4. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
ऐ तहा सक प ृ ठभू म:
ऐ तहा सक तथा पराताि वक मह व बोकको पा पा
े
ु
िज लाको सदरमकाम तानसेनदे ख पि चममा पा पा,
ु
गु मी र अघा"खाँची िज लाको
सतहदे ख १,३७२
समानामा सम$
ु
मटरको उचाइमा भवनपोखरु
गा.वस पद" छ ।
भवनपोखर- नामाकरण हुनु अ घ यो ठाउँ गोखंगाका
ु
ु
!
नामले प4र5चत 5थयो । गा.वसको मा5थ लो भेगमा
रहे को घनाज6गलको बीचमा 7 स8 रै नादे वीको मि9दर
रहे को छ । मि9दर :े; २७०५४’१४.८” उ तरअ:ांसदे ख
८३०२०’१९.७”
पवC
ू
/}gfb]jLsf] df}nf]
दे शा9तरसEम
फ लएको छ । तानसेनबाट १ घIटाको पJकK सडक,
ै
यसप छ क4रब २० मनेटको कNची नागबेल- सडक
बसमा या;ा गरे प छ यहाँ पOन सPक9छ ।
ु
गोखुङाको लेक वैRदक कालदे ख नै तपोभू मको Sपमा
रहे को पाइ9छ । गEबजाकारको मि9दर नमा"णको
ु
शैल-ले प न यसलाई पिUट गरे को छ । दे वीको मVय
ु
ु
मि9दर सतह वगा"कार भई ज मनमा डेढ मटर गRहरो
छ भने छानो काठका बलोहSलाई जोडेर गEबजाकारमा
ु
नमा"ण ग4रएको छ । वैRदककालमा नमा"ण ग4रएका
नेपालको कणा"ल- 7दे शका अ5धकांश मि9दरहS प न
7ायः यZतै शैल-का भएको पाइ9छ । ऋOवेदमा प न
हजार ZतEभ भएको यZतै गEबज शैल-को वा णी
ु
यसो त प.व; hीकृUणगIडकK :े; आफमा पावन
ै
भू मको Sपमा आRदकालदे ख नै 7 स8 छ । @
शिJतसँगम9;का
अनसार
ु
7ा5चनकालमा
मानसरोवरदे ख दi:ण र महाकाल-दे ख पि चमको
भभाग कमाउँ को नामले 7 स8 रहे को 5थयो (सम$
ु
ू
ु
गdतको 7यागिZथत ZतEभ ) । नेपालको इ तहासमा
ु
अRहलेसEम
ल खत 7मा णक मा नएको
लNछवी
काल हो । लNछवी कालको नेपाल पवमा आसामदे ख
ू "
पि चममा कमाउँ सEम फ लएको 5थयो ।
ै
ु
यस
समयमा पा पा :े;लाई म लपर- भ न9jयो ।
ु
लNछवी, शाJय जZतै कोल-यहS प न नेपालका पराना
ु
राजवंश
मा न9छन ् ।
क.पलवZतको
ु
पवतफको
ू " "
भवनको वण"न पाइ9छ (१।४।१—५।६३।६ ऋOवेद) ।
राlयलाई कोल-य राlय भ न9jयो र यसमा पा पा
पौरा णक कालमा माIड^य ऋ.षको तपोभू म माडी,
प न पद" jयो ।#
औव" ऋ.षको तपोभू म अग"ल-, अa; ऋ.षका प;
ु
गIडकK7mवण :े;को लौPकक नाम ‘मगरात’ हो ।
दवा"शाको तपोभू म दगा"खोला, ^याकरणका bाता
ु
ु
पा ण नले महादे वबाट १४ वटा स;हS (अइउण, ऋलक,
ु
ृ
...) 7ाdतगरे को :े; पणेना दह, ऋUय श6गको तपोभू म
ृ
श6गा, ee क9याको तपोभू म तथा bवाल- वंशका
ृ
आRदपeष समेeको तपोZथल 4रडी, भगु वंशीय
ु
ु
ृ
मह.ष"हS, वाि मPक र क.पलमु नको तपोZथल यसै
:े; वरपर पनg हुनाले प न यो :े; परापवकालदे ख नै
ू "
प.व; भू मको Sपमा रहे को अनमान गन" सPक9छ ।
ु
‘मगरात’ मगरहSको उ पि तZथल हो । यो :े; प न
मगरात :े;मै पछ" । र, यस :े;मा मगरहSक
ै
बाहु यता रहे को छ । Pकराँत म9धुमअनसार मगरहS
ु
ु
Rहमालयको उ तरभागमा ‘ सन’ नामक Zथानमा
दे खापरे का 5थए । सङ र 5चतु मगरको नेत ृ वमा
उनीहS उ तरबाट दi:ण तर हालको eकम, रो पा,
ु
पा पालगायतका :े;मा झरे का 5थए । उनीहSको बाo
जात भए यसैले यस :े;लाई ‘बाo मगरात’ भ नयो ।
5. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
‘मOवर .वषय’ (िज ला)को उ लेख गरे को पाइएको छ
इ तहास पाइ9छ । पा पा राlय Zथापना हुनअ घ यो
ु
:े; ‘4रिuदकोट’ राlयको Sपमा रहे को 5थयो । यस
।$
समय डोट-मा 4रपु म ल, जुEलामा व सराज, द ु लमा
ु
भवनपोखर- :े;मा रहे का मगर विZतहS प न नक
ै
ु
संसार stम, अछाममा ई9$ stम तथा उप यकामा
पराना रहे को यहाँका मगर वंशावल-ले 7मा णत गद" छ
ु
lयो तम" ल र वनेपा भेगमा शिJत संहराम बvधनको
।
शासन 5थयो ।%
पि चम नेपालमा ई. ११०० तरको एक ताpप;मा
इ तहासका
.व भ9न
कालखIडमा
मगरहS
राlयसqचालनको मह वपण" पदमा रहे को पाइ9छ ।
ू
मा5थका तjयहSले गोखुंगा :े;मा वैRदक कालमा
रै नादे वीको मलपजार- प न मगर रहनले धा म"क
ू ु
ु
ऋ.षमु नहSले तपोभू मको Sपमा 7योग गरे को सहजै
काय"मा प न मगरहS अगाrड रहे को पिUट हु9छ
ु
। ई.Zवी १४२० तर गIडकK भेगका साम9त
अनमान गन" सPक9छ । यस :े;मा रहे को 7ाकृ तक
ु
स9दरता, 7ा5चन गफाहS र
ु
ु
गजstमको
पाषाणकाल-न सामwीहSले यस तjयलाई 7मा णत
म ृ यप छ
ु
उनका
छोरा
धम"पालले
भवनपोखर-दे ख दi:ण—पव" क4रब १५ Pकलो मटरको
ु
ू
दर-मा रहे को ‘ रि"दकोट’मा राlय गरे को
ु
यस :े;मा 7ाdत
गरे का छन ् ।
ल खत
$माणका आधारह :
स;x शताuद-को सeमा पा पाका सेन वंशीय राजा
ु
गरे को र उनीहS मगर राजा रहे को 7ा5चन सेन
मक9द सेनको 7थमकाल-न राlय सीमा पवमा बराह
ु ु
ू "
वंशावल-मा उ लेख छ ।*
:े;, पि चममा ee :े;, उ तरमा मिJत :े; र
ु
मि9दरमा आठ सय वष" परानो घ9ट रहे को छ । घ9टमा
ु
दi:णमा ह4रहर :े;सEम पगेको 5थयो । महाभारतमा
ु
‘रोइन दे वी’ लेखेको पाइ9छ । भारतको राजZथान,
शक, यवन र Pकराँतका साथै प लवहSले प न यस
गोरखपर, Rहमाqचल 7दे श, नेपालको कणा"ल- 7दे शमा
ु
:े;मा राlय गरे को पाइ9छ । RहमवतखIडका पालक,
समेत रै नादे वी र गोखुंगाकK दे वीको पजाआजा ग4रने
ू
पाल कलको वैRदक संZकृत 7सत ‘पाल-’ भाषाको मल
ू
ू
ु
गरे को पाइ9छ । यसले परापवकालका रै नादे वीको 7भाव
ू "
क9$ प न ‘पा पा’ र ‘पा ह-’ माझखIड हो ।
े
पि चम नेपाल र छमेकK मलक भारतमासमेत पगेको
ु ु
ु
पyपराणमा काल-गIडकKको समीपव त" Sपदे श र
ु
अनमान गन" सPक9छ । यसै मि9दरको नामबाट
ु
यसको राजधानी ‘पालपापर-’ भ नएको छ ।
ु
^
दै लेखको .व9zयाबा सनी गा.वसमा समेत रै नादे वीको
खनालहSको पराना RटपोटहSमा .व.सं. १४४२ सालमा
ु
मि9दर Zथापना ग4रएको छ ।
चामपाzयायकK धम"प नी भागा बlयैले अधा"कोटका
ु
राजZथानको जोधपर :े;मा प न रै नादे वीको पजा गनg
ु
ु
राजाबाट खन .वता" पाएकK 5थइन ् । उनका ना त
7चलन रहे को पाइ9छ । वत"मान समयमा प न यस
रामकृUणलाई 4रuद-कोटका राजा धम"पालले राजगe
ु
:े; भ; पनg .व भ9न Zथानमा कतै रै नादे वी त कतै
बनाई .वता" Rदएको ताpप; पाइएको छ ।& धम"पालका
गोखुंगादे वीको नामले मि9दर बनाई पजाआजा गद{
ू
पना त e$सेन अ घका ११ पZताले यसै :े;मा राlय
ु
आइएको पाइनले प न यो तjयलाई पिUट गरे को छ ।(
ु
ु
यसैगर- भारतको
9वागी पव" मनाउनासाथ PकसानहS आ|नो उuजनीमा आधा4रत सामwीको ^यवZथापन, यसको प4रचालन र ^यवसायमा कि9$त हुन
े
था दछन ् । उनीहSको जीवन पुनः अ य9त ^यZत हुनपुOछ । यसर- उनीहSको जीवनलाई कम"का 7 त पुनः सम.प"त हुने भावना जाwत
गराउने भएकोले प न हाpो जनजीवनमा 9वागी परEपराको .वशेष सामािजक मह व रह- आएको पाइ9छ ।
6. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
लिEबनी अqचलका धेरैजसो िज लाहSमा गोखु6गाको
ु
भुवनपोखर' गा(वस वडा नं. ५ नवासी नारायण
रै नादे वीको Zथान Zथापना गरे र पजा गनg गरे को पाइ9छ
ु
मरा सनीसँग रहे को त-प.को पूणा/श :
। र, नयाँ अ9न भ€याउँ दा यहाँक 9वागीलाई मा9ने
ै
ग4र9छ । यZता तjयहSले परापवकालमा रै नादे वीको
ू "
7चार—7सार पि चम नेपालमा मा; नभएर छमेकK
मलकमा समेत रहे को दे ख9छ । तर प छ लो समयमा
ु ु
7चार—7सारको कमीले यो :े; ओझेलमा परे को
Zथानीय जगलाल नेपाल- बताउनहु9छ । मि9दरमा
ु
पjवीनारायण शाहकाल-न हातह तयार र ख‚ग, ताpप;
ृ
hी }षीकशौ जयतः
े
ZवZती hी hच"रनसरनपवक Sपनारायणे याRद .व.वध
ू "
.वeदावल-
.वराजमानमान
यातमानो9नत
hीम9महा
राजा5धराज hी hी hीराजा मनमुक9दसेन बहादर दे वानां
ु
ु
सदा समर
.वजयीनां........आगे
गहप त पाzयायकजो
ृ
बरमार झ~K न^यं समेत^य त" बेत जयाRदहल से तावाप;
क सद5थ" Rदहल
ै
तलकरा.ष षा तरlमा से षां आ संष
र रै नादे वीको आ|नै मालhी रहे को Zथानीय फस"बहादर
ु
दे सुम नंतनकरै सघन सकठ समय चतु संमाउ 5च तक
ै
खाEचा बताउनहु9छ । मि9दरमा अ:ता कƒनको ला5ग
ु
ु
Rदहल संवत ् १८२९ साल म. भा$ सुRद १३ रोज ४ मु.
