Биотехнологиялык ыкмаларды айыл-чарбасында колдонуу

1. БИОТЕХНОЛОГИЯ ЖАНА
АЙЫЛ ЧАРБАСЫН
ЭКОЛОГИЯЛАШТЫРУУ
Экология жана туризм кафедрасында доц. м.а., б.и.к. Садыкова Г.С.

2. Биотехнология жана өсүмдүктөрдү өстүрүү
Биотехнология жана мал чарбачылыгы
Бактериялык жана биологиялык жер семирткичтер
Айыл чарба зыянкечтери менен күрөшүү

3. Биотехнологиянын айыл
чарбасындагы мааниси –
белгилүү зарыл касиеттерге ээ
жаныбарлардын жана
өсүмдүктөрдүн клеткаларын
жана ткандарын өстүрүүнүн,
микроорганизмдердин жогорку
натыйжалуу формаларын
алуунун негизинде тирүү
организмдерди жана
биологиялык процесстерди
өндүрүштө колдонуу.

4. БИОТЕХНОЛОГИЯЛЫК
ЫКМАЛАРДЫ ӨСҮМДҮКТӨРДҮ
ӨСТҮРҮҮДӨ КОЛДОНУУ

5. Маданий өсүмдүктөрдүн жогорку түшүмдүүлүгүн
камсыздоо;
Жагымсыз шарттарга, зыянкечтерге,
ооруларга туруктуулугун жогорулатуу;
Жаныбарлар белокторун синтездөөчү
өсүмдүктөрдүн сортторун алуу;
Маданий өсүмдүктөрдүн ар түрдүүлүгүн жана
генетикалык ресурстарды сактоо;
Өсүмдүктөрдү табигый жолдор менен коргоо;
Биологиялык жер семирткичтер, топурактын
биотехнологиясы;

6. ӨСҮМДҮКТӨРДҮН ЖАӉЫ
СОРТТОРУН АЛУУ
• Жаӊы сортторду алуунун адаттагы ыкмалары – бул
аргындаштыруу, спонтандык жана атайын мутациялар.
• Учурдагы илимдин жетишкендиктери түшүмдүүлүгү
жогору, чөйрөнүн жагымсыз шарттарына жана
зыянкечтерге туруктуу, белгилүү компоненттердин
жыйналган өсүмдүктөрдүн генетикалык кодун иштеп
чыгууга шарт түзөт. Алсак атмосфералык азотту кармап
калууга жөндөмдүү, бир кыйла гербициддерге жана
зыянкечтерге туруктуу өсүмдүктөрдүн сортттору алынган.
• Иштелип чыккан клондоштуруу технологиялары таза
өсүмдүктөрдү алуу менен баалуу генофонддорду сактап
калууга шарт түзөт деп ишенүүгө болот.

7. • Азыркы учурда айыл чарбасында,
микробиологиялык жана фармацевтик
өндүрүштө гендик-инженердик
технологиялардын жардамы менен алынган
бактериялардын, козу карындардын
штаммдары, өсүмдүктөрдүн жана
жаныбарлардын клеткалык линиялары кеӊири
колдонулууда. Мындай жол менен өзгөртүлгөн
организмдер генетикалык модификацияланган
(ГМО) же трансгендик организмдер деп аталат.
• Трансгендик организм же генетикалык жактан
өзгөртүлгөн организм (ГМО) – гендик
инженерия ыкмасынын натыйжасында
геномунда бир же бир нече чоочун гендерди
алып жүрүүчү өсүмдүктөр, жаныбарлар ж.б.
тирүү организмдер.
• Трансгендик өсүмдүктөр ар түрдүү оорууларга
жагымсыз шарттарга туруктуу, топурактын
булганышынын алдын алуу менен чөйрөнүн
экологиялык абалын жакшыртат, тамак-аш
кошулмаларынын, белоктордун, дары-
дармектердин, витаминдердин булагы болуп
саналат.

