Polska adaptacja narzędzi do diagnozy jakości otoczenia fizycznego i społecznego dzieci w wieku od 6 do 36 miesiąca życia
1. Polska adaptacja narzędzi do diagnozy
jakości otoczenia fizycznego i społecznego
dzieci w wieku od 6 do 36 miesiąca życia
Katarzyna Kaliszewska-Czeremska
Instytut Psychologii
Uniwersytet im. A. Mickiewicza
XXXV Zjazd Naukowy Polskiego Towarzystwa Psychologicznego
Bydgoszcz, 2014
2. Polska adaptacja:
Inwentarz IT-HOME
Infant/Todler Home Observation for Measurement of the
Environment
Betty M. Caldwell i Robert Bradley (2003)
Kwestionariusz AHEMD
Affordances in the Home Environment and Motor
Development in Children
Luis Rodrigues (2005)
3. Inwentarz IT-HOME
Infant/Todler Home Observation for Measurement of the
Environment
Betty M. Caldwell i Robert Bradley (2003)
4. Inwentarz IT-HOME
Przeznaczenie:
ocena wielkości i jakości stymulacji oraz wsparcia
dostarczanych dziecku w środowisku domowym,
badanie rodzin z najmłodszymi dziećmi (0-36 m.ż.),
oceniane obszary:
organizacja rodziny,
zwyczaje i rytuały panujące w rodzinie,
zaangażowanie rodziny w interakcję z dzieckiem,
poziom wykorzystania dostępnych zasobów.
Podstawa teoretyczna:
ekologiczno-rozwojowa koncepcja Urie Bronfenbrennera
(1979), ujmująca środowisko rozwoju dziecka w kategoriach
systemowych.
5. Inwentarz HOME: rodzina narzędzi
Podstawowe wersje Inwentarza HOME, tj.:
IT-HOME - dla dzieci w wieku 0-3 lat (Infant/Toddler HOME),
EC-HOME - dla dzieci w wieku od 3-6 lat (Early Childhood HOME),
MC-HOME - do badania dzieci w wieku 6-10 rokiem życia (Middle
Childhood HOME),
EA-HOME - do badania dzieci w wieku 10-14 rokiem życia (Early
Adolescent HOME);
Dodatkowe grupy Inwentarza HOME, o specjalnym przeznaczeniu:
CC-HOME (Child Care HOME) - do badania dzieci przebywających w
ośrodkach opieki,
DA-HOME (Disability-Adapted HOME) - do badania dzieci z
ograniczeniami sprawności.
6. Inwentarz IT-HOME: administracja
Procedura badania Inwentarzem IT-HOME:
czas trwania - około 1 godziny,
badanie przebiega w naturalnym środowisku funkcjonowania
dziecka, w obecności dziecka i jego głównego opiekuna,
badanie indywidualne, o charakterze obserwacji uczestniczącej -
osoba badająca przeprowadza wywiad (swobodny lub
strukturalizowany) z głównym opiekunem dziecka i równocześnie
prowadzi obserwację dziecka, opiekuna i ich interakcji,
do rejestrowania wyników badania służy formularz wypełnianym
przez badacza,
pozycje występują w formie twierdzeń, do których dołączono
szczegółowe instrukcje, ocena – dwukategorialna, na podstawie
obserwacji (O) tego co dzieje się podczas wizyty, lub bazująca na
wywiadzie (W),
wyniki przedstawiane w postaci sum obliczanych dla skal, a także
wyniku ogólnego.
7. Inwentarz IT-HOME: budowa
Narzędzie tworzy 45 (PL: 37) pozycji ułożonych w 6 skal:
Responsywność (Responsivity),
Akceptacja (Acceptance),
Organizacja (Organization),
Materiały rozwojowe (Learning Materials),
Zaangażowanie (Involvement),
Różnorodność (Variety).
8. Inwentarz IT-HOME: skale
Responsywność
Określa sposób, w jakim rodzic:
reaguje na zachowania dziecka poprzez werbalną,
dotykową oraz emocjonalną zachętę stosowaną, aby
osiągnąć pożądane zachowania,
komunikuje się za pomocą słów i czynów.
