RITUCHARYA-SEASONAL REGIMENS OF AYURVEDA FOR GOOD HEALTH AND QUALITY OF LIFE

1. ऋतुचर्य
dept of swasthavritta

2. कालो हि नाम भगवाननाहिहनधनो यथोपहितकमाानुसााी यिनुीो
धािाहित्याियः खाियश्च मिाभूतहवशेषास्तथा तथा हवपरीणमन्तो
जन्मवताां जन्ममीणस्यतुाीसाव यािोषिेिबलव्यापत्सम्पिाञ्च काीण
त्वां प्रत्ययताां प्रहतपद्यन्ते||२||

3. सा मात्राकाष्ठाकलानाहिकामुहूतायामािोीात्रपक्षमासात्वायनवषाभेिे
न द्वािशधा हवभज्यते||३||
मात्रा
 काष्ठा
 कला
 नाहिका
 मुहूता
 यामा
 िोीात्र
 पक्ष
 मासा
 त्वायन
 वषा

4.  Matra - time required for winking of eyelid
 15 matra = kashta
 30 kashta= 1 kala
 60 kala=1 nadika
 20.1 kala = 1 muhoortham
 2 nadika=1 muhoortha
 30 muhoortham = 1 ahoratram
 15 days & night=1 paksha
 2 paksha = 1 maasa
 2 maasa = 1 ritu
 3 ritu = 1 ayana
 2 ayanam = 1 samvatsaram
 5 samvatsaram = 1 yuga

5.  Ayurveda is known as science of living beings. It concerns over
the maintenance of health of healthy living beings and
restoration of health of the diseased ones.
 Thus, the first aim of Ayurveda is maintenance of health
which is comprised of Dina Charya, Ritu Charya, Sadvritta
etc.
 हिनियाां हनशाियाां ऋतुियाां यथोहितम्। आिाीन् पुरुषः स्वस्थः सािा हनष्ठहत
नान्यथा।। (भा.प्र.५/१३)
 Acharya Charaka has described Ritucharya in Charak
Sutrasthan Chapter 6 whereas Sushruta described it in
Sushrut Uttartantra Chapter 64,While Acharya Vagbhata
described in Ashtanga Hridaya Sutrasthana Chapter 3.
INTRODUCTION

6. DEFINITION
ऋतु काल पयाायः। ियाा िीणां वतानां । ियाा शास्त्र हनयहमत आिाीः।।
(िल्हण on साु.हि.३/८)
Rtu is Synonym of time and carya is regimen to be
followed
उभयलोक हितमािाीहविाी िेहितहमहत यावत् । (अ.हृ.साू. ३ / १)
The regimen which is wholesome to every one with
respect to diet and practices is ṛtu carya.

7.  मासाैहद्वासाांख्यैमााघाद्यैः क्रमात् षि् ऋतवः स्मृताः ।
हशहशीोऽथ वसान्तश्च ग्र ष्मवषााशीद्धिमाः।। (AH.SU.3/1)
The six Ritus (seasons), Sisira (extreme winter), Vasanta (spring), Grisma
(summer), Varsa (rainy season), Sarat (autumn) and Hemanta (early winter) –
in order, each one comprising of two months constitute a seasonal cycle.
CLASSIFICATION

10.  ऋतुष्येषु र् एतस्तु विविविियतयते नरः दोषानृतुक
ृ तान्त्रैि लिते स
कदाचन (र्ो.र. 2)
 If one follow the regimens prescribed under each and every
Ritu (season) such person is never inflicted with seasonal
diseases or disorders and he always remains as a healthy
person.
 चर्कोपशमा र्स्मिन्दोषाां सम्भिस्मि वि। ऋतुषटक
ां तदाख्यातां रिे
रावशषु सांक्रमात ॥ (भा.प्र. हिनियााहि प्रकीण 309)
 The movement of sun from one Rasi to the other is known as
Rutu cycle of six seasons. Chaya (mild increase), Kopa (more
increase) and Samma (decrease to normal) of Doshas occur
in this cycle.