ज6गलको बीचमा RढकK रा खएको छ भने धुपका ला5ग
नवाकोट सुभम ्.....................
ु
कोलको ^यवZथा ग4रएको छ । मि9दर सqचालनाथ"
परापवकालदे ख Zथानीय राजा रजौटाहS„वारा गठ…को
ू "
ु
भुवनपोखर' गा(वस वडा नं. ५ नवासी चुतभुज अ5धकार'सँग
2
भएको ता-प.को पूणा/श:
^यवZथा गर- मगरजा तका पजार-ले पजाआजा गनg
ु
ू
hी }षीकशौ जयतः
े
^यवZथा छ ।
पjवीनारायण शाहभ9दा अगाrड नै पा पाका त काल-न
ृ
सेन वंशीय राजा मक9द सेन „.वतीयले १८२९ तर
ु ु
दे वीको दै नक पजाआजाको ला5ग ४० मर- धान फ ने
ु
ु
खेत गठ…को Sपमा ^यवZथा ग4रRदएको बढापाकाहS
ु
ु
ZवZती
hी वरhरणपव"क Sपनारायणे याRद
ू
.व.वध
.वeदावल- वीराजमानमाननो9नत hीमहाराजा5धराज
hी
hी
hी
hी
म9मुक9दसेन दे वानां
ु
सदा
समर
.वजयीनां.......... कासीराम जैसीक बडहरया् षेत मुर- ४०
ै
चाल-स हलेवा मुर- १० दस पचासमुर- .व त"रहल सेदथC
बताउँ छन ् । मक9द सेन „.वतीयले हालको भवनपोखरु ु
ु
Rदहल वडहरयाक सवानपव" वर पहरा साँध दषीन वर
ै
ू
गा.वस वाड नं. ३ िZथत लाEपातेमा गठ…को ^यवZथा
ु
खोलसी साध पव" वर ग9यार-क eष साध उ तर वर
ै
ू
गर- ताpप; 7दान गरे का 5थए । तर, यो ताpप; .व.सं.
पोष¥यालक .व त" साध प छम वर पव•यालक .व त" साधक
ै
ै
ै
१९५० को अ:ता राVने मि9दरमा आगलागी हुँदा नUट
भएको 5थयो। यो इ तहासमै खोिजको मVय .वषय हो ।
ु
Rदहल संवत ् १८१९ साल मोती hवण वRद ३ मुकाम पा पा
शुभं........
हाल यो गठ…को खेत 4रडीखोलाको बगरमा प4रणत
ु
भएको छ । खेत बनाउन खोlदा हरे क ढु6गामु न सप"
घरमा आगलागी हुँदा सो ताpप; डढे र दई टु~ा भएको छ
ु
भेRटएप छ दे वीको डरले यो काम रोPकएको Zथानीय
। यता मि9दरका पजार-हS प न रै नादे वीको अ:ता
ु
समाजसेवी फस"बहादर खाEचा बताउँ छन ् ।
ु
राVने मि9दरमा भएको आगलागी र मरासीनीको घरमा
भवनपोखर- गा.वसको वाडनं ५
ु
नवासी नारायण
भएको आगलागीको समय म न गएको बताउँ छन ् ।
मरा सनीको घरमा “.....संवत ् १८२९ साल म. भा= स>द
ु
यसले कतै यो ताpप; रै नादे वीक गठ…को हो Pक भ9ने
ै ु
१३ रोज ४ म. नवाकोट” लेखको मक9द सेन „.वतीयको
े
ु ु
ु ु
आश6का जगाइRदएको छ ।
एउटा ताpप; पाइएको छ । तर, यो ताpप;लाई क तले
सोह- गाउँ क चतभज अ5धकार-सँग रहे को मक9द सेन
ै
ु ु"
ु ु
.वता"प; प न भनेका छन ् । मरा सनीक भनाइलाई
ै
„.वतीयक पालाको “.......संवत ् १८१९ साल मोती Aवण
ै
आधारमा9ने हो भने .व.सं १८७७ सालमा hी ५ रावजे9$
व>द ३ मकाम पाBपा” ले खएको .वता"प;मा समेत
ु
.व~म शाहले .वता" था मRदएकोमा .व.सं १९५० मा
‘.वतC Rदहल’ ले खएको छ । मरा सनीसँग भएको
7. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
ताpप;मा ले खएको “.... तलक
रा.ष षा तरlमा
आ संष...” भ9ने शuद उ लेख छ । यस :े;मा
मह वपण" र अRहलेसEम 7ाdत पराना ताpप; हुन ्
ू
ु
भ9नेमा दईमत छै न ।
ु
रै नादे वीको अ:तालाई आजसEम प न ‘ तलक’ भ न9छ
यZतो एै तहा सक तथा पावन पIय भू ममा रै नादे वीको
ु
। यसले सो ताpप; .वता"को नभई रै नादे वीको गठ…क हो
ु ै
मि9दर रहे को छ । मि9दरको उ तर र दi:ण दबै तरबाट
ु
भ9ने 7माण Rद9छ ।
प.व; जलधारा बगेका छन ् । दi:णतफबाट बगेको
"
यसले क दे खाउँ छ भने सो समयमा मि9दरको ला5ग
े
जलधारा बाJल-खोला हुँदै 4रडीखोलामा म स9छ भने
उ तरतफबाट बगेको जलधारा आeखोला हुँदै
"
.वता" Rदँ दा पजार-लाई नRदई गाउँ का भ$ वा 7मखलाई
ु
ु
राVन Rदएको हुन सJछ । अक† यहाँका पजारु
पढे लेखेका नभएका हुनाले प•न जा9ने sाtमण
समदायका ^यिJतले उJत ताpप; राखेको हुन सJछ ।
ु
काल-गIडकKमा म सनपOछ । रै नादे वीको शरोभागबाट
ु
यस .वषयमा खोिजनु आव यक छ । तर, यी दवै
ु
प.व; ee :े;मा गएको Pकं वद9ती यस :े;मा पाइ9छ ।
.वता"प; वा गठ… प; जे भएप न नेपालको इ तहास तथा
ु
यी जलधारा माग"मा Zनान गरे वा .प;ी तप"ण गरे मिJत
ु
पा पा राlयको इ तहासको अzययनका ला5ग नक
ै
पाइने जन.व वास रहे को छ ।
4रडीखोलामा
म स9छ
।
4रडीखोला
प.व;
बगेका यी जलधाराले दi:णतफबाट दे वीको पाउ धुँदै
"
गोखुंगादे वीबाट कसर' रै नादे वी नाम रDयो ?
रै नादे वी नाम कसर- रहन गयो भ9ने .वषयमा
.व भ9न
मतहS
पाइ9छन ् ।
गु मी
र
अघा"खाँचीलगायतका :े;मा रै नादे वीलाई अRहले
प न गोखुंगाकK दे वी भ9ने 7चलन छ । सन ्
१९१९ मा दोmो .व वय8ताका छहराका एक
ु
प टनीयाले रै नादे वीलाई चढाएको घIटामा
‘रोइनादे वी’ उ लेख ग4रएको छ । यसले यस
समयमा रै नादे वीलाई ‘रोइनदे वी’ भ नने गरे को
7Uट हु9छ ।
u'unaf6 lnOPsf] /}gfb]jL dlGb/ If]qsf] t:jL/
यस :े;मा परापव" कालदे ख नै मगरहSको
ू
राlय रहे को अगाrड नै उ लेख गरे का छx । यस :े;का
बसोवास भएको खकमा चराहे नg ठाउँ लाई खामटुङ
"
धेरैजसो ठाउँ हSको नामाकरण प न मगर भाषाबाटै
भ नएको हुनसJछ । यसर- हे दा" गोखुंगाको नाम प न
भएको दे ख9छ । पवC पा पामा मगर ढूटको बाहु यता
ू
छ भने पि चमतफ eकम, रो पासEम मगर खाम—पाङ
"
ु
भाषाको बाहु यता छ । रे स6गा, दे ल6गा, कe6गा, माडी,
े
ु
ु
कलाडी, सपा6द-, बरा6डी जZता ठाउँ का नाम प न मगर
े
भाषाबाट रहे को पाइ9छ । Zथानीय ‘खामटु ङ’ गाउँ को
नाम प न संZकृत भाषाबाटै रहे को दे ख9छ । संZकृतमा
टु6ले चराहे नg थलोलाई जनाउँ छ । मगर खामहSको
मगर भाषाको ‘ग‡’ र ‘खुं’ शuदबाट बनेको मा9न
सPक9छ ।
मगर भाषामा ‘ग‡’ शuदको अथ" Rहमालनेरका पहाडको
से.पलो ठाउँ वा गाउँ मा5थको भाग भ9ने बु झ9छ भने
‘ख’ शuदले गराँसलाई जनाउँ छ । यसर- हे दा" गराँस
ुं
ु
ु
फ ने डाँडालाई ‘ग‡ख’ भ9दाभ9दै काला9तरमा गोखंगा
ंु
ु
ु
भएको
मा9न
सPक9छ
। रै नादे वीको
मि9दरमा
8. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
छ यहाँ गएर मानवको र:ाथ" काम गनू’ भनी आbा
"
पाएप छ उनी यस Zथानमा आई एक 5च तले तपZयामा
लन भइन ् ।
हालको दे वीको मVय मि9दर रहे को ठाउँ मा एकजना
ु
9यौपाने थरका sाtमण र उनका छहर- थरका मगर
सहयोगी गाई पालेर बसेका 5थए । हाल कोटघर रहे को
ठाउँ मा गाईगोठ 5थयो भने मि9दर :े;मा तोर- बार5थयो । असोजको मRहना 5थयो । बार-मा पहŠलपर तोरु
फलेको 5थयो । गोठमा अ य9तै दधालु लैनु गाई 5थइन ् ।
ु
ू
छहर- मगर सधै गाई चराउन गोठालो जा9थे । तर, ती
dfn>L ufpFb} :yfgLo nD;fn j+zsf a|fXd0fx?