Skala złożona z 11 pozycji (IT-HOME/PL: 10), np.:
Rodzic przynajmniej dwa razy spontanicznie wokalizuje do dziecka.
Rodzic reaguje pozytywnie na pochwałę dziecka, wyrażoną przez
osobę prowadzącą badanie.
9. Inwentarz IT-HOME: skale
Akceptacja
Pozwala na ocenę:
reakcji rodziców wobec mniej optymalnych zachowań
dziecka,
stosowania zbędnych restrykcji i kar.
Skala złożona z 8 pozycji (IT-HOME/PL: 7), np.:
Rodzic nie okazuje nadmiernego poirytowania ani wrogości w
stosunku do dziecka.
Podczas wizyty rodzic nie gani, ani nie krytykuje dziecka.
10. Inwentarz IT-HOME: skale
Organizacja
Pozwala na ocenę:
regularności i przewidywalności (wykluczając monotonię) w
rytmie dnia rodziny
bezpieczeństwa otoczenia dziecka
wykorzystania służb publicznych jako części systemu
wsparcia rodziny
Skala złożona z 6 pozycji (IT-HOME/PL: 4), np.:
Opieka nad dzieckiem, jeśli występuje, sprawowana jest przez 1 z 3
stałych zastępców
Dziecko regularnie zabierane jest do lekarza lub poradni
11. Inwentarz IT-HOME: skale
Materiały rozwojowe
Pozwala na ocenę zaopatrzenia domu w odpowiednie,
bezpośrednio dostępne dla dziecka, materiały do zabawy i
uczenia się, stymulujące rozwój
Skala złożona z 9 pozycji (IT-HOME/PL: 8), np.:
Wózek dziecięcy lub chodzik, mały samochodzik dla dziecka,
hulajnoga lub rowerek na trzech kółkach
Zabawki zorientowane na literaturę i muzykę
12. Inwentarz IT-HOME: skale
Zaangażowanie
Definiuje stopień, w jakim rodzic aktywnie angażuje się w
edukację dziecka i stymuluje jego coraz bardziej dorosłe
zachowania.
Skala złożona z 6 pozycji (IT-HOME/PL: 4), np.:
Rodzic świadomie pobudza rozwój dziecka
Rodzic ma dziecko w zasięgu wzroku, często na nie spogląda
13. Inwentarz IT-HOME: skale
Różnorodność
Pozwala na ocenę występowania w życiu rodziny zdarzeń lub
pojawiania się osób, które urozmaicają życie dziecka, nie
dezorganizując go.
Skala złożona z 5 pozycji (IT-HOME/PL: 4), np.:
Ojciec codziennie poświęca część czasu opiece nad dzieckiem
Rodzina odwiedza krewnych lub przyjmuje gości mniej więcej raz w
miesiącu
14. Inwentarz IT-HOME: rzetelność
Wymiar
Liczba
pozycji
M SD
alfa
Cronbacha
Grupa dzieci w wieku: 3-18 miesięcy (n=485)
Responsywność 10 7,95 1,57 0,73
Akceptacja 7 6,37 0,87 0,42
Organizacja 4 3,64 0,65 0,31
Materiały rozwojowe 8 6,49 1,79 0,75
Zaangażowanie 4 3,31 1,12 0,75
Różnorodność 4 2,72 1,17 0,54
Wynik ogólny 37 31,44 4,76 0,84
Grupa dzieci w wieku: 18-42 miesiące (n=486)
Responsywność 10 7,41 2,30 0,72
Akceptacja 7 5,90 1,33 0,58
Organizacja 4 3,76 0,60 0,51
Materiały rozwojowe 8 7,40 1,04 0,58
Zaangażowanie 4 3,36 1,07 0,62
Różnorodność 4 3,10 0,98 0,43
Wynik ogólny 37 31,84 4,82 0,83
15. Inwentarz IT-HOME: trafność
Nazwa skali
Grupa wiekowa 3-18 miesięcy
(n=485)
Grupa wiekowa 18-42 miesiące
(n=486)
wykształ-cenie
matki
wykształ-cenie
ojca
l. dzieci
poniżej 18
r.ż.
wykształ-cenie
matki
wykształ-cenie
ojca
l. dzieci
poniżej 18
r.ż.