 तस्यावशताद्यादािारदू लां िर्णं िियते र्स्यतुांसात्म्यां विवदतां
चेष्टािारव्यपाश्रर्म (ि.साू. 6/3)
 One who knows the suitable diet and regimens for every
season and practices accordingly are enhancing the strength
and luster.
IMPORTANCE
OF
RITUCHARYA

11. इि खलु साांवत्सीां षिङ्गमृतुहवभागेन हवद्यात
तत्राहित्यस्योिगयनमािानां ि श्र नृहशीाि न ग्र ष्मान्तान
व्यवस्थेत वषााि न पुनिेमन्तान्तान िहक्षणायनां हवसागा (ि.साू.
6/3)
The year is divided into six parts according to
seasons. The northward movement of the sun
and its act of dehydration brings about three
seasons beginning from late winter to summer.
The southward movement of sun and its act of
hydration gives rise to the other three seasons
beginning with the rainy to early winter.
मासाैहद्वसाांख्यैाघाः क्रमात पितवः स्मृताः
हशहशीोऽथ वसान्ति ग्र ष्मो वषााशीद्धिमाः ॥ (AH.SU.3)

14. ADANA KALA (UTTARAYANA)
 Definition:-
उत्तीाां हिशाां प्रहत अयनां गमनम् इहत उत्तीायणां ।। (अ.हृ. ३/२ सा.साु. ट का)
The movement of the sun in northern direction is
uttarāyana
आििाहत क्षपयहत पृहथव्याः साौम्ाांशां प्राहणनाां बलहमत्यािानम् ।।
The ayana reduces the saumya or mild qualities from the
earth and takes away the strength of human beings.

15.  हशहशीाद्या, द्धस्त्रहभस्तैस्तु हवद्याियनमुत्तीम्
आिानां ि तिाित्ते नृणाांपीहतहिनां बलम् (AH.SU.3)
Sisira, vasantha, grishma ritu together form uttarayana, which brings
about reduction of strength .
 तद्धस्मन् ह्यत्यथात क्ष्णोष्णरूक्षा मागास्वभावतः ।
आहित्यपवनाः साौम्ान् क्षपयद्धन्त गुणान् भुवः ।
हतक्तः कषायः कटुको बहलनोऽत्र ीसााः क्रमात्

16. Tikshna, ushna, ruksha guna of sun andair increases
Weakens saumya guna of earth
Rasas such as tiktha, kashaya, katu becomes stronger.

17. EFFECT OF ADANA KALA
ON BODY
तत्र ीहवभााहभीाििानो जगतः स्नेिां वायवस्त व्ररूक्षाश्चोपशोषयन्तः
हशहशीवसान्तग्र ष्मेषु यथाक्रमां ीौक्ष्यमुत्पाियन्तो
 रूक्षान् ीसााांद्धस्तक्तकषायकटुकाांश्चाहभवधायन्तो नृणाां
िौबाल्यमाविद्धन्त||६||
 In adana kala the Sun with its hot rays absorbs moisture from the environment. The
excessively dry wind by virtue of its absorbing quality further causes dryness
in shishira, vasanta, and grishma seasons progressively, leading to the predominance
of tikta, kashaya, and katu rasa respectively and gradual increase of weakness in
human beings during these three seasons. [6]

18. During the period of Adana Kala not only the
sun with its rays, but also winds their sharp
velocity and dryness, absorb the moisture from
the earth. Winds progressively brings about
dryness in tha atmosphere during the three
seasons of periods, viz Sisira, Vasanta and
Grishma, which enhance the Tikta, Kashaya,
Katu tastes respectively, all having dryness
effects and as result, human being also become
weak.

19. दविर्णां वदशां प्रवत गमनां दविर्णार्नम् ।। (अ.हृ. ३/४ स.सु.
टीका)
The southward movement of sun and the ayana which
gives Strength.

