1. 16 Talent november 2016
Psychologieles op de middelbare school
Zelfbewustzijn als basis
ReportageTekstenfoto’s:MarrigjedeBok
Over de psychologie als wetenschap valt veel te leren. Ook bij het
doorgronden van hoogbegaafdheid komt veel psychologische kennis
kijken. Kasper Ponte geeft psychologieles op een middelbare school
met klassen voor hoogbegaafde leerlingen. Zo krijgen de leerlingen
een interessant vak, verwerven ze inzicht in hun hoogbegaafdheid en
leren ze bovenal veel over zichzelf.
H
erakles was de zoon van Zeus. Een Griekse
held die in opdracht van de koning twaalf
onmenselijk zware taken moest verrichten.
‘Wanneer is iemand een held volgens jullie?’ vraagt de
docent. ‘Als je een goede daad voor de mensheid doet’,
‘Als je iemands leven redt’, ‘Iemand die om je geeft en
je steunt’, ‘Als je ergens heel goed in bent’.…..
We zijn in de Masterclass, een voltijds hoogbe-
gaafdenafdeling op het Penta college SCG Jacob van
Liesveldt in Hellevoetsluis. Klas 1, 2 en 3 krijgen op
maandag psychologielessen. Niet van een docent, maar
van een ervaren psycholoog uit de praktijk. Kasper
Ponte is gespecialiseerd in hoogbegaafdheid. Psycholo-
gisch adviesbureau Ponte in Capelle aan den IJssel is al
zestien jaar bedreven in het onderzoeken en begeleiden
van hoogbegaafde kinderen. Via de Griekse mythologie
behandelt hij psychologische thema’s en theorieën.
Daarmee doen de leerlingen veel kennis op. Kennis
die ze toepassen op zichzelf, waardoor ze intensief met
hun persoonlijke ontwikkeling aan de slag gaan. Ze
leren persoonlijkheidstheorieën, modellen over hoogbe-
gaafdheid, theorieën over cognitie en over morele ont-
wikkeling. In gesprekken in de klas leren zij reflecteren
op hun eigen situatie, hun karakter en gedrag en hun
sociale en schoolse ontwikkeling.
Veertien jongens en negen meisjes zitten met Ponte
in de kring – die vorm is democratisch gekozen! Ze
maken een enthousiaste en geconcentreerde indruk,
de sfeer is open en respectvol. ‘Kun je een held zijn en
toch ergens slecht in zijn? Kunnen jullie je eigen sterke
en minder sterke punten benoemen?’ Er komt van alles
langs: goed in talen, minder goed in wiskunde, ik ben
heel eerlijk en soms snel boos, ik kan me goed inleven
in anderen maar soms begrijp ik niet waarom ze iets
doen, goed in turnen maar niet zo goed in plannen.
ALS DE OMGEVING NIET KLOPT….
Vandaag gaan ze verder met het onderwerp hoog-
begaafdheid. Vorige keer is het model van Renzulli
en Mönks besproken. Ze weten het nog goed: alleen
intelligentie is niet voldoende, je moet ook creatief kun-
nen denken en gemotiveerd zijn. Maar nu de driehoek
eromheen. Ponte speelt een meester in groep 3 na. ‘Ik
ga jullie leren lezen. Kijk, dit is de a. We doen één letter
per dag. En daarna ga ik jullie een trucje leren: een a
wordt aa als je er twee achter elkaar zet. Als ik daar bij
slimme kinderen een half uur over doorpraat, weet ik
zeker dat de meisjes uit het raam gaan zitten staren en
de jongens lekker druk gaan doen… O kijk, jij let weer
niet op, en jij bent zo druk, ga maar naar de gang… En
LUCAS – JEZELF UITDAGEN
‘Door deze lessen begrijp ik nu beter wat hoogbegaafd
inhoudt en wat ik ermee kan doen. En hoe ik mezelf kan
uitdagen, ook al doe ik dat niet zo vaak. Wel met dingen
die ik leuk vind, zoals een script schrijven voor een website.
Dan probeer ik er soms iets extra’s aan toe te voegen. Op
school bij de gewone vakken probeer ik het ook. Voor Duits
moeten we een werkstuk over het oktoberfeest maken en
ik wil meer punten halen dan vijf. Voor psychologie moeten
we een portfolio maken, bepaalde dingen moet je in ieder
geval doen, en je kan nog extra onderdelen doen. Dus ik ga
proberen om die extra punten te halen. Het is wel leuk dat
je op die manier extra uitdaging krijgt, maar je moet hem
wel zelf pakken!’