पˆयौल-दे ख मालhी गाउँ दै आएका लEसाल वंशका
ु
Zथानीय व.8जीवी च9$7साद लEसालका अनसार यस
ु
ु
लेकमा परापवकालदे ख नै गाई पा लँ दै आएको हुनाले
ू "
गाई पा लने थुEकोलाई ‘गोथुEका’ भ9दाभ9दै
काला9तरमा गोखुंगा हुन गएको हो । पjवीनारायण
ृ
शाहकाल-न नेपालमा इलाका वा :े;लाई ‘थुम’को Sपमा
5च नने हुनाले ‘गोथुम’बाट गोखुंगा भएको भ9ने
अनमान गन" सPक9छ ।
ु
Zथानीय बढापाकाहS टाढाबाट हे दा" एउटै रे खामा रहे का
ु
दे ल6गा, गोखुंगा, कट- र हालको रै नादे वी उNचमा.व
ु
ु
रहे को लेक गाईका चार थुनजZतै दे खने हुनाले ‘गोथुन’
भ9दाभ9दै गोखंगा रहन गएको हुनसJने बताउँ छन ्
ु
। हामीले गोखुंगा कसर- नामाकरण भयो भ9ने .वषयमा
दधालु गाई सधै आ|नो बथान छाडेर हराउँ 5थन ् । साँझ
ू
गोठमा फPकएर लैनु गाईले दध Rदन छाrडन ् । यसले
"
ू
9यौपाने sाtमण र छहर- सहयोगी 5चि9तत 5थए । एक
Rदन उनीहSले गाईले Pकन दध Rदइनन ् भ9ने कराको
ू
ु
5चयो गनg नधो गरे । सध‹ झ‹ गाईको हुल चराउनको
ला5ग वन तर गए । अकZमात ती लैनु गाई आ|नो
बथान छाडेर तोर-बार-को बीच भागमा पगी उ भइन ् ।
ु
उनको थुनबाट एकाएक दधका धारा बOन थाले । यो
ू
दे खेर गोठाला गएकाहS यहाँ क रहे छ भनी हे न" गए ।
े
उनीहSले यहाँ सनको एउटा मौलो दे खे । सनको मौलो
ु
ु
खनेर झJने लोभले उनीहSले Rदनभर लगाएर मौलो
ख9न थाले । तर, उनीहS ज तज त ख9दै जा9छन ्
सनको मौलो यि त नै भा सदै गयो । अ9 यमा उनीहS
ु
हार खाएर गोठमा फPकए । अRहले प न गोठालाहSले
"
चचा" ग4रसJयx । अब रोइनादे वीबाट रै नादे वी कसर-
सनको मौलो झJन खनेको खाडल जZताकोतZतै दे Vन
ु
हुनगयो भ9ने .वषयमा कह- चचा" गरx । यस सEब9धी
े
एउटा Pकं वद9ती नक च5च"त रहे को छ ।
ै
गोठमा फPकसकप छ रा त सपनामा चार हात भएकK र
" े
परापवकालमा भगवान श6करको .वय"बाट उठे को
ू "
lवालाबाट दई पर-को गभ" रह- एउट-बाट कमार र
ु
ु
अक‰बाट मUटा दे वता पैदा भएको वण"न पाइ9छ ।
यहाँका
दला"मी
थरका
मगरहSले
रै नादे वीलाई
कलदे वताक Sपमा मा9ने गरे का छन ् । यसले मUटाक
ै
ै
ु
स9तानको Sपमा रै नादे वी जि9मएको हुनसJने आधार
दे ख9छ । रै नादे वीले भगवान श6करसँग म क गeँ भनेर
े
7 न गदा" ‘पjवीतलमा गएर गोखुंगा नामको प.व; भू म
ृ
सPकने Zथानीय बा स9दाहeको .व वास छ ।
बाघमा5थ चढे कK दे वी 7कट भएर 9यौपाने sाtमणलाई
आफ Zवग"बाट तपZयाका ला5ग यस ठाउँ मा आएको
ू
बताउँ दै आइ9दा सनको मौलो खनेको ठाउँ मा sाtमण र
ु
छहर- मगरहS आएमा उनीहSको वंश नै नाश हुने hाप
Rदइन ् । यसको भो लप ट झस मसेमा Zथानीय
दला"मी थरका एक सपाह- प टनतफ जाँदै रहे छन ् ।
"
हालको गोखुंगा पँधेरानेर रहे को फलाँटको eखनेर
आइपOदा उनले एउट- क9या रोइरहे को सने । यो eवाई
ु
ु
~मशः उनीतफ आयो । उनले बाघमा चढे कK एक स9दर
"
ु
9. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
क9यालाई रोइरहे को दे खे । तमी को हौ ? भनेर सोzदा
उनका सहयोगीहSले सनमौलो खनेको ठाउँ मा हरे क
ु
ती क9याले आफ Zवग"बाट तपZया गन" यस ठाउँ मा
ू
आइतबार, नवदगा"को नवै Rदन, बैशाखे पु ण"मा र
ु
आएको तर 9यौपाने sाtमण र उनका सहयोगीले आ|नो
म6 सरमा धुमधाम सत दे वीको पजाआजा गनg चलन
ू
तपZया भ6ग ग4रRदएको हुनाले आफ यसठाउँ मा बZन
ू
चलाए । यसर- दे वी eँ दै RहडेकK हुनाले ‘रोई Rह‚9या दे वी’
नसकK अ9तकतै जानलागेको बताइन ् । यो सु नसकप छ
े
दला"मी थरका ती सपाह-ले दे वीको शरणमा पद{ यो ठाउँ
भ9दाभ9दै काला9तरमा ‘रोइनादे वी’ हुँदै ‘रै नादे वी’
भएको भ9ने जनhुती पाइ9छ । कह-ले RहँडकK दे वी
े
े
छाडेर अ9तकतै नजान आwहगद{ दे वीको र:ाथ" आफ र
ू
फPकइन ् वा दे वी यह-Œ रRहन ्, ‘रRह9दे वी’ भ9दाभ9दै
"
आ|ना स9तान ला5गरहने बताए । यसप छ दे वी अलप
रै नादे वी भएको भ9ने प न मत पाइ9छ ।!)
भइन ् । यZता तरहले ती सपाह-ले 9यौपाने sाtमण र
म टा संFकृ तको Gपमा रै नादे वी:
नेपालका सबैजसो बा स9दाले 7 य: वा परो: Sपले
मUटा दे वताको पजागरे को पाइ9छ । एकपटक .व वका
ू
सबै जा तहS खस 5थए । प छ भौगो लक तथा
सांZकृ तक .वभाजनले .व भ9न जा तहSमा .वभािजत
भए । दे वी पजन सEपण" खसहSको परEपरा छ । तर,
ू
ू
अ भलेखहSमा मUटा परEपराहSबारे कनै
ु
ल खत
तjयहS पाइएका छै नन ् । Rहमाल- :े;का खसहSले
मUटालाई बपौ त पेवाजZतै ठा9छन ् । खसहSले पRहले
दे ख नै मUटाको पजा गथg । यZतो परEपरा
ू
नेपालमIडलमा प न चलेको करा ए सयाRटक सोसाइटु
ब6गालको
मखप;मा
ु
hी
5च9ताहरण
anL lbPkl5 dlGb/sf k'hf/L
च~वतCले
अनस9धान गरे का 5थए ।
ु
दे वताको 7मा णक आधार पाइ9छ । यसै तjयलाई
कलपजालाई हे दा" Zथानीय मगरहSले रै नादे वीलाई
ु
ु
7मा णत गनg आधार गोरखा राlयका अ•यालकलका
ू
कलायनको Sपमा पlने गरे को िजउँ दो इ तहास छ ।
ु
ु
sाtमणहSले
दi:ण र दi:ण—पवC, मzय ए सयाका धेरैजसो
ू
“माRदUटा9तeमाRद" लः पाला9तो :े;गो पनः राहा9तोबै
ु
मलकहSमा धामी झाँ~KहSले मUटासँग सोधेर बल- वा
ु ु
sाtमणानां पqचैते कलदे वताः” भ9दथे ।
ु
रोट चढाउने परEपरा छ । यZतो परEपरा रै नादे वी
.व.सं १४४६ मा भा$ मRहनाको पजा गदा" पि चम :े;का
ु
मि9दरमा प न छ । यहाँ मठ… सोzदा, गाउँ मा कनै .वपत ्
ु
ु
राजा मलयवमा"ले 7दान गरे को ताpप;मा ‘कनकवा’
ु
पदा" धामीले दे वीसँग सोzने 7चलन छ । नेपालका शाह,
ठकर-, च9$वंशी र खाँडहSले मलदे वी, आलमदे वी,
ू
ु
नामको Zथान वण"न गरे को हुनाले कालामUटा वा
कवामUटाको नाम उ लेख गरे को हो Pक भ9ने अनमान
ु
.व9zयावा सनी र बारामUटालाई कलदे वता मा9छन ् ।
ु
गन" सPक9छ । कनफŽा योगीहSका चौरासी स8हSको
रै नादे वीको इ तहास प न यी दे वीहSको इ तहासको
नाममा
सि9नकट छ । डो पािZथत a;परास9दर- दे वीलाई ब8,
ु ु
ु
सपादल•य साpाlयमा नमपाको नाम प न 7Vयात छ
कोन र Rह9दधम"का अनयायीले मUटा दे वताक Sपमा
ै
ु
ु
। बाo मगरातका मगरहSले मIडल-दे उ भनी आ|नो
पजा गद{ आएका सय वष" परानो अ भलेखबाट मUटा
ु
ु
दे वाल- गनg गरे को पाइ9छ । मUटालाई मगरहSले तनै
राजाको
जाल9धरपा,
कलायन
ु
मUटपा,
पजा
ु
सरlया
गदा"
रहे जZतै
10. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
लोकका
दे वता
मा9छन ्
।
पि चम
नेपालमा
नण"य गनg मUटा परEपरा र मतवाल- खसहSले
मUटादे वतालाई अ नUट, अ नकाल, अ पाय, अ त~मण
ु
मUटालाई Rदने ब ल 7चलन यहाँ प न रहे काले रै नादे वी
हटाइ कलको र:ा गनg दे वताको Sपमा मा न9छ । यZता
ु
तjयहSले रै नादे वीलाई मUटा दे वताक स9तानको Sपमा
ै
मUटा दे वताक स9तान हुन ् भ9नेमा दई मत हुनै सJदै न
ै
ु
। नेपालको मल संZकृ त भ9नु नै मUटा संZकृ त रहे कोले
ू
लन सPक9छ । कनै नयाँ काचम गदा", नयाँ अ9न
ु
प न रै नादे वीको पजा परEपरा र अिZत व मUटा
ु
भ;याउँ दा दे वीका धामीले धुपधुवाँ र आरती Rदयो बालेर
संZकृ तसँगै सeभएको 7मा णत हु9छ ।
ु
Hवागी संFकृ त र रै नादे वी:
कृ.षसँग गाँ सएका हाpा अनेकx सामािजक संZकार
हाpो लोकजीवनको अ भ; संZकृ तक Sपमा .वक सत
ै
हुँदै आएका छन ् । ‘9वागी’ पव" प न यसै अ9तग"त पद" छ
। संZकृतको ‘नवा;’ शuद नेपाल-मा ‘नवागी’ हुँदै हाpो
ु
जनजीsोले ‘9वागी’ उNचारण गरे को पाइ9छ । यो
पव"मा 7 येक वष" नयाँ धानबाल- पाकप छ काँचो
े
चामलमा दह-, करा, सकमेल र अ9य मसला एक
े
ै
ु ु
k~r]afhfdf gfrufg ub}{ :yfgLo o'jfx?