20. Seasons in Dakshiņāyana
ऋतिो दविर्णार्नम् िषायदर्ो विसगयश्च ।। (अ.हृ. ३/९)
Ritus in Dakshinayana areVarshā, Sarat and Hemanta.
विसगयश्च र्द्बलां विसृजत्यर्म् (AH.su.3)
Body gains strength during this period .
सौम्यत्वादत्र सोमो वि बलिान िीर्ते रविः ।।
मेघिृष्ट्यवनलैः शीतैः शाितापे मिीतले ।
विग्धाश्चेिाम्ललिर्णमिुरा बवलनो रसाः ।। (AH.su.3)

21. Due to predominance of somabhava, moon gains strength
Weakens property of sun
Cold clouds, rain, wind of this period cool the earth and
this causes the snigdha rasas ie madhura, alla, lavana to
gain strength.

22. During the Varsha, Sharad and Hemanta, the sun
moves towards the south, and its power of heating is
slackened by various factors, viz. The time, course,
storm and rain but the moon is not affected. The earth
is relieved of its heat by the rain causes unctuousness
in the body grow during the Varsha, Sharad and
Hemanta respectively. As a result of all these, human
beings also progressively grow in strength during the
period of Visarga Kala.

25. Attribution of Adana Kala and Visarga Kala
Adana Kala Visarga
kala

Uttarayana-Agneya
Dakshinayana- saumya
Agneya-Agni Guna Pradhana Saumya sheeta
guna pradana
Vayu-Ati-ruksha Vayu-Not so
ruksha
Moon- less Bala Moon- strong
bala
Sun-Strong Bala Sun-Less bala

26. Strength of the body in Six Ritus
श तेऽग्र्यां दृहिधमेऽल्पां बलां मध्यां तु शेषयोः (अ.ि.साु. 317)
आिावन्ते ि िौबाल्यां हवसागाािानयोनृाणाम मध्ये मध्यवलां, त्वन्ते
श्रेष्ठमग्रे ि हनहिाशेत । (ि.साू. 6/8)
In Sitakala (Hemanta and Sisira) –the strength will
be maximum
 Varsha &Grishma - poor Strength
 Vasanta and Sharad – medium strength

27. Sanchaya-Prakopa-Prashamana of Dosha according to
Ritu
 ियप्रकोपापशांमा वायोग्रष्महिषु हत्रषु वषाांऽऽहिषु ि हपत्तस्य श्लेष्मणः हशहशीाहिषु।

28. Dosha shodhana in Ritucharya
श तोद्भवां िोषियां वसान्ते हवशोधयन् ग्र ष्मजमभ्रकाले । घनात्यये वाहषाकमाशु साम्क
् प्राप्नोहत
ीोगानृतुजान्नजातु ( AH. Su. 4)

29. HEMANTA RITU
 बहलनः श तसाांीोधाि् िेमन्ते प्रबलोऽनलः ।
भवत्यल्पेन्धनो धातुन् सा पिेद्वायुनेरीतः ॥
अतो हिमेऽद्धस्मन्सेवेत स्वाद्वम्ललवणान्रसाान्
िैर्घ्ााहन्नशानामेतहिा प्रातीेव बुभुहक्षतः ।
अवश्यकायां साांभाव्य यथोक्तां श लयेिनु ।।
वातघ्नतैलैीभ्यङ्ग
ां मूधातैलां हवमिानम् ।
हनयुिां क
ु शलैः सााधां पािाघातां ि युद्धक्ततः (AH.su.3)