2. november 2016 Talent 17
wat vragen je ouders als je thuiskomt?’ De kinderen
roepen in koor: ‘Hoe was het op schooooool???!! Bleeh,
hou op!’ ‘Precies’, zegt Ponte, ‘en de volgende dag heb
je geen zin meer om naar school te gaan. Je motivatie
neemt af, en je prestaties daardoor ook.’
Ongemerkt behandelt hij veel theorie. Met de Gauss-
curve laat hij zien dat de kans behoorlijk klein is dat je
klasgenootjes hebt die ‘net zo zijn als jij’. Hij vraagt aan
de groep hoe zij de basisschool hebben ervaren. De ver-
halen komen los, tot tranen toe. Over de verveling, extra
werk dat nog meer van hetzelfde is, alles zelf moeten
doen want ‘je bent toch zo slim.’ En over aanpassen,
dwars of brutaal doen, ruzies, buitensluiten en pesten.
Een blonde jongen met een open, vrolijke blik steekt
zijn vinger op: ‘Ik heb het juist heel erg leuk gehad
op school!’ ‘Ik vind het hartstikke fijn dat je dat zegt!’,
reageert Ponte met zijn duim omhoog. ‘Je moet ook
echt niet denken dat alles vervelend en verdrietig is als
je hoogbegaafd bent.’ Hij legt uit dat ongeveer eenderde
van de hoogbegaafden het goed heeft op school, een-
derde af en toe een zetje of extra ondersteuning nodig
heeft en eenderde echt in de problemen kan komen en
daardoor vastloopt. Het model van Renzulli en Mönks
maakt beeldend duidelijk dat juist het samenspel van
innerlijke kenmerken en omgevingsfactoren bepaalt of
het goed gaat of niet.
VAARDIGHEDEN VOORSPELLEN SUCCES
De tweede klas krijgt gedetailleerde uitleg over de
WISC IQ test. Over het verbale IQ, het performale IQ,
verwerkingssnelheid en de verklaringen over de welbe-
kende kloof. Kun je van 100 naar 130 gaan? Ponte legt
uit dat je door training je IQ iets kan laten stijgen, maar
daar zit een grens aan. Je IQ kan wel lager uitvallen dan
het is en het kan zelfs zakken, als je, door omstandighe-
den, niet goed kunt functioneren.
gezin
Creërend
denkvermogen
(Hoog)begaafdheid
Motivatie
Hoge
intelectuele
capaciteiten
school vrienden (’peers’)
MAX – ORDENEN EN PLANNEN
‘Laat ik het zo zeggen: voordat ik naar de middelbare school ging, kon ik totaal NIET
plannen. Als ik een topotoets had, zei mijn moeder: ‘Max, we gaan vandaag topo le-
ren.’ Op de middelbare heb ik toch wel ietsje beter leren plannen. Ik kan nog het nog
steeds niet qua ‘wanneer ga ik dit of dat maken?’, maar ik schrijf het in ieder geval
in mijn agenda!’ Hij gebruikt de ‘Eén blik agenda. ‘Daarin plan je ook wanneer je aan
iets gaat werken. Je streept het af als het gelukt is en maakt het oranje als het niet
gelukt is. Je plant altijd een reservedag om het in te halen.’
Max heeft beter leren ordenen en heeft meer overzicht op het werk. ‘Vorig jaar
deed ik een minecraftproject voor psychologie. Ik ging meteen aan het werk, maar
ik ontdekte dat mensen helemaal niet zoveel weten. Bijvoorbeeld wel dat je alles op
zijn kop ziet en je hersenen het weer omdraaien, maar niet waar dat in de hersenen
gebeurt. En dat roept dan zoveel nieuwe vragen op. Nu kan ik van te voren mijn werk
beter indelen.’