ठाउँ मा मलाई यसलाई राpर- मछेर .व5धपवक दे वता
ु
ू"
तथा .पतहSलाई चढाइसकप छ यसलाई 7सादZवSप
े
ृ
खाने परEपरा रह- आएको छ ।
हाpा 7 येक संZकृ तहSले मल Sपमा आzयाि मक
ू
संZकृ तलाई नै वरण गरे का हु9छन ् । यस भ;
मानवताको मह व, आZथा, .व वास र सामRहक
ू
Rहतको प: 7बल बनेर उ भन पगेको पाइ9छ । दे वता र
ु
.पतहSलाई नचढाई कह- करा नखाने हाpो आZथा र
े
ु
ृ
.व वासलाई यो संZकृ तले प न Zवीकारे को छ । नयाँ
धान भ€याई तलसी, राधा, दामोदरको .व5धपवक
ु
ू"
.ववाह सEप; गर- 9वागी खाने ग4र9छ ।
दUकृतंRह मनUयZय सव"म9ने ^यविZथतम ्
ु
ु
खाँदा नि चत 7P~या प¥याएर खानु पनg श9दे श Rदएको
ु
छ । यसैले प न कृ.ष पेशामा आ5hत सबैका ला5ग
9वागी पव" जीवनशैल-क Sपमा .वक सत हुँदै आएको
ै
दे ख9छ । खासगर- wामीण :े;का कम"योगी
PकसानहSले
7 येक
वष".वशेष
हष"
उम6ग
र
उ लासपवक मनाउने यो पव"लाई नेपाल- समाजको
ू"
एउटा नता9त बेOलै Pक समको पव" मा; सPक9छ ।
हाpा धम"w9थ र पराणहSले आषाढ शJल एकादशी
ु
ु
त5थका Rदन पनg ह4रशयनी एकादशी त5थदे ख का त"क
शJ ल
ु
एकादशीको
त5थसEमको
चार
मRहनाको
समयाव5धलाई ‘चतमा"स’ को Sपमा प4रभा.षत गरे को
ु
पाइ9छ
। असार
मRहनामा
धान
रो.पसकप छ
े
पो यZया9नं सम वा त स तZया न त Pकि वषम ् ।
चतमासका चार मRहना कम"योगी PकसानहSले आ|नो
ु"
—कम"पराण —१७।१५
ू ु
^यZत जीवनबाट कह- मा;ामा मिJत पाउँ छन ् । .वशेष
े
ु
यो लोकको अथ" हु9छ मा9छे ले ज त पाप गछ" यो
उसले खाएको अ9नको कारणले हु9छ । वेवाZताले .वना
•त, उपासना, यb, अनUटान आRद गनg र .व भ;
ु
.व5ध अ9न खाने मा9छे आफ स6कटमा पद" छ ।
ै
Pक समका जा;ाहS चलाउने, पव"हS मनाउने अवसरका
कम"पराणको यो लोकले प न परापवकालदे ख नै अ9न
ू
ू "
ू
Sपमा प न दे खापद" छ ।
गर- यो चार मRहना उनीहSका ला5ग .व भ; Pक समका
11. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
9वागी पव" मनाउनासाथ PकसानहS आ|नो उuजनीमा
जा तले साकला, याVखा जा तले चोसोवा र सनवार
े
ु ु
आधा4रत सामwीको ^यवZथापन, यसको प4रचालन र
जा तले फोलUयादरको Sपमा मनाउने गछ" न ् । म6 सर
^यवसायमा कि9$त हुन था दछन ् । उनीहSको जीवन
े
पनः अ य9त ^यZत हुनपOछ । यसर- उनीहSको
ु
ु
पणCमामा पनg यस पव"लाई उधौल- प न भ;े ग4र9छ ।
ू
जीवनलाई कम"का 7 त पनः सम.प"त हुने भावना जाwत
ु
पू ण"मालाई उभौल-को Sपमा मा9ने गछ" न ् । परEपरागत
गराउने भएकोले प न हाpो जनजीवनमा 9वागी
Sपमा मनाइँदै आइएको Pकराँत उधौल- र उभौल- पव"लाई
परEपराको .वशेष सामािजक मह व रह- आएको पाइ9छ
नेपाल सरकारले .व.सं. २०५८ दे ख रािU‘य पव"को
। नेपालको सबैजसो :े;मा नयाँ अ9न भ€याउने आ—
मा9यता Rदएको छ ।
आ|नै परEपरा छन ् । पवC नेपालको Pकराँत समदाय भ;
ू
ु
पि चम नेपालका आRदवासी जनजा त समदायमा हरे क
ु
पनg राई, लEब, सनवार, याVखा जा तहSले यो चाडलाई
ु ु ु
वष"
‘चासोक तङनाम’ को Sपमा मनाउँ छन ् भने पि चम
खोलापारे लगायतका दे वी दे वताको पजा—अच"ना गनg
ू
नेपालमा यस पव"लाई ‘9वागी’ पव"क Sपमा मनाउने
ै
परEपरा छ । नेपालको सदर, मzय र पि चमाqचल
ु ू
ग4र9छ ।
.वकास :े;का धेरैजसो Zथानमा 7ायः ह4रबो5धनी
Pकराँत संZकृ तमा ‘तागेरा नवाफमा’ले मा नसलाई
ु
PकराँतहSले म6 सरे पू ण"मालाई उधौल- र वैशाखे
नयाँ
एकादशी
बाल-
भ€याउँ दा
समे,
भमे,
ू
नाग,
त5थको भो लप ट अथा"त ् का त"क शु क
धान, जौ र कोदोको aबउ Rदएर अ; बाल- लगाउन र बाल-
„वादशीका Rदन यो पव" मनाइने ग4र9छ । तर, पि चम
पाPकसकप छ पकाएर खान सकाएको भ9ने Pकं वद9ती
े
पा पा तर मनाइने 9वागी पव"ले वेOलै aबशेषता बोकको
े
पाइ9छ । यसर- नयाँ बाल- पाPकसकप छ यमा
े
ु
पाइ9छ । यहाँ पि चम पा पामा मनाइने 9वागी पव"को
साममांग,
चचा" गनg 7यास ग4रएको छ ।
थेबासममांग,
थुंग
था9Oबा,
चोखोबा,
मJसामको पजा—अच"ना गर- बाल- भ€याउने परEपरा
ू
छ । यस पव"लाई लEबु जा तले चासोक तङनाम, राई
गोखुंगा Iे. र रै नादे वीको महJव:
शाहको नेपाल एPककरणको समयमा एकRदन रै नादे वी
सपनामा 7कट भएप छ अक†Rदन .वहानै राजाले ‘हे !
