2. ГЕНДИК ИНЖЕНЕРИЯ
Гендик инженерия организмден
(клеткадан) генди бөлүп алуу, өзгөртүү
жана башка организмге киргизүү
максатында атайын ыкмалардын жана
технологиялардын жыйындысы.
Гендик инженерия өз алдынча илим
эмес, биотехнологиянын бир ыкмасы
болуп саналат.
4. ГЕНДИК ИНЖЕНЕРИЯНЫН МААНИСИ
Генетикалык жактан өзгөртүлгөн
организмдер
Жаңы технологиялар
(вакциналарды алуу, азык-түлүк
продуктыларын өндүрүү, ар түрдүү
ооруларды дарылоо)
5. ОРГАНИЗМДЕГИ ЖАНЫ КАСИЕТТЕР
Генетика жана селекцияын жардамы менен
Гендик инженерия же гендин деңгээлинде
иш – аракеттерди аткаруу
6. ГЕН
Ген бул бир молекула же белги жөнүндөгү маалыматты
алып жүрүүчү ДНКнын бир бөлүгү
М, инсулиндин иштелип чыгышына жооп берүүчү ГЕН
600 жуп нуклеотиддерден турат
ДНКнын түзүлүшү
Матрицалык РНК
Белок
7. Белок
Белок (протеи́ ндер, полипепти́ ддер) —
организмдин түзүлүшүндө жана тиричилигинде
негизги роль ойноочу биологиялык полимер.
Функциялары:
Структуралык
Ташуучу
Тездетүүчү
Кыймылдатуучу
Коргоочу
Энергетикалык
9. ГЕН КАЙДА ЖАЙГАШКАН?
Ядро
Клетка,
10-100 мкм
Организм
Чачтын орточо
калыңдыгы 50-
70мкм, бул мм ден
20 эсе кичине
ГЕНОМ клетканын иш-аракетин камсыздоочу
бардык гендердин жыйындысы
12. - ДНКдагы нуклеотиддердин ыраттуулугу,
белгилүү бир ген көзөмөлдөгөн белгинин же
касиеттин ишке ашышына таасир этет.
Ар бир клеткада геном бар, бирок ар бир
клеткада ар башка гендер аракетке келет.
Булчуңдардын же мээнин клеткаларынын геному
бирдей болгондугуна карабастан, ар башка
функцияны аткарат. Себеби промотору,
матрицасы жана иштелип чыккан белок ар башка.
Белоктордун жыйындысы клетка кандай функция
аткараарын аныктайт.
ПРОМОТОР
ПРОМОТОР - ЖӨНГӨ САЛГЫЧ,
ГЕНДИ АРАКЕТКЕ КЕЛТИРЕТ
14. ГЕН – ПРОМОТОР - БЕЛОК
Ар бир ген белгилүү анык шарттарда гана аракетке келет
Катачылыктар терс кесепеттерге алып келет (фенилкетонурия)
Кээ бир гендердин продуктылары практикалык мааниге ээ
Промоторлор клеткада абдан көп,
10 миңдеп саналат
Ар бир промоторго бир ген
15. «КЫЗЫКТУУ» ГЕНДЕР
Адамдын турмуш тиричилигинде пайдаланууга
мүмкүн болгон гендер
Инсулин, 1978
(дарылар)
Туруктуу гендер
(оорулар, зыянкечтер,
антибиотиктер)
Ген-меркерлер
(жаркырак коңуздун
люциферини)
18. ГЕНДИК ИНЖЕНЕРИЯНЫН ӨНҮГҮШҮ:
1943-жылы О. Эйвери, С. Маклеод жана М. Маккарти
ДНК генетикалык материал экендигин далилдешкен
1953 – жылы Дж. Уотсон, Ф. Крик ДНКнын эки
спиралдык моделин ачышкан
1958-жылы ДНК молекуласы алгач синтезделген.
1961-66жж. генетикалык код чечилген, касиеттери
ачылган
1969-жылы алгачкы ген синтезделген (Х.Г. Коран)
1970 – жылы Г.Смит рестриктаза ферменттерин
аныктаган
1967-жылы лигаза ферменти аныкталган.
1972-жылы гендик инженериянын «туулган күнү» -
америкалык окумуштуулар П. Берг, С. Коэн, Х. Бойер
алгачкы рекомбинанттык ДНКны чогулта алышкан.
1976-жылы ДНКдагы нуклеотиддердин ырааттуулугун
тез аныктоочу ыкма (секвенирование) сунушталган.
Адамдын алгачкы гении секвенделген.
19. ГЕНДИК ИНЖЕНЕРИЯНЫН НЕГИЗГИ ЭТАПТАРЫ:
Клеткадагы керектүү генди бөлүп алуу
(рестриктаза)
Бактериялык клеткадан векторду
(плазмиддерди) алуу
Бөлүнүп аланган генди векторго киргизүү
(лигаза)
Алынган векторду бактерияга киргизүү
Бактериялардын көбөйүшү
22. ГЕНЕТИКАЛЫК
МОДИФИКАЦИЯЛАНГАН ОРГАНИЗМДЕР
Генетикалык модификацияланган организм (ГМО) –
гендик инженериянын ыкмалары менен, илимий же чарбачылык
максатта, генотиби өзгөртүлгөн тирүү организм. Алгачкы
трансгендик микроорганизм 70-жж, өсүмдүктөр жана
жаныбарлар 80-жж алынган.
1980-жылы Д.Гордон чычкандарга чоочун генди киргизе алган.
1983-жылы алгачкы ГМО - табак алынган.
Алгачкы трансгендик өсүмдук – томат 1994-жылы соодага
чыгарылган.
2000-жылы ГМО өсүмдүктөр (соя, пахта, жүгөрү, рапс) 13
мамлекетте жалпы аянты 52,6 га аянтта 5,5 млн фермер өстүрө
баштаган.
2004-жылы 17 мамлекетте 8 млн фермер 82 млн га аянтта ГМО
айыл-чарба өсүмдүкторүн өстүрө баштаган.
Америка, Канада, Аргентина, Кытай
