सामाजिक शिक्षा कक्षा ११

1. सामाजिक अध्ययन तथा िीवनोपयोगी ससप सिक्षा
क
े शवप्रसाद पराजुली keshabprasadparajuli@gmail.com

2. मानव र वातावरणसँग तादात्म्य राख्दै सामाजिक
अध्ययनले सभ्य समाि ननमााण गना सहयोगी
नागररक तयार गर्ा ।
एक्काइसौं िताब्दीका ससप, नरम ससप वा व्यापक ससप
पनन भननने िीवनोपयोगी ससपले िीवनलाई सरल,
सहि र सफल बनाउँर् ।
डिजिटल साक्षरता = सूचना तथा सञ्चार प्रववधिको
प्रयोग गरी क
ु नै पनन सूचनाको प्राप्ती, पहहचान,
मूल्याङ्कन, उपयोग र सञ्चार गने क्षमता ।
साइवर नैनतकता = इन्टरनेट वा सामाजिक
सञ्िालमा गररने असल व्यवहार ।
साइबर अपराि = क
ु नै क्प्युटर प्रयोग वा
क्प्युटरलाई लक्षक्षत गरेर गररने क
ु नै पनन प्रकारका
गैरकानुनी, अनैनतक वा असामाजिक काया ।

3. ननणाय = क
ु नै काम गनुापूवा त्मयो काम गने वा नगने
भनी ववचारपूवाक गररएको ननष्कर्ा ।
ननणाय ननमााण = एउटा ननजचचत प्रक्रिया पूरा गरी ननणाय
गने वा उत्तम ववकल्प र्नौटको तररका ।
सञ्चार = दुई पक्षहरु बीच सूचना आदानप्रदान गने र अथा
बुझ्ने प्रक्रिया ।
तनाव व्यवस्थापन = पररवनतात वातावरणअनुक
ू ल व्यवहारमा
रुपान्तरण गरी िारीररक र मानससक सन्तुलन कायम राख्ने
काम ।
तनाव सृिना हुने अवस्था =
अजस्तत्मव, आन्तररक, वातावरणीय र कामको चापले
तनाव व्यवस्थापनका रणनीनतहरुुः
समपाण, प्रनतरोि, स्झौता
अन्तरवैयजक्तक ससप = आफ्ना ववचार राखेर अरुसँग
सञ्चार गने िनससप ।
टोसलकाया = संवाद, योिना बैठक र सहकाया गरी समूहमा
काम गने दक्षता र गुणस्तर ।

4. ननणाय सलँदा ध्यान हदनुहोस् =
https://www.youtube.com/watch?v=4NfCg9JKMTk
https://www.youtube.com/watch?v=k7vHjEKiwV
M
https://www.youtube.com/watch?v=MNa8etaCef8
तनाव मुजक्त
https://www.youtube.com/watch?v=dp4MxjquCE
E
नेतृत्मव
https://www.youtube.com/watch?v=zCwYT0CEM8
4
सञ्चार
https://www.youtube.com/watch?v=4Mb9zofrRm
g

5. मानवको िैववकीय उद्ववकास = पुच्र्र नभएका,
ठािो जिउिाल, ठु लो मजस्तष्क र दुई खुट्टाले हहँड्ने
नरवानरिस्तै पुखााबाट उद्ववकास भई िसमक रुपमा
अहहलेको मानवका रुपमा ववकास भएको प्रक्रिया ।
६०-७० लाख बर्ा अनिको सहेलान्रोपस
५८-६२ लाख बर्ा अनिको ओरोररन
४४-५८ लाख बर्ा अनिको होमोननि आडिावपथेकस
१०-४० लाख बर्ा अनिको अस्रालोवपथेकस
१५-२३ लाख बर्ा अनिको होमो ह्याबबसलस
१-१८ ला.ब. अनिको होमो इरेक्टस- अक्रिका बाहहर
३०हिार-१.५ ला.ब. अनिको होमो ननयन्िरथलेजन्सस
१.५ ला.ब. अनिदेखखको होमो सेवपयन्स

6. िमानीको िसेलिफ
ा नजिक
ै को ननयन्िर उपत्मयकाको
नामका आिारमा ननयन्िरथलको नामाकरण गररएको ।
होमो ननयन्िरथलेजन्ससहरुले ढुङ्गाबाट ववसभन्न खालका
हनतयार बनाउने संस्कृ नत = मस्तेररयन र लेभाइलोइससइन
होमो ह्याबबसलसलाई ससपालु handy मानव भननन्र् ।
आगोको प्रयोग गने प्रथम मानव पुखाा होमो इरेक्टस ।
थप िानकारीहरू
https://ekantipur.com/koseli/2021/03/20/16162085871
1374374.html
https://www.onlinekhabar.com/2019/10/804645
https://ekantipur.com/koseli/2021/01/15/16107077661
8349507.html