3. 18 Talent november 2016
Of je succesvol bent hangt dan ook niet zozeer van
je intelligentie af, legt hij aan de klas uit. ‘Het is heel
belangrijk of je goed kunt plannen en of je overzicht
houdt, of je doelen kunt stellen en halen en natuurlijk
of je gemotiveerd bent. Je merkt nu wel dat het pit-
tiger wordt. Je krijgt meer en moeilijker werk, je moet
preciezer gaan plannen. Als je de grip verliest, kan je
motivatie gaan dalen. De een wordt druk of clownesk,
de ander heel onverschillig. Je cijfers dalen en je hebt
nog minder zin. Dat gedrag is het eerste wat je docen-
ten zien. Misschien gaan ze zich wel afvragen of jij nog
in de masterclass thuishoort.’
Daarom is Ponte heel strikt met afspraken over het
huiswerk. Uiterlijk zaterdag voor de les inleveren. Komt
het op zondag, dan maakt hij hier een aantekening van.
Hij adviseert de leerlingen om in hun de agenda te no-
teren wanneer ze aan het huiswerk beginnen. Ruim op
tijd, zodat ze nog kunnen mailen als ze vragen hebben
over de opdracht.
PSYCHOLOGISCH RAPPORT
Er komen nog meer belangrijke vaardigheden aan de
orde tijdens de psychologielessen: feedback geven en
ontvangen, omgaan met kritiek, zelfreflectie, meer uit
jezelf halen en uitdaging zoeken. Allemaal vaardighe-
den die belangrijk zijn om stevig in het leven te staan
en je doelen te kunnen bereiken.
De leerlingen gaan aan de slag met het model van
Heller, waarin vaardigheden eveneens aan de orde
komen. Ze krijgen de opdracht om de verschillende fac-
JORIS – ANDERS DENKEN
‘De lessen psychologie hebben me een diepere blik gegeven in
wat hoogbegaafdheid nu eigenlijk inhoudt. En wat andere kin-
deren dan over je denken. Je krijgt voorbeelden en daar herken
je jezelf in, dus dan leer je ook jezelf beter kennen. Vooral ook
over dat anders denken. Nu snap ik beter wat er is gebeurd op de
basisschool. En dat het niet raar is zoals ik denk en dat ik dat niet
hoef te veranderen.’ Op de basisschool had hij één heel goede
vriend. ‘Ik kon verder best met iedereen overweg, maar uitdaging
boden ze niet. Ik heb twee jongere zusjes die ook hoogbegaafd
zijn. Ze hebben mij gewoon nooit extra werk gegeven, mijn zusje
ook niet, dus hopelijk gaat het bij de derde nu wel gebeuren.’ Hoe
is het nu op de middelbare? ‘Een stuk beter! Door die uitdaging.
Dat scheelt heel veel!’

4. november 2016 Talent 19
Lidy Mulders is hoogbegaafdheidspecialist en heeft al
meer dan 10 jaar ervaring met plusklassen in het mid-
delbaar onderwijs.
AFSCHEID
Dit wordt mijn laatste schooljaar. Als ik mijn eigen
opleidingen meetel, heb ik een kleine zestig jaar in
schoolgebouwen doorgebracht. Het wordt tijd voor
een leven buiten het onderwijs om.
Het onderwijs heeft me veel gebracht. Geleidelijk
aan veranderde mijn extrinsieke motivatie, veel
vakantie en veel kunnen reizen, in een intrinsieke
motivatie. Ik merkte dat ik het echt leuk vond om
kinderen wat te leren. Ik begeleidde individuele
leerlingen als leerlingbegeleider en later als ver-
trouwenspersoon. Dat was toen en is nog steeds
een zware klus. De betrokkenheid was groot, soms
te groot. Coördinerende taken trokken me meer.
Het opzetten van werkweken, brugklaskampen en
mentorlessen waren een kolfje naar mijn hand. Het
onderhouden ervan vond ik weer een stuk minder.
Er was gelegenheid om te groeien in het beroep,
te studeren, projecten te ontwikkelen en zelfs een
doorlopend programma voor hoogbegaafde leerlin-
gen op te zetten. Ik kijk tevreden terug.
Dankbaar maakte ik gebruik van allerlei regelingen
om grote reizen te kunnen maken; ze vor-
men een rode draad door mijn leven.
Het opfrisverlof, het spaarverlof en
de levensloop maakten het moge-
lijk om tussentijds een aantal
maanden op pad te gaan.