8. 2004-жылдан 2005 – жылга аянты 11 %га (9млн га) көбөйгөн (Clive James, 2005).
Трансгендик өсүмдүктөрдүн дүйнөдө таралуу ареалы,
млн га (1996-2005)

9. ГЕНЕТИКАЛЫК ЖАКТАН
ӨЗГӨРТҮЛГӨН ОРГАНИЗМДЕР
Алгачкы трансгендик микроорганизм 70-жж,
өсүмдүктөр жана жаныбарлар 80-жж алынган.
• 1980-жылы Д.Гордон чычкандарга чоочун генди киргизе
алган.
• 1983-жылы алгачкы ГМО - табак алынган.
• Алгачкы трансгендик өсүмдук – томат 1994-жылы соодага
чыгарылган.
• 2000-жылы ГМО өсүмдүктөр (соя, пахта, жүгөрү, рапс) 13
мамлекетте жалпы аянты 52,6 га аянтта 5,5 млн фермер
өстүрө баштаган.
• 2004-жылы 17 мамлекетте 8 млн фермер 82 млн га аянтта
ГМО айыл-чарба өсүмдүкторүн өстүрө баштаган.
• Америка, Канада, Аргентина, Кытай

10. ТРАНСГЕНДИК ӨСҮМДҮКТӨР
ӨСТҮРҮЛҮҮЧҮ МАМЛЕКЕТТЕР

11. УУЛУУ КАПУСТА
СКОРПИОНДУН УУСУ

12. БАНАН
ВАКЦИНАЛАРЫ
ГЕПАТИТ В

13. БИОТЕХНОЛОГИЯ ЖАНА
МАЛ ЧАРБАЧЫЛЫГЫ

14. • Малдын азыктуулугун жогорулатуу
жана сапатын жакшыртуу
1
• Ооруларга туруктуу жаныбарлардын
породаларын алуу
2
• Биологиялык азыктар жана тоют
белогун камсыздоо
3
• Айыл-чарба калдыктарын
кайра иштетүү
4
• Трансгендик жаныбарларды
алуу
5
• Жаныбарларды
клондоштуруу
6
• Химерлерди алуу
7

15. ЖИБЕК ЖЕЛЕСИН ИШТЕП
ЧЫГАРУУЧУ ЭЧКИ

16. Экочочко (Канада, фитаты-фосфор)

17. ТРАНСГЕНДИК
ЖАНЫБАРЛАРДЫ
КОЛДОНУУ
Биореакторлор
Адамдар үчүн
жалгаштырылуучу
органдар
Ар түрдүү ооруларга
туруктуу
жаныбарлар
Мал чарба
продукциясынын
сапатын жана санын
жогорулатуу
Гормондорду,
белокторду алуу
Канцерогендик,
мутагендик, уулуу
заттарды сыноо
Тукум куучу
оорулардын
модели

18. • Жыныссыз көбөйтүү аркылуу бир нече генетикалык
жактан бирдей организмдерди алуу, же табигый жол
менен пайда болуусу.
• Генетикалык жактан бирдей организм же
клеткалардын тобу клон деп аталат.
• Клондоштуруу – бул тигил бул гендердин окшош
топтомуна ээ тигил же бул тирүү объектини так
көчүрмөсүн алуу.
КЛОНДОШТУРУУ

19. ХИМЕРЛЕР
• Химерлер – (генетикалык мозаик)
– бул жаратылышта кездешпеген,
генетикалык жактан ар түрдүү
популяциялардын клеткаларынан
турган жасалма жол менен
алынган организмдер.
• Химерлер – эки же андан көп
эмбриондорду бириктирүүнүн
натыйжасында татаал
айкалыштырылган генотипке ээ
организмдер.
19

20. ХИМЕРЛЕР
Эки же андан көп жаныбарлардын
эмбриондук клеткаларын жасалма
бириктирүү химерлерди алуунун
негизи болуп саналат. Ар башка же
бир породанын, же ар башка түрдүн
жаныбарларын колдонууга болот.
Химерлер ар түрдүү генотиптеги
жаныбарлардын белгилерине ээ.
1984, Англия, ГФР

22. Айыл – чарба биотехнологиясы өсүмдүктөрдүн
түшүмдүүлүгүн жана жаныбарлардын кунардуулугун
жогорулатуунун, айыл чарба продукциясынын
сапатын жакшыртуунун негизи болуп саналат.

