Metode rada na časovima šaha kao izbornog školskog predmeta

1. KKRREEAATTIIVVNNOOSSTT,,
OOČČIIGGLLEEDDNNOOSSTT
II FFOORRMMEE RRAADDAA
UU NNAASSTTAAVVII ŠŠAAHHAA
FFMM GGoorraann TToommiićć

2. DDiiddaakkttiiččkkii pprriinncciippii
PPrrininccipip ooččigigleleddnnoosstti i
PPrrininccipip ppoossttuuppnnoossttii
PPrrininccipip ssvvjjeessnnee aakkttivivnnoosstti i
PPrrininccipip nnaauuččnnoossttii
PPrrininccipip ininddivivididuuaalilzizaaccijijee i i ddififeerreennccijijaaccijijee PPrrininccipip ttrraajjnnoosstti i zznnaannjjaa
PPrrininccipip eekkoonnoommičičnnoosstti i i i rraaccioionnaalilzizaaccijijee z znnaannjjaa PPrrininccipip ooppttimimaalnlnoogg ssttimimuulalannssaa

3. Nastavne metode
• Od izbora i primjene nastavnih metoda i
oblika rada, kao i upotrebe odgovarajućih
nastavnih sredstava, zavisi uspješnost i
kvalitet nastavnog procesa.
• Jedan od kriterijuma izbora metode rada je
psihološko-didaktički odnos percepcija i
uspješnosti pamćenja, odnosno trajnosti
znanja.
• Ljudi pamte približno:
– 10% onog što pročitaju,
– 20% onog što čuju,
– 30% onog što vide,
– 50% onog što čuju i vide,
– 70% onog što kažu i napišu,
– 90% onog što kažu dok nešto rade.
• Važi staro didaktičko pravilo: reci, pokaži,
uradi.
100
90
80
70
60
50
40
30
20
10
0
Uspješnost
pamćenja
Što se pročita
Što se čuje
Što se vidi
Što se čuje i vidi
Što se kaže i napiše
Što se kaže dok se nešto radi

4. Kreativnost
• Najpotpuniju definiciju kreativnosti je dao R. Kvaščev:
Kreativnost je:
• osposobljavanje učenika da produkuju što veći broj ideja,
• usmjerava ih da obične stvari gledaju na nov način,
• da traže i pronalaze nove funkcije stvari i pojava,
• da rješavaju problemske pristupe na različite načine,
• da spontano mijenjaju usmjerenost mišljenja u toku rješavanja problema,
• da stavljaju činjenice u druge relacije i
• da otkrivaju različita moguća značenja sadržaja datih činjenica u drugim kontekstima,
• da pronalaze udaljene relacije problema,
• da kombinuju date informacije na različite načine,
• da inventivno redukuju podatke i preformulišu zadatke i
• da uključuju objekte u nove veze i otkrivaju njegov novi sadržaj.
(Kvaščev, Radivoj: Psihologija stvaralaštva,Izdavački centar studenata, Beograd, 1981)

5. Metode razvoja kritičkog mišljenja
(engl. RWCT - Reading and Writing for
Critical Thinking)
u nastavi šaha u osnovnoj školi
• Na šahovski časovima se mogu primjenjivati metode razvoja
kritičkog mišljenja.
• Kritičko mišljenje je dio kreativnog mišljenja koje uključuje
složene procese mišljenja koji započinju informacijom a
završavaju odlukom.
• Metode RWCT su pogodne i zato što su kritičko mišljenje i
analiza sastavni dio šahovskog razmišljanja!

6. Metoda KOCKE (CUBING)
na času utvrđivanja – Kretanje figura
(4. i 5. čas programa Osnovi šaha) (10 minuta)
• Pripremiti kocku (stranice 15-20 centimetara) sa napisanim nazivom
figure ili njenom slikom (crtežom)
Konj
Lovac Kralj Kraljica
Top
Pješak
Nastavnik baca kocku učenicima.
Učenik koji uhvati kocku opisuje kretanje figure koja je na kocki okrenuta prema njemu. Zatim vraća
kocku nastavniku. Kocka se ponovo baca drugom učeniku i tako redom dok se sve figure ne opišu.

