Every diseases essentially manifests due to variation in the bodily humors which are termed as Dosha in Ayurveda. Even though the particular treatment module is explained in the literature for each diseases, Initial as well as complicate disease conditions are treated on principles of bringing equilibrium of dosha only. here Upakrama means Treatment modalities.

1. Doshopakrama

2. • शोधनं शमनं चेति समसादौषधं द्विधा||३७||
• शरीरजानां दोषाणां क्रमेण परमौषधम ्|
बस्तिवििरेको िमनं िथा िैलं घृिं मधु| A.S.SU1/36

3. DOSHOPAKRAMA
• रूक्षः शीिो लघुः सूक्ष्मश्चलोऽथ विशदः खरः|
विपरीिगुणैर्द्िव्यैमािरुिः सम्प्रशाम्प्यति||५९||
सतनेहमुष्णं िीक्ष्णं च र्द्िमम्प्लं सरं कटु|
विपरीिगुणैः वपत्तं र्द्व्यैराशु रशाम्प्यति||६०||
गुरुशीिमृदुस्तनग्धमधुरस्तथरवपस्छिलाः|
श्लेष्मणः रशमं यास्ति विपरीिगुणैगुिणाः||६१| CH.SU.1/65
(विशद इत्याददस्तक्रविण्डकगुणः) (सरिीति गतिः । इति मेददनी )
• कफं दुजिनिि् िीक्ष्णै: िािम् तनेहेन ममत्रिि् I
वपत्तं जामािाररि मधुरै: शीिलै: जयॆि् II य़ो.र

4. VATASWYOPAKRAMA
• िाितयोपक्रमः तनेहः तिेदः संशोधनं मृदु|
तिाद्िम्प्ललिणोष्णातन भोज्यातयभ्यङ्गगमदिनम ्||१||
िेष्टनं त्रासनं सेको मद्यं पैस्ष्टकगौडिककम ्|
स्तनग्धोष्णा बतियो बस्तितनयमः सुखशीलिा||२||
दीपनैः पाचनैः मसद्धाः तनेहाश्चानेकयोनयः|
विशेषातमेद्यवपमशिरसिैलानुिासनम ्| A.H.SU.13/1
(त्रासः, पुं, (त्रस + भािे घञ् ।) भयम ् । इत्यमरः ।)

5. • Evacuative therapy: स्तनग्ध and उष्ण र्द्व्य for तनरूह बस्ति and
आनुिसन बस्ति with मेध्य, उष्णर्द्व्य and meat soup processed with
िैल for अभ्यंग-पररषेक-मदिन should be employed.
• Pacific therapy: मधुर, आम्प्ल, लिण रस substance मध्य (wines),
carbohydrates containing starch (flour)& jaggery, digestives,
appetizers, carminatives and unctuous (lipids/fats) of many source
should be adapted in the diet and drugs. All edibles should be eaten
warm/hot.
• Regimen: ददिातिप्न (day time sleep), oil massage, vapour
fomentation, sprinkling, tub-bath, िॆष्टन (wrapping affected part with
medicine smeared cloths or bandages) त्रासन (frightening or mentally
exhausting.)

6. PITTASYOPAKRAMA
• वपत्ततय सवपिषः पानं तिादुशीिैवििरेचनम ्|
तिादुतिक्िकषायाणण भोजनातयौषधातन च||४||
सुगस्तधशीिहृद्यानां गतधानामुपसेिनम ्|
कण्ठेगुणानां हाराणां मणीनामुरसा धृतिः||५||
कपूिरचतदनोशीरैरनुलेपः क्षणे क्षणे|
रदोषश्चतर्द्माः सौधं हारर गीिं दहमोऽतनलः||६||
अयतत्रणसुखं ममत्रं पुत्रः सस्तदग्धमुग्धिाक्|
ितदानुितििनो दाराः वरयाः शीलविभूवषिाः||७||
शीिाम्प्बुधारागभािणण गृहाण्युद्यानदीतघिकाः|
सुिीथिविपुलतिछिसमललाशयसैकिे||८||
साम्प्भोजजलिीरातिे कायमाने र्द्ुमाकु ले|
सौम्प्या भािाः पयः सवपिवििरेकश्च विशेषिः||९||
(दोषा रात्त्रः;रदोषे तफु टचतर्द्िारका; दाराःभार्ययाि ।बहुिचनातिोऽयम ् । इत्यमरः )
(ितदः=अमभरायः, शील= सेिानुभािनं रिृवत्त; सैकिः=मसकिामयः । इत्यमरः साम=सामयति दीनं दानेन दािा

7. • Evacuative therapy: मधुर शीि र्द्व्य युक्ि विरेचन कमि
• Pacific therapy: मधुर तिक्ि कषाय रस items for diet. शीि र्द्व्य, घ्रि
and milk – best pacifies pitta.
• Regimen: frequent cold water sprinkling (cold shower bath), application
of sandal, deodorants, scents, wearing cool jewels or gems, garlands of
flowers.
• Exposure to moonlight, cold water boating, swimming, exposure to cold
breeze with pleasant music on the balconies, non mechanical comforts
such as- association of friends, party, presence of innocent children,
fascinating women or wife, cold water sprinkling, roaming in gardens, on
the bank of river or ponds, spending time in picnics to hill stations,
waterfalls during cool climate or in moon light.

8. KAPHASYOPAKRAMA
• श्लेष्मणो विधधना युक्िं िीक्ष्णं िमनरेचनम ्|
अतनं रूक्षाल्पिीक्ष्णोष्णं कटुतिक्िकषायकम ्||१०||
दीघिकालस्तथिं मद्यं रतिरीतिः रजागरः|
अनेकरूपो व्यायामस्श्चतिा रूक्षं विमदिनम ्||११||
विशेषाद्िमनं यूषः क्षौर्द्ं मेदोघ्नमौषधम ्|
धूमोपिासगण्कूषा तनःसुखत्िं सुखाय च||१२||

9. • Evacuative therapy: emesis and purgation should be
carried out. िीक्ष्ण धूम, गंकूष (gargling), रूक्ष
विमधिन(dry massage) are beneficial.
• Pacific therapy: किु, तिक्ि, कषाय diet, रूक्ष, िीक्ष्ण,
उष्ण, अल्प- quantity. Old wines, यूष honey, anti fat
diet.
• Regimen: fasting (लंघन, उपिास) exhausting physical
exercise, indulging in sex, night vigils, mental
exercises(धचतिा etc), laborious works (तनसुखत्िम्)
should be advised.

10. DANDVAJA/ SANNIPATA DOSHA
• संसृष्टान् सस्तनपतििान् बुद्ध्िा िरिमैः
समैः||२८५||
ज्िरान् दोषक्रमापेक्षी यथोक्िैरौषधैजियेि्|
िधिनेनैकदोषतय क्षपणेनोस्छिितय िा||२८६||