23. БИОЛОГИЯЛЫК ЖЕР
СЕМИРТКИЧТЕР

24. Өсүмдүктөрдү комплекстүү коргоодо биологиялык
каражаттарды колдонуу эӊ маанилүү болуп саналат. Бул
программа өсүмдүктөрдүн туруктуу сортторун колдонуу
менен бирге агротехникалык, биологиялык жана
химиялык коргоочу иш-чараларды камтыйт. Бул
программанын милдети зыянкечтердин санын маданий
өсүмдүктөргө зыян келтирбегидей деӊгээлде сактоо болуп
саналат.

25. Микроорганизм
дер
Топурактын
структурасын
жакшыртат
Жер
сеирткичтерд
ин толук
сиӊишине
шарт түзөт
Топурактын
асылдуулугун
жакшыртат
Азык заттар
менен
каныктырат

26. • Маданий өсүмдүктөрдү тынымсыз өстүрүү
топурактын курамындагы минералдык
элементтердин түшүм менен кошо топурактан
чыгарылышы аркылуу, топурактын асылдуулугунун
төмөндөшүнө алып келээри белгилүү. Ошондуктан
биологиялык жер семирткичтерди колдонуу
келечектүү.
• Алсак, топуракты азот менен байытуу максатында
азот кармап калуучу бактерияларды колдонууга
болот. Мындан сырткары, аталган бактериялар
фунгициддерди бөлүп чыгаруу менен
өсүмдүктөрдүн өнүгүүсүн жайлатат.
• Маданий өсүмдүктөрдү фосфаттар менен байытууда
фосфоробактерин ыкмасын колдонуу натыйжалуу:
бактериялар оор сиӊимдүү минералдык
фосфаттарды жана фосфорорганикалык
кошулмаларды (нуклеин кычкылдары,
нуклеопротеиддер) өсүмдүктөр үчүн жеткиликтүү
формага айландырат.
• Фосфоробактерин фосфор жер семирткичтерин
алмаштырбайт жана аларсыз натыйжасыз.

27. Биологиялык жер семирткичтер
(микроорганизмдер, алардын метаболиттери)
Азоттук жер семирткичтер
(чанактуулар жана азот сиӊирүүчү
микроорганизмдер
Rhizobium, Azotobacter)
- Атмосфералык азот аммиак
аминокислоталар
- Топурактын азоттук балансын жакшыртат,
эрозияга чалдыккан, арыктаган жерлерди
калыбына келтирет
Фосфордук жер
семирткичтер
(козу карындар, фосфобактерин
Bacillus megaterium)
- минералдык фосфат, фосфор
органикалык кошулмалар (нуклеин
кислоталары, нуклеопротеиддер)
өсүмдүктөргө сиӊимдүү формасы
- түшүмдүүлүк 10%га жогорулайт

28. АЙЫЛ ЧАРБА ЗЫЯНКЕЧТЕРИ
МЕНЕН КҮРӨШҮҮ

29. «Химиялык заттарды
адамдардын ден соолугуна
жана айлана-чөйрөгө
тийгизген терс таасирин
алдын алуу менен өндүрүү
жана пайдалануу керек»
(Туруктуу өнүгүү
боюнча Бүткүл
дүйнөлүк Саммит,
Йоханнесбург, 2002)

30. Маданий өсүмдүктөр бир топ факторлордун – отоо чөптөрдүн,
кемирүүчүлөрдүн, зыянкеч курт-кумурскалардын, нематодалардын, оору
козгоочу козу карындардын, бактериялардын, вирустардын, жагымсыз
климаттык шарттардын терс таасирине кабылат.
Алсак, жалгыз эле Колорадо коӊузу,
же Фитофтора (Phytophtora) –
фитофтороз чиригинин козгоочусу,
картошканын түшүмдүүлүгүн 40-
50%га чейин төмөндөтүүгө
жөндөмдүү. Өсүмдүктөрдүн вирустук
инфекцияларга чалдыгышы, анын
түшүмдүүлүгүнө гана таасир этпестен,
өсүмдүктөрдүн генофондунун
жоголушуна алып келет.