7. ČAS: PRAVILA KRETANJA FIGURA
(5. čas programa Osnovi šaha)
• Utvrđivanje znanja o pravilu kretanja figura
Metoda Grozdova (CLUSTERING)
1. Učenici su podijeljeni u grupe (4-5 učenika u svakoj grupi)
2. Svaka grupa bira vođu grupe i daje nazive svojoj grupi (npr. Majstori, Prvaci,
Početnici i slično). Učenici imaju spremne papire za postere (hamer papir ili list iz
bloka i flomastere) (5 minuta)
3. Nastavnik zadaje “ključnu frazu” KRETANJE FIGURA koju vođa grupe (ili
odabrani učenik od strane vođe) upisuje u sredinu postera
4. Članovi grupe upisuju što više pojmova i ideja vezanih za KRETANJE FIGURA-bez
ograničenja
5. Učenici rade dok nastavnik ne označi završetak rada (otprilike 15 minuta)
6. Izložiti urađene GROZDOVE, (Metoda GALERIJE) učenici pregledaju,
komentarišu; Ocjeniti najuspješnije radove (10 minuta)

8. Metoda Grozdova (CLUSTERING)
na času utvrđivanja – Kretanje figura
(15 minuta)
Za jedno polje U svim pravcima
Kralj
Kretanje figura
Top
Kreće se pravo
Po redu i liniji
“Crnopoljac”
Kreće se po dijagonali
Lovac
“Bjelopoljac”
Dama
Iz centra djeluje
na 27 polja
Najjača figura
Kao top i lovac zajedno
Skakač
Dva polja pravo i
jedno sa strane
Preskače figure
Pješak
Samo napred
Za jedno polje
Sa početne pozicije
može se kretati
dva polja
Jede na koso

9. Čas:Mat kralju
(obrada, 14. čas Osnova šaha)
Metoda - Razmisli i razmjeni u
paru (think/pair/share)
Jednostavna tehnika pogodna za pripremu učenika za grupni
rad (ako nisu na to navikli) a može i da prethodi drugim
tehnikama učenja.
Vrlo je pogodna za obradu lekcija sa više dijagrama (npr. 14.
lekcija Mat kralju, 19. lekcija Remi i sl.) kada učenici
obično spontano komentarišu i predlažu rješenja. Uz pomoć
ove metode se unosi red u komentare učenika i
usmjeravaju se na zadatak.
Vrijeme trajanja: od nekoliko minuta do cijelog časa
Veličina grupe: Minimalno jedan par učenika do maksimalno 10
parova učenika
Potrebno pripremiti: Radne listiće sa dijagramima,
demonstracionu tablu, šahovske garniture (može eventualno
i kompjuter sa projektorom i pripremljenim pgn fajlom).
RADNI
LISTIĆI
1 2
3 4
5 6
7 8
9 10

10. Čas:Mat kralju
Metoda - Razmisli i razmjeni u paru
(think/pair/share)
Radni listić 1.
Bijeli igra i daje mat
1. ________
• Učenici se rasporede u parove. Svaki
učenik u jednom paru dobija radni listić
sa istim dijagramom sa zadatkom da
razmisli 2-3 minuta dok ne nađe
rješenje koje zapisuju na radni listić.
Učenici mogu koristiti i šahovsku tablu
da postave poziciju sa dijagrama.
• Zatim o svom rješenju diskutuje sa
drugim članom para.

