de darmen beïnvloed worden door wat iemand
eet of juist niet eet. Soms kunnen gezonde bacteriën
zoals E. coli uit de groep Enterobacteriaceae ook
toenemen door juist het eten van veel, vaak niet
goed gewassen (biologische) groenten, rauw vlees en
rauwe melkproducten 13
. Kortom, het is niet eenvou-
dig te zeggen welke voeding het beste is. Een goed
voedingsadvies lijkt hierdoor maatwerk, afhankelijk
van de aard van klachten en afhankelijk van de
samenstelling van het microbioom in de darmen.
Deze microbiota samenstelling van de darmen kan
bepaald worden door ontlastingonderzoek. In de
darmen worden ook vitaminen K en B12 geproduceerd
door de daar aanwezige bacteriën 14
. Bij een dysbiose
in de darmen is het risico groot dat de vitaminepro-
ductie afneemt en dat bepaalde belangrijke voe-
dingsstoffen, zoals sporenelementen, mineralen,
essentiële vetten, niet goed meer worden opgeno-
men. Een tekort aan vitaminen vanuit eigen produc-
tie in de darmen kan ook effect hebben op tekorten
aan nutriënten voor de huid 15
.
Invloed van klimaat en locatie op cutane
microbiota
Weersomstandigheden, klimaat en temperatuur
spelen ook een rol in de samenstelling van de cutane
microbiota. Zo kunnen gram-negatieve Staphylococ-
cen zich makkelijker vermeerderen in een droge
omgeving en gedijen dermatomycosen juist goed in
een vochtige omgeving. Ook de locatie op het
lichaam speelt een rol in de samenstelling 16
.
Propionibacteriën zijn vooral te vinden in sebaceuze
(talgrijke) omgevingen zoals op het voorhoofd 3
.
Vochtige huidgebieden zoals onder de oksels en in
huidplooien, hebben hele andere micro-organismen,
mede ook onder invloed van juist hogere temperatu-
ren in die gebieden 17
. Op de handen worden meer
transiënte bacteriën aangetroffen en vrouwenhanden
blijken een significant hogere diversiteit aan
bacteriën te hebben dan mannenhanden 18
. Transiënte
bacteriën lijken meer voor te komen op aan de
omgeving blootgestelde huidgebieden6
.
Onze huid en onze darmen hebben deze
goede microbiota nodig omdat het eigen
antibiotica aanmaakt

3. 20 jaargang 3 | nummer 3 | juli 2016CC
Cutane microbiota en de huid pH
De zuurgraad van de huid wordt mede bepaald door
de aanwezigheid van microbiota en het verstoren van
de gezonde samenstelling van microbiota kan weer
bijdragen aan een verstoorde huid pH 4
. Omgekeerd
kan een verstoring van de huid pH juist weer de
microbiota ongunstig beïnvloeden. Residente
bacteriën zijn bijvoorbeeld veel gevoeliger voor de
juiste huid pH en kunnen daardoor niet goed
overleven en eerder afnemen bij een afwijkende huid
pH. Pathogene micro-organismen, zoals schimmels,
daarentegen hebben daar minder tot geen last van en
zijn dan in staat in aantal toe te nemen, mede door
afname van de residente bacteriën 19 6
. Uiteraard lijkt
het logisch dat deze verstoorde samenstelling kan
leiden tot ziekten en infecties van de huid.
Invloed van zon en UV
De zon draagt bij aan productie van vitamine D in de
huid en is daarom heel belangrijk. Anderzijds kan
UV-straling in zonlicht voor schade zorgen in de huid
en in het DNA en levert het in de huid oxidatieve
stress op 20
. UV-straling lijkt daarnaast vooral effect
te hebben op de S. aureus 6
.