रै नादे वी मि9दर र यस वरपरको :े; ऐ तहा सक,
धा म"क, सांZकृ तक, 7ाकृ तक तथा पय"टकKय ’िUटले
अ य9तै मह वपण" Zथलको Sपमा रहे ता प न यस
ू
सEब9धी खासै खोज तथा अनस9धान हुनसकको
े
ु
दे खँदैन ।
यस :े;को भौगो लक अविZथ तलाई हे दा" यस :े;ले
इ तहासमा मह वपण" साम4रक मह व राVने गरे को
ू
सहजै अनमान गन" सPक9छ । पा पा, गु मी र
ु
गोखंगाकK दे वी तमी यRद स तकK छौ भने मैले यो
ु
पाडोलाई ब लको Sपमा पठाएको छ’ भनी बलु
पठाएको Pकं वद9ती पाइ9छ । राजाले पठाएको उJत
पाडो नवरा;को नवx Rदन महानवमीको .वहान गोखुंगा
दे वी मि9दरमा आइपOयो । मि9दरमा पजाआजा
ु
ु
च लआएको 5थयो अकZमात पाडो आएर मौलोनेर घाँटथापेर उ भएप छ यहाँ उपिZथत सबै डराए ।
पाडोको घाँट-मा बाँधेर राखेको कागज खोलेर हे दा"
अघा"खाँचीको समानामा पनg यो मि9दरमा पाइएका
राजाले ब लRदनु भनी पठाएको प; रहे छ । यसप छ
पाषाणकाल-न ह तयार, शाहकाल-न तरबार, ढाल र
यो पाडोलाई पRहलो ब लको Sपमा मौलोमा बध ग4रयो
अ9य य8 सामwीहSले प न यो Zथल कनै मह jवपण"
ु
ू
ु
Pक लाको Sपमा रहे को 7मा णत हु9छ । पjवीनारायण
ृ
। अचEमको करा बध ग4रएको पाडोको
ु
शरलाई
कोटघरमा रहे को महाकाल-को मु त"मा नचढाउँ दासEम
शर काRटएको पाडो उ भइनै रtयो भ9ने Pकं वद9ती
12. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
पाइ9छ ।
यसप छ गोरखाबाट हरे क वष" राजाले
ब लको ला5ग पाडो पठाउने ^यवZथा ग4रRदए र यस
पाडोलाई सरकार- पाडो वा जेठो पाडो भ9ने ग4रयो ।
अRहले प न मि9दरको कोषबाट जेठोपाडोको ब लRदने
परEपरा छ । प छसEम िज ला .वकास स म तबाट
जेठोपाडोको ला5ग छŽै रकमम आउने गरे को र प छ लो
ु
समयमा रोPकएकाले मि9दरको कोषबाटै जेठो पाडो
Pक9ने ग4रएको पजार-हS बताउँ छन ् । अRहले प न
ु
जेठोपाडोको ब ल Rदएप छ महाकाल-को मू त"मा
नचढाउँ दा सEम च दै न । यसलाई सबैले रै नादे वीको
चम कारका Sपमा
uf]v'+uf If]qdf kfOg] lu4sf] Ps k|hflt
ल9छन ् । यह-Œ चम कार हे न"
टाढाटाढाबाट मा नसहS अखाउने गछ" न ् ।
रै नादे वी :े; सांZकृ तक Rहसावले प न नक मह वपण"
ै
ू
यससEब9धी थप अzययन हुनु जeर- छ । यसैगरमि9दरको भेट- नचलाउने परEपरा रहे काले यहाँका
मा न9छ । यहाँ रहे को कमाल तथा मगर संZकृ त,
ु
75चन म$ाहSको खोजी हुनु आव यक छ ।
ु
सोरठ…, बालन, सराएँ र 9वागी संZकृ त नेपालका अ9य
ु
मि9दर :े;मा रहे को स ला, कटुस, चाँप, सौर, Rटमर,
ु
संZकृ तभ9दा पथक छन ् । पि चमाqचल :े;मा ठूलो
ृ
नाचका नामले 5चनीने सोरठ… नाचको दोmो खIडमा ‘हा
”याउ, गँरासलगायतका दलभ तथा बहुमु य बनौष5ध,
ू "
ु
काँड•याकर, लइँचे, त;ा, का लज, 9याउल-, खरायो,
े
ु
ु
गोखुंगाकK रै नादे वी सरन पर“ ’ भ9ने 7चलन हुनले प न
ु
दEसी,
ु
मग,
ृ
5चतवा, Zयाल, |याउरो,
ु
नगाल-
बाघजZता व9यज9तु र यहाँको 7ा5चन वनज6गल
पय"टकKय तथा वन.वbानको अzययनका ’िUटले नक
ै
मह वपण" मा न9छ । यसैगर- र यौल-, झाpे, हनमान
ू
ु
उ;ने, RहEपोई नाNने परEपरा यहाँको नक 75चन
ै
परEपरा हुन ् ।
पाषाणकाल-न संZकृ तको अzययनका ला5ग रानीदला
ु
गफा, स8पानी गफा, बा–ेगफा र कमेरे गफा 7मख
ु
ु
ु
ु
ु
छन ् । यहाँका अ9य साना तना गफाहSमा पाइने
ु
चमेराका
uf]v'+uf If]qdf kfOg] b'n{e ;'gfv/Lsf] Ps k|hflt
7जा तहS
अzययनका
अक†
.वषय
हुनसJछन ् । क4रब डेढ Pकलो मटर अOलो लZने
पहाडमा दलभ 5ग8का .व भ9न 7जा तहS प न
ू "
पाइ9छन ् ।
गोखुKगा रै नादे वीको Hवागी :
मह वपण" अ6ग हो रै नादे वीको 9वागी पव" । काि€तक
ू
पा पा िज ला भाषा, कला र संZकृ तमा नक धनी
ै
मा न9छ । यहाँको सांZकृ तक .व.वधताको एउटा
मRहनामा
धानबाल-
Zयाहार-
नयाँ
अ9नको
7साद(अ:ता) दे वीलाई चढाई मा; दह- चामल मलाई
13. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
7सादका Sपमा wहण गनg परEपरा च लआएको छ ।
कRह यै प न खेर नजाने Zथानीय बा स9दाहSको
सोह- अ:ता दे वीलाई चढाउने पजा काय"~मलाई 9वागी
ु
.व वास रहे को छ ।
पव" भ9ने ग4रएको छ ।
यहाँका Zथानीय बा स9दाहS वष"भर परदे शी भएप न
9वागी मनाउने परEपरा यस:े;मा कRहले दे ख
9वागीको समय पारे र घर आउने गछ" न ् । 9वागीको Rदन
सeभयो भ9ने कनै 7माण नभेRटएप न अ9न भ€यान
ु
ु
का त"क १७ गतेका Rदन .व5ध पवक धामी झाँ~K„वारा
ू "
aबहानैदे ख मि9दरमा पजाआजा हुने गछ" भने रातभर
ु
सोरठ…, Vयाल-, बालन र मालhी गाउने तथा नाNने
ु
दे वीसँग सोधी 7 येक का त"क २३, २५, २७ र २९
ग4र9छ । प छ लो समयमा Zथानीय बा स9दाको
गतेमzये एक Rदन धान काटने (मठ… लाने) ग4र9छ र
ु
पहलमा 9वागी मेलालाई महो सवक Sपमा मनाउन
ै
सोह- Rदन दे खे ११ औं Rदनका Rदन
था लएको छ ।
दे वीलाई
पशप:ीको भाकल Rदइ9छ । रै नादे वीसँग मागेको बर
ु ं
गोखुंगा Iे.का कह' (व श ठ सांFकृ तक परLपराहG:
े
7.व5धको 7योग गर- काठका भाँडा, ठे कK, चौठ…
गोखुंगा :े; भ9नाले यहाँ भवनपमेखर- गा.वसमा
ु
बनाउने, फलामका भाँडा, छालाका जु ता, हलो, जुवा,
परEपरागत Sपमा च दै आएका कह- .व शगUठ
े
मोहलालगायतका सामwीहS बनाउने 7चलन प न यहाँ
सांZकृ तक परEपराहSलाई जनाउन खोिजएको हो ।
7च लत छन ् । यस खIडमा गोख6गा :े;मा मा;
ु
नेपालका अ9य :े;मा जZतै खोलापारे , समे, भमे,
ू
.वशेषSपमा 7च लत कह- संZकृ तक 7चलनहSलाई
े
भोटानी, वाय, समय, दे उराल- र थानी दे वीदे वता
ु
मा; उ लेख गनg 7यास ग4रएको छ ।
पजागनg 7चलन यहाँ प न िज.वतै छन ् । Zथानीय
ू
यस :े;मा .वशेषगर- sाtमण
स5wव आए गहना बझाए, मतेर- लाउने त4रका
ु
ु
समदायमा वीर च•ने अथा"त ् हनमान उतानg 7चलन
ु
ु
भ9छन ् रामlयले यै होनी भैया पEफाको तलाउ
ू
हनमान उतानN:
ु
नक 7च लत छ । भवनपोखर- गा.वसका वाड नं. ९, ३
ै
ु
र २ का sाtमण समदायमा बालन (भजन) गाउँ दा
ु
ु
हनमान उतानg ग4र9छ । खामटु6मा हरे क १५ Rदन
ु
aबराएर हनमान उतानg ग4र9छ । रामायणको भजन
ु
गाउँ दा कहे
भजन गाउनेहSलाई वीर चढे को पाइ9छ । यसर- वीर
चढे का पeषहSले जZतोसक चम का4रक काम अoाए
ु
ु ै
प न गन" सJने .व वास रा ख9छ । यहाँका 5गर- ढकाल,
.पताEबर bवाल-, ल•मण bवाल-लगायतलाई वीर
चढे र eखमा बाँदर जZतै Rह‚ने गरे को, भ4र गाwी दाँतले
टोकर बोकको, बाढ- आएको खोला तरे र फलफल खोजेर
े
े
ू
याएका PकZसाहS नक च5च"त छन ् । हनमान उतादा"
ै
ु
यZतो बालन गाइ9छ :
ु
पEफा भ9ने तलाउमा जाँदा, बडेमानका हनमान ल‚का
ु
चले हनमान पEफाको फलबार-मा
ु
ू
लो वीर हनमान सता खोिज याइदे उन ।
ु
रJयौल' (िजउँ ती): बेहुलो अ9माएप छ .वहे घरमा
आइमाइहS जEमा भएर र यौल- खे छन ् । यो :े;मा
र यैल-लाई िजउँ ती भ न9छ । यZता गीतहSमा कहे
अि ललता प न पाइने गछ" । यस नाचमा पeषहSलाई
ु
सहभा5ग गराइँदैन । यस नाचमा मRहलाहS पeष वा
ु
जोगीको भेषमा हाZया मक ढ6गले नाNने गछ" न ् ।
र यौल- नाचीसकप छ ‘िजउँ तीको .पठो क त न मठो’
े
भ9दै 7साद खाने 7चलन छ । दलाहाका तफबाट
"
ु
िजउँ तीमा5थको कोशेल- Rदने 7चलन प न छ ।
र यौल-मा यZतो गीत गाइ9छ :
पँधेरा मा5थ पँधेरा मु न, ओ मेरा बाँदरै बाँदर पाकोको
ु
ु
14. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
मेरा बाँदरै रातो चोलो Pफजेझ ‹ बाँदर पाकको ।
े
ँ
ु
ु
यहाँको कमाल र मगर समदायमा यो नाच नक
ै
ु
ु
लामोपराल गदर-लाई छोटो गाईलाई
ु
7च लत छ । तहारको दे उँसीरे का Rदन अ मलेमा सोरठ…
क भनेर बोलाउने जेठाजको भाइलाई
े
ु
नाचको ठूलो मेला नै लाOछ । यस अवसरमा क4रब
एक दज"न टोल-हSले आ—आ|नै सोरठ… गाउँ छन ् ।
स9का 5चरे धारो पा पाल- पँधेरो
यसैगर- रै नादे वीको मि9दरमा 9वागीमा प न सो नाच
आजका जोइपोइलाई Rदउँ सै अँधेरो
ना5चने ग4र9छ । सोरठ… सe गनg 7मख ^यिJतलाई
ु
ु
भ; लOयो नाठाले, बाRहर .वसन खायो पाठाले
ु
गरा" भ9ने चलन छ । सोरठ…मा नाNने गाउने र बजाउने
ु
>हLपोइ नाच : RहEपोइ नाच .वशेषगर- तजको गीत
गाउँ दा र कह-लेकाह-Œ बालन गाउँ दा प न नाNने ग4र9छ
ु
। पeषहS डोको ओढे र डोकोलाई मRहलाको Sपमा
ु
सगारे र नाNने गछ" न ् । RहEपोइ नाNदा .व भ9न
Pक समको 7हसन समेत ग4र9छ । यो नाचमा गाइने
गीतको एक टु~ा :
तनथर- हु9छन ् । सeमा गरा"ले पRहलो 5गत गाउँ छ र
ु
ु
यसलाई अ9यले छोdछन ् । सोरठ…को आरEभमा गरा"ले
ु
दे वीको नामा सबै दलेवीलाई सEझेर दे वी बाँzछन ् ।
नाNनेहSमा दई या चार जना मRहलाको भेषमा पeषहS
ु
ु
माeनी ब9छन ् र एउटा बीचमा नाNने पस¬ग“ हु9छ ।
ु "
गीतको aबचaबचमा छोटो Vयाल- प न नाNने ग4र9छ ।
कृUण च4र;, रामायण, नागकथा गाउँ दा प न सोरठ…क
ै
पालपा परका हामरा राजै
ु
जZतैगर- गीत गाइ9छ तर कथा भने फरक—फरक
आ हे RहEपोइ राजै िजउलाई ढोगन
नवै डाँडा प4रका हामरा समधी
हु9छ । यZता गीतमा प न सोरठ…क आधार लइ9छ ।
ै
यहाँ सोरठ… गीतका शuदहSलाई उतानg मा; 7यास
आ हे RहEपोइ समधीलाई ढोधन ।
ग4रएको छ । कराकानी र अ9तवा"ता"लाई आधार मानेर
ु
गोखुंगा Iे.मा $च लत सोरठP गीत (ठू लो नाच) :
ले खएको हुनाले कह- 7संग छटे का प न हुनसJछन ्
े
ु
भने कह- सल सला न मलेका 7संगलाई आफ
े
ै
सो्रठ… नाच नेपालमा 7च लत नक लोक.7य नाच हो ।
ै
लामो समयसEम गाइने हुनाले यस नाचलाई ठूलोनाच,
सोरठ…, पा6दरे, नचर- नाच प न भ9ने ग4र9छ ।
ु
मलाएको छ । प•दा कनै अथ" नलाOने जZतो दे खएता
ु
ु
प न गाउँ दा
नक कण".7य र लया मक सु न9छ
ै
(हे नहोस ् अ9 यमा) ।
ु"
रै नादे वी मिHदर कसर' पQने ?