11. Čas:Mat kralju
Metoda - Razmisli i razmjeni u paru
(think/pair/share)
• Predstavnici parova koji to
žele na demonstracionoj
tabli pokazuju problem koji
su rješavali i eventualno
iznose diskusiju koju su imali
oko rješenja. 4
1 2
3
5
6
RADNI 7 8
LISTIĆI
9 10

12. Čas: Remi. Anpasan (“en passant”).
Rokada.
(Utvrđivanje -24. čas predmeta Osnovi šaha)
Metoda NASTAVNIČKA PITANJA
Analitička pitanja Sintetička pitanja Evaluacijska pitanja
Uporedi, suprostavi,
Dovedi u vezu, integriši,
istakni, razlikuj,
stavi zajedno, potiči na
kategorizuj
kreativno rješenje
Prosudi, raspravi, ocijeni,
odluči, odbrani, diskutuj
1) Da li potezom 1.c4
bijeli matira crnog
kralja?
1) Kojim potezima crni se
u jednoj varijanti
spašava a u drugoj gubi?
1) Za koji potez bi se
bijeli trebao da odluči?
2) Bijeli je odigrao
prethodni potez f2-f4.
Crni je na potezu. Da li je
crni u patu?
2) Ako je bijeli taknuo
kralja pa mora njime da
igra, da li je remi?
Mogući odgovori učenika
1) Ne, zato što može da
uzme anpasan 1.bc3 e.p.
1) Crni se spašava mata
uzimanjem anpasan u
prvoj varijanti a u drugoj
uzimanjem anpasan gubi
jer nije u patu
1) 1.Db7#
1.Td1#
1.0-0-0 (ako nisu
prethodno pomjerani kralj
i top!)
2) Nije jer može da uzme
piona potezom anpasan
g4xf3 e.p.
2) Nije jer može da izvrši
veliku rokadu i matira
crnog.
• Nastavnička pitanja su
važno oruđe u
stimulisanju kritičkog
mišljenja. Ona treba
da od učenika traže da
razmišljaju, nagađaju,
rekonstruišu, stvaraju
nove ideje ...

13. Čas: Istorijat šaha
(obrada, 35. čas Osnovi šaha)
• Metoda “moždane oluje“ (brainstorming)
• Učenici u procesu evokacije zapisuju na tablu sve što znaju ili misle da znaju o
istorijatu šaha (5 minuta)
• INSERT metoda (Interactive Noting System Effective Reading
and Thinking)
Interaktivni način obilježavanja za uspješno čitanje i mišljenje
• Svaki učenik dobija tekst o istorijatu šaha.
Učenici se upoznaju sa načinom rada i oznakama koje trebaju da stavljaju na
margine teksta:
√ Stavite kvačicu na marginu ukoliko nešto što ste pročitali POTVRĐUJE ono što
ste znali
+ Upišite znak “plus” ako je informacija za vas NOVA
_ Upišite minus ako neka informacija koju ste pročitali PROTIVURJEČI sa onim šta
ste do sada znali
? Upišite upitnik ako bi željeli NEŠTO VIŠE da saznate o tome
(5 minuta)

14. Čas: Istorijat šaha
INSERT metoda
• Učenici čitaju dobijeni tekst o istorijatu šaha služeći se načinom
označavanja INSERT.
(15 minuta)
• ISTORIJAT ŠAHOVSKE IGRE
Šahovska igra je nastala u Indiji √
Igra je nastala vjerovatno mnogo ranije od 7 vijeka, kada imamo i pisani
zapis. -
Naime, u jednom slavospjevu kralju Shirhamu (618 - 650) i njegovoj
miroljubivosti stoji:
"Za njegovo vrijeme nije bilo drugih sporova osim onih među medobernim
pčelama, nikome se stope nisu sjekle osim verzovima, nikakve vojske nisu
bile uzdržavane osim onih na osmoredoj ploči..."
Osmoreda ploča (Aštapada), to je šahovska ploča, a vojska (Čaturanga) ?
na njoj, to su šahovske figure. Znači, igra se prvo zvala čaturanga u Indiji, a u
Persiji se naziva čatrang (U rukopisu Karmanak se navodi da je Ardešir,
osnivač dinastije Sasanida (3 vijek n.e.) bio vješt i u igri čatrang). +
Nakon osvajanja Persije od strane Arapa (642 god.), igra je na arapskom
nazvana šatrandž i Arapi su je razvili do prilične visine. +