Invloed van medicatie, cosmetica en
huidproducten op cutane microbiota
Een andere belangrijke factor van beïnvloeding van
de cutane microbiota is het gebruik van medicatie,
zoals antibiotica en corticosteroïden. Antibiotica is
bedoeld om pathogene bacteriën te doden, maar
heeft mogelijk ook in de diepere lagen van de huid
effect op de residente microbiota. Langdurig gebruik
van antibiotica of antimycotica kan daarmee ook
bijdragen aan onwenselijke verschuivingen in het
microbioom en dus de huidbarrière verzwakken. In
cosmetica wordt gebruik gemaakt van stoffen die
voorkomen dat een product te snel kan bederven
door micro-organismen. Daarvoor worden onder
andere parabenen ingezet en men kan zich afvragen
wat het effect van deze parabenen is op de cutane
microbiota. Tal van ingrediënten in verzorgende en
reinigende huidproducten kunnen mede op die
manier de microbiota beïnvloeden 6
. Zepen en
huidreinigers kunnen enerzijds bijdragen aan het ver-
wijderen van gezonde huidvetten, die juist moeten
bijdragen aan een gunstig klimaat voor gezonde
microbiota. Anderzijds kunnen ze de gezonde huid
pH ofwel zuurgraad verstoren 21
. Een gezonde huid
heeft een evenwichtige buffercapaciteit om tijdelijk
veranderde pH’s op tijd te corrigeren. Een huid die
langdurig blootgesteld wordt aan pH veranderingen
kan op den duur problemen krijgen de pH afdoende
te corrigeren. De dan ontstane, meestal te hoge, pH
kan weer leiden tot een afname in residente micro-
biota en dus een afname in eerstelijns afweer en een
zwakkere huidbarrière 17
.
Interactie humaan microbioom met omgeving
In ons dagelijks leven komen we continu in aanra-
king met allerlei micro-organismen via contact met
de omgeving. Regelmatig bezoek aan ruimten waar
veel mensen komen, draagt mogelijk bij aan andere
microbiota samenstelling, denk maar aan openbare
ruimten zoals metro’s en dergelijke 6
. Ook het beroep
speelt een rol: mensen die werkzaam zijn in een
ziekenhuis, zoals artsen en verplegend personeel,
neigen meer naar een nosocomiale (= als in zieken-
huis) microbioom van de huid. Dit geldt ook voor
prematuren en baby’s die via een keizersnede zijn
geboren; zij hebben ook een grotere kans hebben op
een nosocomiale microbiota 22
. Het veelvuldig wassen
van handen met antiseptische zepen kan een
verzwakking van de huideigen bacteriën opleveren 6
.
Mensen met (huis-)dieren lijken vaak meer op elkaar
dan ze zelf zouden denken. Zo blijkt uit onderzoek
dat hondeneigenaren en hun hond elkaars microbi-
oom beïnvloeden door het regelmatige contact met
elkaar. Ook gezinsleden hebben onderling meer
overeenkomsten in hun microbioom dan niet gezins-
leden en dit wordt nog duidelijker bij partners die
intiem contact met elkaar hebben 23
.
Dit artikel draagt hopelijk bij aan kennis over de
micro-organismen op de huid en in de darmen en het
belang van deze leefgemeenschap in en op ons
lichaam. Aangezien de belangstelling voor het
microbioom van de mens nog niet zo lang geleden
pas echt is opgebloeid, hebben we nog veel te leren
over de interactie tussen deze ‘beestjes’ en ons
menselijk lichaam en de huid. Nieuwe inzichten en
kennis over de mechanismen van interactie tussen
buitenwereld (huid) en de binnenwereld (darmen)
kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van nieuwe
behandelmethoden, protocollen en producten voor
de zieke en/of aangedane huid. Want voorkomen is
nog altijd beter dan genezen !
Literatuur
1. Ursell LK, Clemente JC, Rideout JR, et al. The interperso-
nal and intrapersonal diversity of human associated
microbiota in key body sites. J Allergy Clin Immunol,
2012;129:1204-08.
2. Kong HH, Segre JA. Skin Microbiome: Looking Back to
Move Forward. Maryland, USA. J Invest Dermatol,
2012;132:933-9.
3. Scharschmidt TC, Fischbach MA. What lives on our skin:
ecology, genomics and therapeutic opportunities of the
skin microbiome. Drug Discov Today Dis Mech, 2013;10:3-
4.