Responsywność
0,28 0,27 0,01 n.ist. 0,36 0,30 0,06 n.ist.
Akceptacja
0,42 0,46 0,02 n.ist. 0,31 0,36 0,08 n.ist.
Organizacja
0,21 0,21 0,06 n.ist. 0,18 0,24 0,07 n.ist.
Materiały
rozwojowe
0,19 0,20 0,25 0,28 0,31 0,12 n.ist.
Zaangażowanie
0,40 0,42 0,01 n.ist. 0,43 0,45 0,15
Różnorodność
0,33 0,29 0,05 n.ist. 0,38 0,36 0,11 n.ist.
Wynik ogólny
0,44 0,45 0,10 0,49 0,50 0,12 n.ist.
16. Inwentarz IT-HOME: trafność
Główne nurty badań z zastosowaniem Inwentarza HOME:
a) badania dzieci typowo rozwijających się (rozwój
poznawczy, językowy oraz powodzenie szkolne; przywiązanie
oraz rozwój emocjonalny; zróżnicowanie etniczne modeli
wychowawczych),
b) badania dzieci z grup ryzyka (ograniczenia sprawności i
ubóstwo; problemy zdrowotne [medyczne]; zaburzenia
psychopatologiczne matki; uzależnienie rodziców;
wcześniactwo),
c) ewaluację programów interwencyjnych (ukierunkowanie
rozwoju poznawczego; wspieranie relacji rodzic-dziecko,
programy łączone) (Caldwell, Bradley, 2003, 2005; Totsika,
Sylva, 2004; Bakermans-Kranenburg, Van Izendoorn,
Bradley, 2005; National Center for Early Development and
Learning, 2000; Sullivan, 2011).
18. Kwestionariusz AHEMD
Przeznaczenie:
ocena jakości fizycznej przestrzeni rozwoju dziecka -
możliwości rozwoju motorycznego, jakie stwarza przestrzeń
domowa dziecku, w okresie wczesnego dzieciństwa
uzupełnienie danych pozyskiwanych za pomocą Inwentarza
HOME.
Podstawa teoretyczna:
teoria ofert ekologicznych (affordances) Jamesa Gibsona, czyli
przedmiotów i zdarzeń, które mogą aktywizować czy
„prowokować” rozwój motoryczny dziecka:
założenie: dostępność przedmiotów (zabawek, narzędzi itd.)
stanowi ważny predyktor rozwoju, ważniejszy niż ogólny
status socjoekonomiczny rodziny (SES).
19. Kwestionariusz AHEMD
Podstawowe wersje narzędzia:
dla dzieci młodszych (3-18 miesięcy): w wersji oryginalnej
składa się z 41 pozycji (AHEMD/PL: 63)
dla dzieci starszych (18-42 miesiące): w wersji oryginalnej
składa się z 67 pozycji (AHEMD/PL: 74)
20. Kwestionariusz AHEMD - budowa
Kwestionariusz (dla obu grup wiekowych, AHEMD/PL) składa się
z dwóch części:
1. charakterystyka dziecka i rodziny (child and family
characteristics)
2. charakterystyka środowiska rodzinnego; obejmuje 5 skal:
otoczenie zewnętrzne (outside space),
otoczenie wewnętrzne (inside space),
zróżnicowanie stymulacji (variety of stimulation),
zabawki rozwijające motorykę małą (fine motor toys)
zabawki rozwijające motorykę dużą (gros motor toys).
21. Kwestionariusz AHEMD - budowa
Pytania tworzące kwestionariusz mają trojaką postać:
prosty dychotomiczny wybór, np.
Czy istnieje plac zabaw w twojej okolicy? Odpowiedź: „tak” lub
„nie”,
pytania wyposażone w 4-kategorialną skalę odpowiedzi typu
Likerta, np.
Jaka jest powierzchnia domu / mieszkania, z której dziecko może
swobodnie korzystać? Odpowiedź: „bardzo mała”, „mała”,
„wystarczająca/średnia”, „duża”, „obszerna”,
pytania wyposażone w skalę liczbową, np.