15. Čas: Istorijat šaha
INSERT metoda
• Učenici individualno rade tablicu
sa izdvojenim najvažnijim
činjenicama koja se zasniva na
njihovim bilješkama (10 minuta)
• Učenici u parovima ili grupama
raspravljaju gledajući tabelu (ili
margine teksta). (10 minuta)
√ + - ?
-
Šah je
nastao u
Indiji
-Čaturanga
u Indiji
-Čatrang
u Persiji
-Šatranž
na
arapskom
Sissa Ben
Dahir
Prvi
pisani
zapis o
šahu
u 7.vijeku
Arapi
su
dosta
razvili
šah
Aštapada –
osmoreda
ploča
Ambar sa
zrnima 2X
duži od
Zemlje do
Sunca

16. ČAS: GREŠKE U OTVARANJU
(37. čas predmeta Osnovi šaha)
Metoda slagalice
• 1. Podjeliti odjeljenje na nekoliko
matičnih grupa (npr. 5), u svakoj po
četiri učenika.
Svaki učenik dobija broj od 1 do 4.
Učenici daju ime svojoj matičnoj grupi
npr. Kramnik, Fišer, Gligorić, Karpov,
Kasparov. Učenici biraju vođu grupe.
(Trajanje – 5 minuta)
MATIČNE GRUPE
1 2
3 4
1
2
4
3
1
2
4
3
1 2
4 3
“KRAMNIK”
“FIŠER”
“KARPOV” “KASPAROV”
“GLIGORIĆ”
1
4
3
2

17. ČAS: GREŠKE U OTVARANJU (37. čas)
Metoda slagalice
EKSPERTSKE GRUPE
• 2. Učenici iz matičnih grupa prelaze u tzv. ekspertske grupe. Svi učenici koji su dobili broj 1. formiraju
ekspertsku grupu “jedinica”, učenici koji su dobili broj dva formiraju grupu “dvojki”, učenici sa brojem tri
formiraju grupu “trojki” i oni učenici koji su dobili broj četiri formiraju grupu “četvorki”.
1 1
1 1 1
2
2
2
2
2
Grupa “jedinica” Grupa “dvojki”
3 4
3 3 3
3
Grupa “trojki” Grupa “četvorki”
4
4
4
4

18. ČAS: GREŠKE U OTVARANJU
Metoda slagalice
Učenici su dobili zadatak da u ekspertskoj grupi nauče po jedan primjer greške u
otvaranju.
(Trajanje – 10 minuta)
Ekspertska grupa 1. 1.f3 e5 2.g4 Dh4 mat
Mat u dva poteza

19. ČAS: GREŠKE U OTVARANJU
Metoda slagalice
Ekspertska grupa 2.
“Šuster mat” 1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5 3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat

20. ČAS: GREŠKE U OTVARANJU
Metoda slagalice
Ekspertska grupa 3 .
Legalov mat
1.e4 e5 2.Sf3 d6 3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4 5. Se5 Ld1
6.Lf7 Ke7 7.Sd5 mat

21. ČAS: GREŠKE U OTVARANJU
Metoda slagalice
Ekspertska grupa 4 .
Loša odbrana pješaka
pješakom
1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5 4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7
6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6 8.d4 g5 9.h4 Kg7
10.Df7 Kh6 11.hg5 mat

22. ČAS: GREŠKE U OTVARANJU
Metoda slagalice
• Rad u matičnim grupama .
Učenici se vraćaju u svoje matične grupe (“Kramnik”, “Gligorić”, “Fišer”, “Karpov”, “Kasparov”)
Učenici dobijaju 4 flomastera različite boje za zapisivanje partija i poster (hamer papir ili list iz
bloka)
Primjer: Rad u matičnoj grupi “Fišer”
Učenik broj 1 pokazuje ostalim članovima grupe partiju koju je zapamtio u
ekspertskoj grupi broj 1:
1.f3 e5 2.g4 Dh4 mat. Vođa grupe zapisuje (ili određuje nekog člana grupe koji će
zapisati poteze) na poster!
Zatim učenik broj 2. pokazuje grupi partiju koju je zapamtio u ekspertskoj grupi 2:
1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5 3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat. Partija se zapisuje na poster
Učenik broj 3. pokazuje grupi partiju koju je zapamtio u ekspertskoj grupi 3:
1.e4 e5 2.Sf3 d6 3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4 5. Se5 Ld1 6.Lf7 Ke7 7.Sd5 mat. Partija se
zapisuje na poster.
Učenik broj 4. pokazuje grupi partiju koju je zapamtio u ekspertskoj grupi broj 4:
1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5 4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7 6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6 8.d4 g5 9.h4
Kg7 10.Df7 Kh6 11.hg5 mat Partija se zapisuje na poster.
(Trajanje – 20 minuta)