Veranderingen kwamen en
gingen weer, elke minister moest
en zou zijn of haar stempel op het
onderwijs zetten. Het meest bizarre
uitvloeisel hiervan was de verplichte
basisvormingstoets in de onderbouw. Dezelf-
de vragen voor de laagste niveaus van het vmbo tot
en met het vwo. Je moest deze toetsen corrigeren,
je mocht er geen cijfer aan koppelen én ze moesten
ook nog eens allemaal bewaard worden. Uiteindelijk
is alles in een papiercontainer een stille dood ge-
storven. Laat het onderwijs over aan de werkvloer;
daar zitten de experts en niet in Den Haag.
Straks begin ik hopelijk gezond aan mijn ‘derde le-
ven’. Mijn talenttijd breekt aan. Ik kan doen en laten
wat ik wil. Inmiddels heb ik al zoveel plannen en
ideeën dat ik waarschijnlijk geen tijd meer heb om
eindelijk de zolder op te ruimen. Ik ben benieuwd!
toren voor henzelf te beschrijven. Zo krijgen ze inzicht
in hun talenten en in de omstandigheden. Maar ook in
hun motivatie, mogelijke faalangst, hun leerstrategieën,
stress en of ze de oorzaak van succes of falen bij of bui-
ten zichzelf zoeken. Dat alles vormt een unieke mix die
leidt tot ieders persoonlijke prestaties. Deze opdracht is
onderdeel van het eindproduct: de leerlingen schrijven
een psychologisch rapport van zichzelf en moeten dat
voor de groep presenteren. De presentatievorm kiezen
zij zelf.
ZELFKENNIS IS ZELFBEWUSTZIJN
Als kinderen beter begrijpen waarom ze anders
denken, waarom ze zich anders voelen en dus ook
anders zijn dan anderen, kunnen ze zelf gaan kiezen
hoe ze daarmee omgaan. Een jongen vertelde dat hij
op de basisschool wel eens moppen vertelde, maar dat
anderen die niet begrepen. ‘Toen ben ik gewoon gestopt
met grappen maken,’ zegt hij schouderophalend. Een
andere jongen vertelt dat hij het vaak oneens was met
de juf en dan flink ging discussiëren. ‘Dan kreeg ik wel
problemen, maar soms gaf ze me de volgende dag dan
toch gelijk!’
‘Dat besef is mooi om te zien’, licht Ponte later
toe. ‘De een past zich aan, de ander vecht voor zijn
rechtvaardigheid. Als je veel zelfkennis hebt, als je weet
wat je kunt en wat je wilt, kun je altijd je gedrag kiezen,
zonder dat je jezelf verliest. Met deze psychologieles-
sen reik ik de leerlingen kennis aan die ze op zichzelf
kunnen toepassen. Zo krijgen ze inzicht in wie ze zijn,
hoe ze functioneren op school en wat hoogbegaafdheid
voor hen betekent. Dat bewustzijn is het uitgangspunt
van ontwikkeling.’
Penta college CSG Jacob van Liesveldt te Hellevoetsluis
is een brede scholengemeenschap met een aparte klas
voor meer- en hoogbegaafde leerlingen. In de onder-
bouw werken de klassen met de methode ‘Compacten
en Verrijken’. Daarnaast krijgen de leerlingen extra vak-
ken zoals psychologie en filosofie.
RUBEN – LEERTACTIEK
‘Ja, ik heb hier natuurlijk veel nieuwe dingen geleerd. En ik ben langer met
mijn huiswerk bezig, dat vind ik fijn. Dat ik niet meer in een uurtje met alles
klaar ben. Het ligt er wel aan voor welk vak, maar ik houd ervan om te wer-
ken en iets te leren. Verder zijn er nieuwe leertactieken besproken en dat
heeft wel geholpen. Vorig jaar had ik in het begin allemaal onvoldoendes
en het laatste halfjaar ging het wel veel beter.’ Ruben leerde bijvoorbeeld
om op te schrijven wat hij leert. ‘Eén keer opschrijven is gelijk aan drie keer
lezen.’ Ook de strategie van het gespreid leren in delen – eerst de helft,
dan de andere helft, dan het geheel herhalen – heeft hem veel geholpen.
‘Ik heb er weer een beetje in moeten komen dit jaar. Nu gaat het wel goed.
Op de basisschool snapte ik altijd alles, ik hoefde nooit extra uitleg mee
naar huis, kende mijn topo na één keer inkijken. Nu is het echt wel meer
werk en dat is wennen.’