ु
पा पा िज ला सदरमकाम तानसेन दे ख क4रब ३८
ु
नेपालक 7 स8 तीथ"Zथल भैरवZथान मि9दरको बाटो
ै
Pकलो मटरको दर-मा अविZथत रै नादे वी मि9दर
ु
महाभारत पव"त h6खलाअ9तग"त सम$- सतहदे ख
ु
ृ
हुँदै यहाँ पOन सPक9छ । गु मी िज लाको प.व;
ु
तीथ"Zथल ee :े;, ऋUय श6गको तपोभू म h6गा, र
ृ
ृ
क4रब १,६०० मटरको उचाइमा रहे को छ । मि9दर :े;
गु मी िज लाको सदरमकाम तEघासदे ख पगनपग
ु
ु
ु
7ाचीन,
एंव
पाँच घ9टाको पैदल या;ाप छ प न यो :े;मा पOन
ु
पराताि वक मह वका Rहसाबले िज लामै सEप9न
ु
सPक9छ । अधा"खाँची िज लाको ऐ तहा सक Zथल
मा न9छ ।
पाणे न तपोभू म र दवा"सा भू म यो मि9दर :े;बाट
ु
रै नादे वीको मि9दर पा पा, गु मी र अघा"खाँचीलगायत
क4रब दई घ9टाको दर-मा रहे का छन ् । चाँप, गराँस,
ु
ू
ु
यस :े;को 7 स8 तीथ"Zथल हो । अ5धकांस मगर
कटुस, सौर, काफल, hीखIडलगायतका दलभ एवं
ु "
समदायको वाहु यता रहे को भवनपोखर- गा.वसमा
ु
ु
sाtमण, :े;ी, कमाललगायत अ पस6Vयक दमाई,
ु
बहुमु य वनZप तको घना ज6गलको बीच भागमा
रहे को यस मि9दरमा वष{भ4र पजापाठ गनg र
ु
धा म"क,
ऐ तहा सक,
पय"टकKय
कामी, साक‰ र चँ ुदाराहSको बसोवास रहे को छ ।
15. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
दाल5चनी, स9तला र जडीबट-को उ पादनका ’िUटले
ु
ु
िज लामै 7Vयात छ ।
गोखु6गाबाट उ तर तर हे दा" एकRदनमा प5गएला
ै
ु
जि तक निजकमा अ;पण" 7थम, दोmो र तेmोका साथै
ै
ू
धवला5ग4र, माछाप˜ेलगायत १५ भ9दा बढ- Rहमाल
ु
दे ख9छन ् । सया"Zतको बेला धवला5ग4रको छायाँ त
ू
गोखु◌ु6गामै पद" छ । 5चसो हावापानी, घना वन र
जै.वक
पशप:ीको बल- चडाउने ग4र9छ । दश‹को नवदगा"भर र
ु ं
ु
9वागी पव"को अवसरमा यहाँ ठूलो मेला लाOने गछ" ।
महाअUठमीका
Rदन
मzयरातमा
ग4रने
का लकाको पजा, सोरठ… नाच, सराँय, मालhी, बालन र
ु
ु
Vयाल- नाच यहाँका 7मख आकष"ण हुन ् । ज6गल भ;
ु
रै नादे वीको शिJत पीठ, स य दे वी र का लकाको मि9दर
रहे काछन ् । यस
मि9दरमा
sाtमण
र छहर-
मगरहSलाई 7वेश नषेध छ ।
मि9दर
:े;बाट
माछापछेलगायतका
ु
धौला5गर-,
दज"नौ
अ9नपण,
ू "
RहमhङखलाहSको
मनमोहक ’ यावलोकन गन" सPकने यो Zथान अ य9त
स9दर एंव 7ाकृ तक स9दरताले प4रपण" छ । यस
ु
ु
ू
मि9दर सतहको पि चम—उ तरबाट 4रडी खोला र
वाJल- खोला ब5गरहे का छन ् । रै नादे वी ज6गल :े;मा
का लज,
यि तक
ै
आक.ष"त
गछ"
।
फागनदे ख चैतको समयमा पOनभयो भने त डाँडाभ4र
ु
ु ु
;f]/7L gfr gfRb} :yfgLo du/ ;d'bfo
दश‹को
.व.वधताले
त;ा, लइँचे, काँड•याकर, मग, ज6गले
ु
ु
ृ
खरायो, नयाल- बाघलगायतका दलभ चराचुe6गी तथा
ू "
व9यज9तहSको बासZथान रहे को छ । यस गा.वसको
ु
व4रप4र दरदराजका गाउँ हSसEम पा पा िज लाको
ु
भवनपोखर- गा.वसमा अविZथत रै नादे वी मि9दर
ु
:े;को उ तरमा गु मी िज लाको दौघा गा.वस,
दi:णमा अघा"खाँची िज लाको पणेना र
खRदम
गा.वस यZतै पवमा पा पा िज लाक छहरा, सोमाद- र
ै
ू "
स„घे वर गा.वस पछ" न ् ।
स तेदे.व, का लका र रै नादे वीका .व भ9न शिJत
पीठहSले यो लेकको धा म"क मह वलाई बढाएका छन ् ।
यो :े; 7ाकृ तक सौ9दय"का अलावा अदवा, अिEलसो र
ु
लाल- छनg गराँसले Zवागत गनg छन ् ।
ु
धा म"क भावनाले गोखु6गा जाने हो भने हरे क
आइतबार, दश‹को नवरा;भर, वैशाखे पू ण"मा, वैशाखे
पू ण"को १५ Rदन प छ पनg छोट- पजा, चैते दश‹, दशैको
ू
पू ण"मा र म6 सरको 9वागीमा यहाँ मेला लाOछ ।
यहाँको मि9दरमा दला"मी थरका पजार- छन ् । मVय
ु
ु
मि9दर भ; sाtमण र छहर- मगरलाई 7वेश नषेध छ
तर बाह-रबाटै फल, अ•यता चढाउन सPक9छ । तपाइँ
ू
दे वीको नाममा रोट प न चढाउन सJनहु9छ । यRद
ु
पqचवल- लैजाने हो भने एकRदन अ घ Zथानीय
प4रयार थरका अगवाहSलाई भेƒन सJनहु9छ ।
ु
ु
आज प न Zथानीय बढापाकाहS हरे क नवरा;मा अिOन
ु
lवालासRहत दे वी गु मी िज लाको दौघा गा.वसमा
रहे को दे वी थानमा घEन जानेगरे को बताउँ छन ् ।
ु
क तपय धामीहS रै नादे वीको वनमा दे वीलाई Rदउँ सै
दे खेको समेत बताउँ छन ् । यस :े;का सबै जा त तथा
समदायले कनै नयाँ काम गदा", घऊ तताउँ दा, भ‹सी
ु
ु
^याउँ दा, परदे श जाँदा, .ववाहलगायतका अ9य कनै
ु
शभकाय" गदा" पRहले रै नादे वीलाई चढाउने 7चलन छ ।
ु
प4रवारमा जेठो स9तान जि9मएप छ दे वीलाई पवढाई
ू "
Rदने र पqचवल- लैजाने 7चलन आजभो ल समेत
च लरहे को छ । रै नादे वीसँग मागेको बर परा हुने
ु
.व वास ग4र9छ ।
पQने कसर' ?