31. ПЕСТИЦИДДЕР
Пестициддер (лат. pestis –
жугуштуу оору и caedo –өлтүрөм)
айыл чарбасында колдонулуучу,
өсүмдүктөрдүн зыянкечтери
жана ооруу козгоочу
организмдери, отоо чөптөр,
мителер, жана ошондой эле
адамдын жана жаныбарлардын
жугуштуу ооруларын
козгоочулары менен күрөшүүгө
колдонулуучу уулуу химиялык
заттар.
• Иммунитеттин начарлашы
• Канцерогендер
• Нерв системасынын оорулары
• Түйүлдүктүн жана жаш балдардын
өөрчүүсүнүн жайлашы, ашыкча
агрессивдүүлүк
• Ар түрдүү майыптыктар

32. Химиялык
пестициддер
Кытай, США, Европа
мамлекеттери
Топуракта, жер
астындагы жана
үстүндөгү сууларда,
тирүү организмдерде
топтолот Башка
организмдерге,
энтомофагдарга
терс таасири
Табигый
экосистемаларда жана
биоценоздордо теӊ
салмактуулуктун
бузулушу
Түшүмдүн
жогорулашы
сапатынын
төмөндөшү
Зыянкечтердин
ыӊгайлануу
жөндөмдүүлүгү
 Хлорпирифос
 ДДТ
(дихлордифенил
трихлорэтан),
 альдрин,
 диэлдрин,
 эндрин,
 хлордан,
 мирекс,
 токсафен,
 гептахлор,
 ГХБ
(гексахлорбензол)

33. СТАТИСТИКА
• ФАОнун маалыматы боюнча 4,85 млрд га дүйнөлүк айдоо талаалары начарлаган,
анын ичинен 1,25 млрд га топурактын токсикозуна (анын ичинде туруктуу
гербициддер менен) чалдыккан. Бул түшүмдүүлүктүн 25%га кыскарышына алып
келген.
• Химиялык каражаттарды ашыкча колдонуу Россияда айыл чарба өсүмдүктөрүнүн
түшүмдүүлүгүнүн төмөндөшүнө, топурактын асылдуулугунун начарлашына, маданий
өсүмдүктөрдүн ооруларынын таралышына алып келген.
• 2008-жылы Европада пестициддер менен ууланууну дарылоого 15млн АКШ доллары
коротулган, АКШда булганган аймактарды тазалоого 1 млрд доллар сарпталган.
• БДСС (ВОЗ) уюмунун маалыматы боюнча 2004-жылы химиялык заттар менен
уулануудан 4,9 млн өлүм катталган, жылына пестициддер менен уулануудан 240 миӊ
өлүм катталат.

34. СТАТИСТИКА
• Кыргызстанда жерлердин деградациясы жалпы 15% (сугат жерлери-80%,
жайыттар – 53%) түзөт. Анын ичинен 56%ы эрозияга чалдыккан, 20% шорлуу
жерлер, 30% таштак жерлер.
• Республикалык топурак агрохимиялык станциянын маалыматы боюнча
фермерлердин 0,2%ы гана топуракты анализдөөгө тапшырат.
• 2010-жылдагы маалыматтарга ылайык Кыргызстанда колдонулган
пестициддердин 97%ы химиялык, 3%ы биологиялык пестициддер болуп
саналат.
• Кыргызстанда өсүмдүктөрдү биологиялык коргоо каражаттарын өндүрүү
боюнча республикалык борбор (трихограмма – зыянкечтердин 60 түрү)
ачылган.

35. 1. Бактериялык
2. Козу карындар
3. Вирустук
• 90 бактериялардын түрү белгилүү
• Зыянкечтердин 400гө жакын
түрүн жок кылат
• Технологиялык кыйынчылыктар
• Чектелген шарттар
• Бакуловирустар (1970 жж)
МИКРОБИОЛОГИЯЛЫК
ПЕСТИЦИДДЕР
(50гө жакын түрү белгилүү)

36. БИОХИМИЯЛЫК
БИОПЕСТИЦИДДЕР
1. Өсүмдүктөрдүн өнүгүүсүн жөнгө
салуу
2. Курт-кумурскалардын өөрчүүсүн
жөнгө салуу
3. Органикалык кислоталар
4. Өсүмдүктөрдүн экстракты;
5. Феромондор
•гиббереллиндер
• цитокининдер
•ауксиндер
• Азадирахтин
• Кычкылдар