Op de handen worden meer transiënte
bacteriën aangetroffen en vrouwen­
handen blijken een significant hogere
diversiteit aan bacteriën te hebben
dan mannenhanden
Mensen die werkzaam zijn in een zieken-
huis, zoals artsen en verplegend perso-
neel, neigen meer naar een nosocomiale
(= als in ziekenhuis) huidmicrobioom

4. jaargang 3 | nummer 3 | juli 2016 21CC
4. Lambers H, Piessens S, Bloem A, et al. Natural skin surface
pH is on average below 5, which is beneficial for its
resident flora. International Journal of Cosmetic Science,
2006;28,359-70.
5. www.micropia.nl (website over microbiota op de aarde en
op mens en dier) geraadpleegd 1-6-2016.
6. Rosenthal M, Goldberg D, Aiello A, et al. Skin microbiota:
microbial community structure and its potential
association with health and disease. Infect Genet Evol,
2011;11:839-48.
7. Capone KA, Dowd SE, Stamatas GN, et al. Diversity of the
human skin microbiome early in life. J Invest Dermatol,
2011;131:2026-32.
8. Cong X, Xu W, Janton S, et al. Gut Microbiome Develop-
mental Patterns in Early Life of Preterm Infants: Impacts
of Feeding and Gender. PLoS One, 2016;11:e0152751.
9. François A, Milliat F, Guipaud O, et al. Inflammation and
Immunity in Radiation Damage to the Gut Mucosa. Biomed
Res Int, 2013. Published online doi: 10.1155/2013/123241
10. Wanke I, Steffen H, Christ C, et al. Skin commensals
amplify the innate immune response to pathogens by
activation of distinct signaling pathways. J Invest
Dermatol, 2011;131:382-90.
11. Telofski LS, Morello AP 3rd, Mack Correa MC, et al. The
infant skin barrier: can we preserve, protect, and enhance
the barrier? Dermatology Research and Practice,
2012:198789.
12. Abels R. Opleiding darmtherapie Ortho linea RP
Vitamino, 2009
13. Schulz, S, Stepha A, Hahn S, et al. Broad and efficient
control of major foodborne pathogenic strains of
Escherichia coli by mixtures of plant-produced colicins.
Proc Natl Acad Sci, 2015;112: E5454–E60.
14. Degnan, PH, Barry NA, Mok KC, et al. Human gut microbes
use multiple transporters to distinguish vitamin B12
analogs and compete in the gut Cell Host Microbe.
2014;15:47–57.
15. Bowe WP, Logan AC. Acne vulgaris, protiotics and the
gut-brain-skin axis - back to the future? Gut Pathog,
2011;3:1.
16. Grice EA, Segre JA. The skin microbiome. Nat Rev
Microbiol, 2011; 9:244-53.
17. Schmid-Wendtner MH, Korting HC. The pH of the skin
surface and its impact on the barrier function. Skin
Pharmacol Physiol, 2006;19:296-302.
18. Simmering R, Breves R. Pre- and Probiotic Cosmetics.
Hautarzt, 2009;60:809-14.
19. Nakatsuji T, Chiang HI, Jiang SB, et al. The microbiome
extends to subepidermal compartments of normal skin.
Nat Commun, 2013;4:1431.
20. Gunathilake R, Schurer NY, Shoo, BA, et al. PH-Regulated
mechanisms account for pigment-type differences in
epidermal barrier function. J Invest Dermatol,
2009;129:1719-29.
21. Korting HC, Hübner K, Greiner K, et al. Differences in the
skin surface pH and bacterial microflora due to the
long-term application of synthetic detergent preparations
of pH 5,5 and pH 7,0. Acta Derm Venereol, 1990;70:429-57.
22. Da Cunha ML, Procianoy RS. Bathing and the colonization
of the preterm newborn skin. 2006;27:203-8.
23. Song SJ, Lauber C, Costello EK, et al. Cohabiting family
members share microbiota with one another and with
their dogs. Elife, 2013;2:e00458.
Marcelline Goyen, huidtherapeut BHS en
darmtherapeut, Huidtherapie Haaften
www.huidtherapie.com