ु
बटवल वा पोखराबाट बस चढे र पा पा, तानसेन पOन
ु
ु
सPक9छ । तानसेन सदमकामबाट पि चमतफ ३०
"
ु ु
16. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
मनेटको पिJक, ३० मनेटको wाभेल र बाँकK २५
.व भ9न 7जा तका ज6गल- जनावर तथा पं:ीहS
मनेटको किNच सडकमा क4रब डेढ—दई घIटाको बस
ु
पाइ9छन ् । यहाँबाट रातमा भारतको गारखपरदे ख
ु
या;ाबाट गोखुंगा चौपार- प5ग9छ । गोखुंगा चौपार-बाट
ु
नौतनहवा र नेपालक Sप9दे ह- िज लाका .व भ9न
ै
ु
१० मनेट उकालो Rहँडप छ मि9दरमै पOन सPक9छ ।
े
ु
ठाउँ हS दे Vन सPक9छ । पणेनामा गोरखनाथको
तानसेनबाट भवनपोखर- सEमको बाटोभर तपाइँलाई
ु
मि9दर र कट-(उप लाखक), शव मि9दर(चौर), कृUणा
"
ु
wामीण जीवनमा; होइन बसबाटै स9दर RहमालहSको
ु
मि9दर, हनमान मि9दर(दह), बरजको मि9दर(दह),
ु
ु
लामो मालाले मोहनी लाउनेछन ् । बाटोमै 4रिuदकोटको
स8ाhम(दह, तलेडाँडा) आRद मि9दरहS छन ् ।
ु
लेक दे Vनहुनेछ । उ तरमा रे स6गा लेक र दi:णका
ु
ु
फPकने ~ममा बाटोमै पनg पा पाको भैरवZथान
"
पाणे न तपोभू मको बीचमा उ भएको छ गोखुंगा ।
मि9दरको दश"न गन" सPक9छ, जसको 7मख .वशेषता
ु
एकRदनमा गोखंगा घमेर बास बZन साँझ ् तानसेन
ै
ु
ु
ठूलो a;शल हो । तानसेनको रणउ›े वर- मि9दरलाई
ू
फPकन सPक9छ । अथवा पाल टाँगेर प न रात aबताउन
"
नेपालअ6wेज य8ताका कनgल उिजर संह थापाले
ु
सPक9छ । यहाँ होटल र लजको स.वधा भने छै न ।
ु
भाकल गरे र अ6wेज फौजलाई बटबलको िजतगढु
गाउँ मै कह- Rदन बसेर घEन प न सPक9छ । Zथानीय
े
ु
Pक लामा हराएको कथासँग जोडेर हे 4र9छ । य8
ु
समदायले पाहुनालाई नक राpो Zवागत गछ" न ् र
ै
ु
9यनतम खच"मा पा4रवा4रक Sपमा खान र वZनको
ू
िजतेप छ .वजयो सव ZवSप तानसेनमा .व.सं. १८७६
दे ख था लएको भगवती जा;ा अRहलेसEम नका ल9छ
ला5ग स.वधा Rद9छन ् ।
ु
।
तपाइँ यस गा.वसका 7मख ZथलहS
ु
झरवासको
थप दई Rदनको समय छ भने, गोखुंगाबाट फकर
g
ु
रानीदला गफा, अदा"इँको कमेरे गफा, तालपोखराको
ु
ु
ु
पा पाको 7ाकृ तक स9दरता र मगर संZकृ तको
ु
बा–े गफा, पलाँसपाटाको
ु
स8पानी गफा घEन
ु
ु
निजकबाट अवलोकन गन" सPक9छ । तानसेनबाट
सJनहु9छ । अ मलेमा च5च"त झाpे, खामटुङको बालन,
ु
ु
चारघIटाको पैदल बाटोमा प5गने नेपालको ताजमहल
ु
कलाशनगरको
ै
पqचेवाजामा
रानीमहल गएर फPकन सPक9छ । .व.सं. १९५४ मा
"
रमाउन सJनहु9छ । 4रडीखोलामा जल.वहार गन"
ु
सJनहु9छ भने बाJल- खोलामा झना"हSको मनोरम
ु
पा पाका बडाहाPकम ख‚ग सEशेरले आ|नी 7े मकाको
’ यहS अबलोकन गन" सJनहु9छ । छचवाको कमाल
ु
ु
ु
उ तरतफ
"
संZकृ तले तपाइँलाई मोहनी लाउने छ ।
पहरामा5थ बनाइएको छ ।
तपाइँसँग कह- Rदन बाँकK समय छ भने दवा"शा ऋ.षको
े
ु
पा पाप छ स8ाथ" राजमाग"बाट पोखरा निZकन प न
तपोभू म, पाणे न तपोभू म, h6गा र SS :े;सEम
ृ
सPक9छ । अथवा ३९ Pकलो मटर तल बटबल जाने हो
ु
पOन सJनहु9छ । पाणे न तपोभू म यहाँबाट ३०
ु
ु
भने िजतगढ-, म णमक9द सेनको दरबार र पाकहS
"
ु ु
मनेटको बाटो हो । पणेना गाउँ को सरानमा एउटा ठूलो
हे न" सPक9छ । बटवलबाट कह- पव" गौतम ब8को
े
ु
ू
ु
चौर र दह छ । जहाँ पा ण न ऋ.षले तपZया गरे का 5थए
मामाघर रहे को ठाउँ दे वदह, भैरहवादे ख २२ Pक म
र महादे व7स; भई १४ वटा स;हS (अइउण, ऋलक, ...)
ु
ृ
पि चम ब8को ज9मZथल लिEबनी र पि चम
ु
ु
पा ण नलाई
आधारमा
क.पलबZतिZथत तलौराकोट दरबारको œमण गन"
ु
पा ण नले .व वक सबैभ9दा वैbा नक मा नएको
ै
सPक9छ । यहाँबाट भैरहवा वा बटवल फकप छ दे शका
g
ु
संZकृत^याकरण, अUटाzयायी, लेखेका 5थए भ;े
जुनसक ठाउँ मा पOने यातायातको स.वधा उपलuध
ु ै
ु
ु
.व वास ग4र9छ । यस :े;मा रहे को घना ज6गल र
हुनेछ ।
मालhी,
सनाएका
ु
गोखुंगाको
5थए,
जसको
नाममा
नमा"ण गराएका यो महल तानसेनबाट
काल-गIडकKको
Pकनारमा
ढु6गाको
17. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
सोरठP सोo h6गार भ; बा5धएको नेपालको 7ा5चन
ृ
7Zतत
ु
लोकनाटक हो। सोरठ… शuद 7ा5चन राजा जै संगेका
पि चमसEम र Rहमालदे ख तराईसEम फ लएको
ै
सोoवट- रानीबाट आएको शuद सोoौट-बाट अपœंस
पाइ9छ।
भएर आएको .व वास ग4र9छ। सोरठ…को कथा र मथक
कनाटक गSङ, दरा, 5धमाल,कमाल, मगर र थाeहSको
ु
ु
ु
झ9डै सातौ शतािuद
कलदे वताको पजा आरधनाको न म त 7योग ग4रने
ू
ु
तरको मगर राजा जै संहको
ग4रने
सोरठ…
नाच
नेपालको
पवदे ख
ू "
यो
िजवनमा घटे को मह वपण" घटनामा आधा4रत छ ।
ु
धा म"क
लोक
नाटक
हो। सोरठ…
लोकसाRह यको
राजा जै संहको जेRठ hीम तबाट कनै स9तान नभएप छ
ु
उनले बेदा6क राजाको छोर- है म तसंग aबवाह गरे ।
े
कथावZतु कनै लामा घIट• लाOने प न हु9छन ् र कनै
ु
ु
छोटा र छ4रता मठासपण" हु9छन ् । सोरठ…मा 7योग
ू
रानीबाट सोरठ…को ज9म हु9छ । यसप छ दरबारमा
सौते ल आमाको ष‚य9; सe हु9छ । सोरठ…लाई नRदमा
ु
हुने भाषा गेया मक Sपको मठास र रसमय पाइ9छ।
य„य.प यो लोकगीत चाRहँ तकब9द- र चु‚Pकलो Sपमा
ु
बगाई9छ । सोरठ…लाई जाल हा9ने ~ममा कमालले
ु
बाि9कलो पाइँदैन तर प न ग„यझž ठठ" राउँ दो प न होइन
भेŽाएर पालन पोषण गद" छ । घƒना ~मबश राजा
। सोरठ…मा कवल जोरजोर मादलहSक ताल गिqजएको
े
ै
ु
जै संहले उनै सोरठ… रानीलाई aबवाह गन" पOछन तर
ु
छोर-ले रहZयोदघाटन ग4रRदि9छन । यसको 7ायि चत
हु9छ। ”याउरे र Vयाल- (कथा) तालक थEकाहSबाट।
ै
एउटा राजा र एउटा रानीको जीवन कथा लाई मादलको
Zवeप राजा राजग›ी यागी साधुको भेषमा गह याग
ृ
ताल र 5गतको लयमा सोo हागामा ढालेर 5गत गाईएको
गछ" न ् । यसर- यो सोरठ… कथा एउटा कथा मा; नभएर
मगरहeको ई तहास हो । यो अ त oदयaबदारक घƒना
हुनाले सोरोठ… भ नएको हो। अ न सरZव त नाच
भ9नको अथ" यसमा धब" स य करा छ यसमा सरZवती
ु
ु
ु
हो । त का लन अवZथामा हाpो पखा"मा लेखपढको
ु
लाOछ र यसमा सबै सरZव तको aब5ध aबधा9त गनु" पनg
कमी 5थयो यसैले यो कथालाई ल खत eप Rदन संभव
भएन । यसलाई Zमरण ग4र राVन र पZता दर
ु
हु9छ र सोरोठ… (पखgउल-) सरZव त जुनै नामले
ु
उNचारण गरे प न यसको मह व र कथा बZतु हS एउटै
पZतालाई बझाउन
ु
ु
हो।
तहारको अवसर पारे र गीत र
नाचको माzयम अपनाइएको पाई9छ ।
सोरठ…को कथालाई गSबाउले मादलको तालवादन र
ु
संगीतकासाथमा जगाउने गद" छन ्। यस लोकनाटकमा
मगरहSको
अ य9त
मह वपण"
ू
मौ लकता
झ काउने अ त 7Vयात लोक सZकृ त र पRहचान हो र
यो
य त नै लोक.7य छ र यसले आ|नै aबशेषता
बोकको छ। यसमा मादलको २२ ताल हु9छ ।
े
सोरठPको कह' अंश:
े
बामै कोखी चलन लाOयो
एकमा दे शको राजा एकमादे शको रानी
ु
ु
सातै र मRहना आठै र मास,
भया .परती भयो रानी ग4रभ रtयो ।
दाRहने कोखी चलन लाOयो
एक र मास दवै र मRहना,
ै
ु
नवइ र मास दशैर मRहना
दवै र मास तीनै र मRहना
ु
रानीलाई लाOयो .परै र कUट
चारै र मास पाँचैर मRहना,