7. काला माक्र्सका अनुसार समाि ववकासका चरणहरुुः
आहदम सा्यवाद, दासप्रथा, सामन्तवादी समाि र
पूँिीवादी समाि ।
ई.बी. टाइलर र ए.एल.मोगाानका अनुसार समाि
ववकासका चरणहरुुः प्रारज्भक ढुङ्गे युग, मध्यकालीन
बबार युग र आिुननक सभ्य युग ।
नन्न पुरापार्ाण कालखण्िको मुख्य मानव प्रिानत =
होमो इरेक्टस ।
नन्न पुरापार्ाण संस्कृ नतको प्रमुख औिार =
हाते बन्चरो ।
मानव समाि ववकासको िममा मध्य पार्ाण युगमा
ववसभन्न ज्यासमतीय आकारका औिारहरु बनाइएको ।
सांस्कृ नतक पररवतानका आिारमा िाजन्तकारी युग समेत
भननने नव पार्ाण युगमा िातुको आववष्कार भएको ।

8. कृ वर् कायाको सबैभन्दा पुरानो प्रमाण भेहटएको ठाउँ =
मेसोपोटासमयाका नदी उपत्मयकादेखख िोिानस्म फ
ै सलएको
उवार अिाचन्राकार क्षेत्र ।
पूँिीवादी समािको मुख्य वविेर्ता = उत्मपादनका
सािनहरुमा ननिी स्वासमत्मव, ननिी स्पवत्तको महत्मव र
स्वतन्त्र बिार ।
औद्योधगक समाि = युरोपेली औद्योधगक िाजन्तपचचात ्
गुिारामुखी उत्मपादन प्रणालीलाई ठु लो पररमाणमा वस्तुको
उत्मपादनद्िारा प्रनतस्थापन गरेको समाि ।
सहरीकरण = सहर र सहरी िनसङ्ख्यामा वृद्धि सँगै
सवासािारणको दैननक िनिीवनमा आउने पररवतान ।
ववचवव्यावपकरण =आिुननक सुवविाहरुको ववकासले
ववचवभरमा नर्टो र सजिलो रुपमा परस्पर स्बन्ि
स्थावपत हुनसक्ने अवस्था ।
व्यजक्तवादी प्रवृवत्तमा बढोत्तरी हुनुको मुख्य कारण =
बढ्दो आिुननकता वा प्रववधिको ववस्तार

9. बहुसांस्कृ नतकता = फरकफरक सामाजिक र सांस्कृ नतक
वविेर्ता भएका माननसहरु बीचको बढ्दो अन्तरिुलन ।
सामाजिक व्यवहार मानवका आिारभूत सामाजिक
आवचयकताहरुको पररपूनता गना स्थावपत भएको हुन्र् ।
परसंस्कृ नत ग्रहण = दुई सभन्न समूहहरुका बीच स्पक
ा र
सहकायाका कारण उनीहरुको मौसलक सामाजिक र
सांस्कृ नतक ढाँचामा आउने पररवतानको प्रक्रिया ।
सामाजिक प्रक्रियाहरु मध्ये आत्ममसात ् भनेको एक समूहले
आफ्ना सामाजिक र सांस्कृ नतक वविेर्ताहरु पूणारुपमा
र्ािेर अको समूहका वविेर्ताहरु अपनाउँदै िानु हो ।
द्वन्द्व = प्रनतस्पिीहरुलाई ननर्ेि गरेर आफ
ू र आफ्नो
समूहका आवचयकताहरु पूनताको प्रयास गने सामाजिक
व्यवहार ।
अनुक
ू लन = माननस वा समूहले आफ्ना सामाजिक तथा
अन्य आवचयकताहरु पूनता गनाका लाधग सामाजिक
वातावरणसँग आफ
ू लाई समायोजित गनुा ।

10. सामाजिक व्यवहारसँग स्वजन्ित सामाजिक प्रक्रियाहरूुः
परसंस्कृ नत ग्रहण – मौसलक सामाजिक ढाँचा बदसलने ।
आत्ममसात ् - मौसलक सामाजिक वविेर्ताहरु हराउने ।
एकता – सुमिुर सामाजिक स्बन्िको स्थापना ।
स्झौता – हठहरु त्मयागेर सामाजिक व्यवस्था स्थावपत ।
प्रनतस्पिाा – माननस र समुदायको क्षमता ववकास हुने ।
सहकाया – साझा आवचयकताहरुको पूनता ।
द्वन्द्व – अजस्थरताको कारण सामाजिक व्यवस्थामा आँच
अनुक
ू लन – नयाँ समािमा िुलसमल हुने ।
मानविास्त्रीहरुका ववचारमा संस्कृ नत भनेको समािका
सदस्यहरु बीच रहेको साझा सामाजिक व्यवहारहरुको
समग्र स्वरुप ।