30.  कषायापहृतस्नेिस्ततः स्नातो यथाहवहध।
 क
ु ङ् क
ु मेन सािपेण प्रहिग्धोऽगरुधूहपतः ।।
 ीसाान् हस्नग्धान् पलां पुिां गौिमच्छसाुीाां साुीाम् गोधूमहपिमाषेक्षुक्ष ीोत्थहवक
ृ त ः शुभाः ।।
 नवमन्नां वसााां तैलां शौिकाये साुखोिकम् ।
 प्रावाीाहजनकौशेयप्रवेण कौथवास्तृतम् ।।
 उष्णस्वभावैलाघुहभः प्रावृतश्शयनां भजेत् ।
 युक्त्याक
ा हकीणान् स्वेिां पाित्राणां ि सावािा ।।

31. Rasa- Madhuram, Amlam, Lavana
Vihara - Abhyanga, Moordhataila, Vimardanam. Paadaghatam, pravrita sayanam,
padatranam, svedam
Panam- Gaudam, Achasura
Annam- Navannam, Vasa, Tailam
In Hemanta Rutu, the people are strong; the Anala (digestive activity) becomes
powerful because it gets obstructed by the cold atmosphere. It begins to digest the
tissues supported by Vayu(Vata); so in this Hemanta Rutu, use of Madhura, Amla,
Lavan Rasa Ahara should be made for eat.

32.  श ते श ताहनलस्पशासाांरुिो बहलनाां बल ।
 वक्ता भवहत िेमन्ते मात्राद्रव्यगुरुक्षमः ॥
 सा यिा नेन्धनां युक्तां लभते िेिजां तिा ।
 ीसाां हिनस्त्यतो वायुः श तः श ते प्रक
ु प्यहत ॥
 तस्मात्तुषाीसामये हस्नग्धाम्ललवणान् ीसाान्।
 औिकानूपमाांसाानाां मेद्यानामुपयोजयेत् ॥
 हबलेशयानाां माांसााहन प्रसािानाां भृताहन ि।
 भक्षयेन्महिीाां श धुां मधु िानुहपवेन्नीः ॥
 गोीसााहनक्षुहवक
ृ त वासााां तैलां नवौिनम्
 िेमन्तेऽभ्यस्यतस्तोयमुष्णां िायुना ि यते ॥
 अभ्यङ्गोत्सािनां मूहना तैलां जेन्ताकमातपम्।
 भजेद्धद्भगृिां िोष्णमुष्णां गभागृिां तथा ॥ (Ca.Su.6)

33.  Agni bala increased
 Vata increases due to seetha guna
 Ahara- snigdha, alla, lavana rasa, audhuka, anupa mamsa, medhya mamsa,
bilesaya, prasaha, bhruta mamsa
 Pana- madira, seethu, madhu
 Pathya- Gorasa, ikshu vikruthi, vasa, taila, nava oudana, ushna toya
 Vihara- abhyanga, utsadana, murdini taila, jentaka sweda, garbha gruha,
buri Graham, cover body with aguru, maithuna
 Apathya- anna& pana which are vatala, laghu, pravata( cold wind),
pramitahara(less food)

35. SISIRA RITU
 अयमेव हवहधः कायाः हशहशीेऽहप हवशेषतः ।
तिा हि श तमहधक
ां ीौक्ष्यां िािानकालजम् ।।
( AH. Su. 3)
Same as hemantha ritu. Intensity of cold increases, and also roukshya property.

36. VASANTA RITU
 कफहश्चतो हि हशहशीे वसान्तेऽकाांशुताहपतः ।
ित्वाऽहनां क
ु रुते ीोगानतस्तां त्वीया जयेत् ।।(AH.su.3)
The kapha that increases& accumulates during sisira is liquified by hot sunrays of
vasanta ritu. This weakens the digestive fire causing various disease. Hence
aggravated kapha is to be quickly pacified.