(सJकर' गराउन सँढेनीलाई बोलाइHछ)
ु े
ु
जाना जानी भयो रानी
सँढेनी बोलाउन कटुवाललाई पठाइ9छ
ु
छवई र मास सातै र मRहना,
गावैकरे कटुवाल बोलाइमा
े
18. /}gfb]jLsf ls+jblGtx¿, @)&)
यायो राजै lयको घर
ू
कटुवाल: गँदै लाउने फ4रया उह-Œ राजैlयले Rदनेछन ्
ु
ू
सनमा सन कटुवाले हामरो हुकम
ु
ु
ु
याघीमा याघी सोzयानी माइ प छमा प छ
जावमा जाव कटुवाले हामरो हुकम
ु
कटुवाले आइमा पOयो राजै सोzयानी माई
ु
सोzयानी माईलाई बो याई याओ
रानीजीको aबZतरै मा बसैला सोzयानी माई
गइमा पOयो कटुवाले सोzयानी माईको यागन ठrडया
ु
रानीजीलाई लागैला कUट हे र- दे उन
सनमा सन सोzयानी माई
ु
ु
सोzयानी माई
एक महाराजको हुकम
ु
ु
जावैमा यावै महाराजै
राजैको रानीलाई लागैला .परकUट
कटुवा तेल रानीlयलाई म4रदन
ू
सोह- कामले आइपOयो सोzयानी माई
ु
जर-बट- ओखती च9$ सयले Rदनेछन ्
ु
ू "
Rहँडमा Rहँड सोzयानीमाई
सोह- ओखती खाइ सइ स तल हुनेछ
राजैको द4रबार बोलायो
ओखती र .वखती जोगी टमाटे ले Rदनेछ
सोह-मा ओखती खाइ ज नमन भयो
सँढेनी तक ग छ2 न ् :
2
ु
Rदवैमा बि त बा लमा बाल-
जनता म त जानेहो कटुवाले
बेटा हो Pक बेRट हो हे 4रमा दे उन सोzयानी
सरमा लाउने मlया;ोन नाई
ु
कटुवाल: सरै मा लाउने मlया;ो उहु
राजैlयले Rदनेछन ्
ू
जान मत जाने हो कटुवाले
कमै लाउने चो लया नाइ
ु
कटुवाल: कमै लाउने चोल-या
ु
राजैlयले Rदनेछन ् ।
ू
जान त जाने हो म कटुवाले
याँगमा लाउने बरकK नाइ
ै
कटुवाल: याँगमा लाउने बरकK राजैlयले Rदनेछन ्
ै
ू
बेटा नह- बेRटया ज नम भयो
सला6गे काठमा बेर- धागोले बेरSपकरे छ4रया धागोले बाँधी
े ु
न ल बेडाओ सनको झ4रया
ु
ग6गाजलको पानी भ4रमा आओ
बा लखलाई नहाओ
ु
अ9नपरे तो4रया मलकपरे क लया
ु
ु े
पे लमा आओ सोzयानीमाई
बालखलाई म4रदन
घवैलाउने घवै खाने घवै तेलको म4रदन
जाँदा त म त जाँदा हो कटुवाले
गँदै लाउने फ4रया नाइ
ु
(बा लकाको 5चना हे न2 जैसीलाई बोलाइHछ)
जै शजीलाई बोलायो
गावैकरे कटुवालेलाई बोलायो
े
नमZकार जैसीlयू , जयमा जय, .व वाशै
जावमा जाओ कटुवाले
कह-मा काम कह-मा हुकमले आइपOयो कटुवाले
े
े
ु
ु
.वजया जैसीलाई बोलाई याओ
सनमा सन जैसीlयू एकमा महाराजको हुकम
ु
ु
ु
ु
गइमा पOयो कटुवाले जै शको यागन ठrडयो
ु
Rहँडमा Rहँड जैसीlयू राजैजीले बोलायो
![/}gfb]jLs ls+jblGtx¿
] Lsf
tx¿
–lzjxl/ 1jfnL æjgsfOnfÆ
sfO“](https://image.slidesharecdn.com/rainadevihistoryofbhuwanpokhari-140110022901-phpapp01/85/Raina-devi-history-of-bhuwanpokhari-1-320.jpg)
![/, Ps;fy egf}+ æagfcf}+ e'jgkf]v/L .Æ
ufpFdf 5Fbf;Dd cfkmg} uflj;sf dxTjk"0f{ 7fpFx¿df klg k'Ug ;lsPg . 5f]8]kl5 sxLn]sfFxL ufpF uPsf]
;dodf uflj;e/ 3'd]+ . knfF;kf6fsf] l;4kfgL u'kmf, lem/jf;sf] /fgLb'nf, tfnkf]v/fsf] afv|] u'kmf, / 8fF8f
ufpF / ;'jfvf]nfsf ljleGg rd]/] u'kmx¿ rxf/]+ . df?gL / ;f]/7L gfr]+ . emfd|] / afn'g ufPF . cfkmgf] ufpFnfO{
sl/a uwf klRr; k'u]kl5 aNn lrg]+ .
bz jif{ k'lu;s]5, ufpF 5f]8]sf] . of] aLrdf ljleGg /fli6«o tyf cGt/f{li6«o u}/;/sf/L ;+:yfx¿df /x]/ sfd
ubf{ b]zsf ^! lhNnfsf s'gf–sGb/f;Dd k'u]+ . hxfF k'u]+ dflg;x¿df cfzfsf] lbof] aln/x]sf] b]v]+ . c;Gt'li6sf
cfjfhx¿ klg g;'lgPsf t xf]Ogg . t/, r/d lg/fzfaLr dflg;x¿df ;fgf ;kmntfn] klg 7"nf] v'zL
lbO/x]sf] b]v]+ . ;x/sf dfq xf]Og slxNo} ;x/sf] d'v b]Vg gkfPsf b"/b/fhsf dflg;x¿;Fu k|ToIf e]6g] /
pgLx¿sf cg'ej ;'Gg] cj;/ kfPF . st} ;dfh kl/jt{gsf nflu ;lqmo o'jfx¿ e]6]+ . st} ljb]zL÷:jb]zL
;+:yfsf] /fd|f] hflu/ 5f]8]/ Joj;flos s[lif k]zf ul//x]sf cu|hx¿ e]6]+ . st} kf}/vL ls;fg / ufpFsf] d'xf/
kl/jt{gdf sl:;Psf cfdf, efph' / lbbL alxgLx¿ e]6]+ . ufpF 5f]8]kl5 xfd|f] ;dfhnfO{ clnslt eP klg
k9g] cj;/ kfPF . dflg;x¿sf] rfxgf, cfjZostf, r'gf}lt / ;Defjgfx¿nfO{ b]v]+ .
cfh cfkmg} 7fpFdf klg o:t} ;Defjgfx¿ / ;kgfx¿ b]v]+ . xfd|f :yfgLo ;Dkbfx¿ klg sd dxTjk"0f{ /
uj{of]U5 5}gg . xfdL e'jgkf]v/Ls} cd"No uxgfsf] ?kdf /x]sf] /}gfb]jL dlGb/sf] rrf{ u5f}{+ . of] ;Dkbfk|lt
uj{ u5f}{+ . t/, xfn;Dd xfdL xfd|f] Oltxf; / o;sf] dxTjnfO{ vf]Hg ;s]sf lyPgf}+ . xfdL cfkm}n] c?nfO{
/}gfb]jL dlGb/ / o; If]qsf] P]ltxfl;s ;f+:s[lts dxTj a'emfpg g;Sbf;Dd cy{ /xFb}g . gn]lvPsf] xfd|f]
Oltxf; c?n] n]lvlbFb}g, xfdLn] g} n]Vg'k5{ . af]Ng]sf] kL7f] laS5, gaf]Ng]sf] rfdn laSb}g .
rlr{t u|fdL0f ko{6sLo ufpFx¿ 3'd]kl5 ;du| e'jgkf]v/Lsf] t'ngfdf lgs} km'Rr] nfu] . xfdLsxfF k|z:t
;Defjgf 5g / cj;/ klg . t/, vfFrf] 5 tL cj;/x¿nfO{ lrGg] / ;b'kof]u ug]{ . o;sf nflu ufpFsf
nflu s]xL u/f}+ eGg]x¿sf] tTk/tf / Tofusf] cfjZostf 5 . c?n] u/]gg, PSn} u/]/ s] kl/jt{g x'G5 <
eGg]x¿ nfIfL x'g . d nfIfL aGg rflxFg . d]/f] 7fpFaf6 h] ;S5' ToxL of]ubfg ug{ d]/f] st{Jo ;lDemPF .
æ/}gfb]jLsf ls+jblGtx¿Æ d]/f] st{Jo xf] . /}gfb]jL dlGb/sf]dfq xf]Og l;+uf] e'jgkf]v/Lsf] Oltxf; s]nfpg]
k|of; xf] . o;df ;d]l6Psf tYox¿ kl9;lsPsf / n]lv;lsPsf x'g . d}n] PsLs[t ug]{ k|of;dfq u/]sf] 5' .
blGtx¿
x¿Æ
æ/}gfb]jLsf ls+jblGtx¿Æ n]vg ue{ M
afnljgf]b k9b} ubf{ cfb/0fLo u'? rGb|k|;fb nD;fn /}gfb]jLsf hg>'ltx¿ ;'gfpg'x'GYof] . xh'/a'jf :j= k+=
afns[i0f 1jfnL / csf{ ljåfg :j= k+= b]jLk|;fb 9sfnn] a]nfa]nfdf /}gfb]jL;Fu hf]l8Psf cf:yf / rdTsf/sf
syfx¿ ;'gfpg'x'GYof] . sIff cf7df /}gfb]jL dfljdf k9g ;'?u/]kl5 cem /}gfb]jL dlGb/sf] Oltxf; /
dxTjnfO{ glhsaf6 a'emg] cj;/ kfPF .
dnfO{ cem} ;Demgf 5 . :yfgLo eQmaxfb'/ jZofn -g]kfnL_ / hunfn g]kfnLsf] ;xof]udf TolQa]n} /}gfb]jLsf]
sf]63/af6 b]lvg] lxd >[ªvnfsf t:jL/x¿ lvr]/ z'esfdgf ;Gb]z afF9g] sfd u/]sf lyof}+ . t:jL/
lvr]jfkt eQmaxfb'/ bfO{nfO{ ltg'{kg]{ k};f gePkl5 ;§fdf cfkmg} af/Ldf pAhfPsf] sfpnL / Psdfgf v';f{gL
lbPsf] lyPF .
bz hf]8 b'O{df ldl8of g} cWoog u/]sf] x'gfn] tfg;]g ldl8of If]q;Fu glhs x'g] cj;/ ldNof] . w]/}k6s
ldl8ofsdL{x¿nfO{ / s]xL ;+:s[lt ljbx¿nfO{ /}gfb]jL dlGb/sf] P]ltxfl;s tyf wfld{s / ;f+:s[lts dxTjsf
af/]df hfgsf/L u/fpg] cj;/ ldNof] . s]xLnfO{ cfkmg} vr{df o; If]qdf 3'dfpg klg NofPF . cfb/0fLo u'?
uf]kfnk|;fb jZofnn] /}gfb]jL If]qsf] k|rf/–k|;f/df k'¥ofpg' ePsf] of]ubfg :d/0fLo 5 . pxfFs} k|]/0ffdf]()