37. Биопестициддерге коюлуучу
талаптар
Жогорку натыйжалуулук
Экологиялык жактан коопсуз (адам,
фауна жана флора)
Сактоого, өндүрүүгө ыӊгайлуу
Айыл чарбасында адаттагы ыкмалар
менен натыйжалуу

38. БИОГЕРБИЦИДДЕР
Химиялык каражаттарга туруктуу
отоо чөптөр үчүн өзгөчө, уулуу
микроорганизмдер колдонулат
Козу карын фитопатогендери жана
фитотоксиндери
АКШда, Японияда соянын, жер
жаӊгагынын жана күрүчтүн отоо
чөптөрүнө каршы колдонулат
Буудай, арпа, кара буудайдын 40тан
ашык зыянкечтерине каршы
колдонулат

39. Вермикультивирвание же
вермикомпостирование – айыл
чарбасындагы органикалык
калдыктарды сөөлжандар (Eisenia
foetida жана Lumbricus rubellus)
жана бактериялардын жардамы
менен иштетүү технологиясы.
Натыйжада жогорку сапаттагы
органикалык жер семирткич
биогумус (минералдык элементтер
6-10 эсе көп) жана кошумча
сөөлжандардын биомассасы (55-70%
белок жана 10% майлар) алынат.
ОРГАНИКАЛЫК КАЛДЫКТАРДЫ
БИОТЕХНОЛОГИЯЛЫК ЖОЛДОР МЕНЕН ИШТЕТҮҮ

40. БИОГУМУС
• Биогумуста
өсүмдүктөрдүн
азыктануусу үчүн
зарыл заттар (азот,
фосфор жана калий)
сиӊимдүү жана
тендемделген
формада кармалган
• Ар түрдүү маданий
өсүмдүктөрдүн өсүп-
өнүгүшүнө жана
түшүмдүүлүгүн
жогорулатууга шарт
түзөт.
Биогумус Топурактын табигый түшүмдүүлүгүн тез
калыбына келтирет
Өсүмдүктөрдүн өсүп өнүгүшүн тездетет,
уруктардын жетилүү мөөнөтүн кыскартат
Өсүмдүктөрдүн жагымсыз аба ырайына,
бактериалык жана көк ооруларына
туруктуулугун жогорулатат
Топуракта оор металлдарды жана
радионуклиддерди кармап калуу менен
өсүмдүктөрдө жыйналышына тоскоолдук кылат
Экологиялык таза түшүмдү камсыздайт

41. БИОЛОГИЯЛЫК КАРАЖАТТАР
 Натыйжалуу жана арзан
 Дээрлик бардык маданий өсүмдүктөргө
колдонууга болот
 Ири айдоо талааларында, же жеке жер
үлүштөрүндө да колдонуу мүмкүнчүлүгү
 Экологиялык жактан коопсуз
 Өзгөчө корулуучу аймактарда колдонуу
мүмкүнчүлүгү
 Өзгөчө туруктуу патогендер пайда
болбойт
 Топурактын сапатын жакшыртуу,
биологиялык балансын калыбына
келтирүү
 Узак убакытта таасир
этет
 Оорулардын же
зыянкечтердин алдын
алууда натыйжалуу
 Биопрепараттар менен
иштеген адистердин
жетишсиздиги

42. Учурда айлана-чөйрөнү коргоодо колдонулуучу
биотехнологиялык ыкмалар ар кандай органикалык
заттарды ажыратууга жөндөмдүү курамына ар түрдүү
бактериялар кирген биологиялык препараттарды
колдонууга негизделген. Агынды сууларды жана башка
органикалык таштандыларды тазалоодо колдонулат.

44. Стоит ли опасаться успехов биотехнологии?

45. В России существуют запрет на
выращивание ГМ-культур на
территории страны.

46. Директор ВНИИ сельскохозяйственной
микробиологии РАН, профессор Игорь
Тихонович: «Принятие Госдумой закона
о запрете ГМО поставит перед сельским
хозяйством, медициной и другими
отраслями непреодолимый барьер для
развития. Возможности развития сельского
хозяйства без ГМО исчерпаны,
урожайность основных культур достигла
биологического предела. Есть много сфер,
где генно-модифицированное организмы
весьма полезны, а для науки вообще
необходимы. А запрет на работу с ГМО
даже в научных целях просто остановит
процесс в области генетики
и молекулярной биологии».