Jak wiele z tych zabawek (widocznych na zdjęciu) masz w swoim
domu? Odpowiedź: żadnej, 1, 2, 3, 4, 5, więcej niż 5.
22. Kwestionariusz AHEMD - budowa
1. charakterystyka dziecka i rodziny
charakterystyka dziecka (5 pozycji), np.
płeć, waga urodzeniowa, tydzień ciąży w której urodziło się dziecko,
ilość punktów w skali Apgar
charakterystyka rodziny (9 pozycji), np.
typ miejsca zamieszkania, wykształcenie rodziców (opiekunów),
ilość i wiek dzieci, subiektywna ocena poziomu dochodów
23. Kwestionariusz AHEMD - budowa
2. charakterystyka środowiska rodzinnego:
otoczenie zewnętrzne (6/7 pozycji): nawierzchnie na zewnątrz,
urządzenia na zewnątrz; np. :
Czy przestrzeń wokół domu posiada więcej niż jeden rodzaj
nawierzchni? (odpowiedź: tak, nie)
otoczenie wewnętrzne (7/9 pozycji): przestrzeń wewnątrz,
urządzenia wewnątrz, nawierzchnie wewnątrz, przestrzeń do
zabawy wewnątrz; np.:
Czy wewnątrz domy znajduje się miejsce przeznaczone tylko do
zabawy? (odpowiedź: tak, nie)
zróżnicowanie stymulacji (14/16 pozycji), zachęcanie do zabawy,
swoboda poruszania się, zachęcanie do eksploracji, codzienne
aktywności; np.:
Czy dziecko nosi zazwyczaj ubrania umożliwiające swobodne
poruszanie się i poznawanie otoczenia? (odpowiedź: tak, nie)
24. Kwestionariusz AHEMD - budowa
2. charakterystyka środowiska rodzinnego:
zabawki rozwijające motorykę małą (14/17 pozycji), np.:
25. Kwestionariusz AHEMD - budowa
2. charakterystyka środowiska rodzinnego:
zabawki rozwijające motorykę dużą (8/11 pozycji), np.:
27. Kwestionariusz AHEMD - trafność
Ocena trafności teoretycznej (strukturalnej) narzędzia z
zastosowaniem konfirmacyjnej analizy czynnikowej (CFA):
Założoną 5 czynnikową strukturę obu wersji narzędzia
Wyniki:
Grupa dzieci młodszych: chi2(df=67;N=425)=164,33; p<0,001;
AGFI=0,92, CFI=0,96, RMSEA=0,06
Grupa dzieci starszych: chi2(df=127;N=410)=430,37; p<0,001;
AGFI=0,85, CFI=0,86, RMSEA=0,08.
Wnioski: testowany model jest lepiej dopasowany do danych w
grupie dzieci młodszych niż w grupie dzieci starszych.
28. Kwestionariusz AHEMD - trafność
Ocena trafności kryterialnej:
związek pomiędzy wynikami w kwestionariuszu AHEMD a
poziomem rozwoju psychomotorycznego dzieci: dla populacji
portugalskiej i amerykańskiej (Rodrigues, Saraiva, Gabbard, 2005;
Gabbard, Caçola, Rodrigues, 2008), rodzin irańskich (por.
Haydari, Askari, Nezhad, 2009) czy chińskich (Hsieh i in., 2011),
związki pomiędzy wskaźnikami statusu socjo-ekonomicznego
rodziny (SES) a wynikami w skalach AHEMD (np. Caçola,
Gabbard, Santos, Batistela, 2011),
związek pomiędzy wynikami Skali Rozwoju Motorycznego dla
Dzieci (Alberta Infant Motor Scale – AIMS) a wynikami na
wymiarach „Zabawki rozwijające motorykę małą” oraz „Zabawki
rozwijające motorykę dużą” (np. Caçola, Gabbard, Santos,
Batistela, 2011; Saccani, Valentini, Pereira, Müller, Gabbard,
2013),
silny związek między charakterystyką rodziny a rozwojem funkcji
psychomotorycznych dziecka, badanych Skalą Rozwoju Dziecka
Bayley (Bayley Scales of Infant and Toddler Development – III)
(Miquelote, Santos, Caçola, Montebelo, Gabbard, 2012).