23. ČAS: GREŠKE U OTVARANJU
Metoda slagalice
GALERIJA
• Učenici koji su završili pisanje poteza diskutuju i dopisuju svoj komentar koji je
princip narušen i zašto je došlo do brzog mata.
• Lijepe se posteri na tablu po redoslijedu kako ih grupe dovršavaju. U zadnjoj fazi
časa učenici gledaju i komentarišu izložene postere.
• Nastavnik ocjenjuje postere i pohvaljuje najbolje
(Trajanje – 10 minuta)
“KRAMNIK”
1.f3 e5 2.g4 Dh4 mat.
1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5
3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat
1.e4 e5 2.Sf3 d6
3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4
5. Se5 Ld1 6.Lxf7 Ke7
7.Sd5 mat.
1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5
4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7
6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6
8.d4 g5 9.h4 Kg7
10.Df7 Kh6 11.hg5 mat
Rokirati što prije!
“GLIGORIĆ”
1.f3 e5 2.g4 Dh4 mat.
1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5
3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat
1.e4 e5 2.Sf3 d6
3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4
5. Se5 Ld1 6.Lxf7 Ke7
7.Sd5 mat.
1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5
4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7
6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6
8.d4 g5 9.h4 Kg7
10.Df7 Kh6 11.hg5 mat
Što prije razvijati
lake figure!
“FIŠER”
1.f3 e5 2.g4 Dh4 mat.
1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5
3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat
1.e4 e5 2.Sf3 d6
3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4
5. Se5 Ld1 6.Lxf7 Ke7
7.Sd5 mat.
1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5
4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7
6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6
8.d4 g5 9.h4 Kg7
10.Df7 Kh6 11.hg5 mat
Treba prvo razvijati
skakače pa lovce!
“KARPOV”
1.f3 e5 2.g4 Dh4 mat.
1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5
3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat
1.e4 e5 2.Sf3 d6
3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4
5. Se5 Ld1 6.Lxf7 Ke7
7.Sd5 mat.
1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5
4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7
6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6
8.d4 g5 9.h4 Kg7
10.Df7 Kh6 11.hg5 mat
Paziti na osjetljivu
tačku f7!
“KASPAROV”
1.f3 e5 2.g4 Dh4 mat.
1.e4 e5. 2.Lc4 Lc5
3.Dh5 Sf6 4.Df7 mat
1.e4 e5 2.Sf3 d6
3.Lc4 h6 4.Sc3 Lg4
5. Se5 Ld1 6.Lxf7 Ke7
7.Sd5 mat.
1.e4 e5 2.Sf3 f6 3.Se5 fe5
4.Dh5 Ke7 5.De5 Kf7
6.Lc4 Kg6 7.Df5 Kh6
8.d4 g5 9.h4 Kg7
10.Df7 Kh6 11.hg5 mat
Voditi računa o centru

24. Za kraj časa ali i prezentacije...
Poslušajte rusku
romansu koju pjeva
sedmi svjetski šampion
Vasilij Smislov!
Goran Tomic, prof. biologije
FIDE majstor
Zelenika, Herceg Novi
067 301 030
031/ 680-440
E- mail: tomicvd@t-com.me
Web site:
http://sah.paracin.co.yu/index.htm
Skype Name: gorantomic4538