37. त क्ष्णैवामननस्याद्यैलाघुरूक्षैश्च भोजनैः ।
व्यायामोद्वतानाघातैहजात्वा श्लेष्माणमुल्बणम् ।।
स्नातोऽनुहलप्तः कपूाीिन्दनाऽगरुक
ु ङ् क
ु मैः ।
पुीाणयवगोधूमक्षौद्रजाङ्गलशूल्यभुक
् ।।
सािकाीीसाोद्धन्मश्रानास्वाद्य हप्रययाऽहपातान् ।
हप्रयास्यसाांगसाुीभ न् हप्रयानेत्रोत्पलाहितान् ।
साौमनस्यक
ृ तो हृद्यान् वयस्यैः साहितः हपबेत् ।
हनगािानासावारीिसा धुमाद्वीकमाधवान् ।।
शृङ्गवेीाम्बु सााीाांबु मध्वांबु जलिाांबु वा ।

38.  CHANGES IN HUMAN BODY
 Kayagni becomes manda
 Accumulation of aama
 Kaphajarogas will occur
AHARA
 Laghu ruksha ahara
 Purana yava Godhuma, kshoudra
 Jangala mamsa
 Asava,arishta,mardvika,sidhu
 Water medicated with shunti or extracts or candana
 Water boiled with musta and honey

39.  Vihara
 Vyayama
 Udvartana
 After bath body smeared with powder of karpura, candana, aguru, kunkuma
 The aggravated kapha pacified by vamana, nasya
 CONTRA-INDICATIONS
 Guru amla snigdha madhura ahara
 Divaswapna

40.  वसान्ते हनहितः श्लेष्मा हिनक
ृ द्भाहभी रीतः ।
 कायाहनां बाधते ीोगाांस्ततः प्रक
ु रुते बहून् ॥
 तस्माद्बसान्ते कमााहण वमनाि हन काीयेत् ।
 गुवाम्लद्धस्त्रग्धमधुीां हिवास्वप्नां ि वजायेत् ॥
 व्यायामोद्वतानां धूमां कवलग्रिमञ्जनम् ।
 साुखाम्बुना शौिहवहधां श लयेत् क
ु साुमागमे ॥
 िन्दनागुरुहिग्धाङ्गो यवगोधूमभोजनः ।
 शाीभां शाशमैणेयां माांसाां लावकहपञ्जलम् ॥
 भक्षयेहन्नगािां सा धुांंां हपबेन्माध्व कमेव वा ।
 वसान्तेऽनुभवेत् स्त्र णाां काननानाां ि यौवनम् ॥ (Ca.su.6)

41.  Accumulated kapha gets liquified by heat of sun- affects kayagni- produce
diseases
 Ahara-yava, godhuma, meat of sarabha, ena, shasa, lava, kapinjala
 Vihara- vamana, vyayama, udvarthana, dhuma, kavala Graham, anjana,
sukhambu soucha, wash excretory orifice with chandana, agaru
 Pana- seedhu, mridhvika, nigadha madhya
 Apathya- guru, amla,divaswapnam, snigdha, madhura

43. GRISHMA RITU
 त क्ष्णाांशुीहतत क्ष्णाांशुग्र ष्मे साद्धषक्षपत व यत् ॥
प्रत्यिां क्ष यते श्लेष्मा तेन वायुि वधाते । अतोऽद्धस्मन्पटुकट्वम्लव्यायामाक
ा कीाांत्यजेत । (अ.ि.साू. 3/26-27)
In Grishma (summer) the sun rays become powerful and appear to be destructive.
Kapha decreases day by day and Vata increases consequently, hence in this season
avoid use of Lavan, Katu and Amal rasa foods, heavy physical exercises and
exposure to sunlight.

44.  भजेन्मधुीमेवान्नां लघु हस्नग्धां हिमां द्रवम्सुश ततोयद्धस्तक्ताड़्गोहलि्ं
् यत्सक्तून् साशक
ा ीान्||(अ.साू.
3/28)
 Food-which are Madhura Rasa, light (easy to digest), fatty, cold and liquid
should be taken, take corn flour mixed with cold water and sugar after taking
bath in cold water.
 Indication for limited use of wine during summer
मद्यां न पेयां, पेयां वा स्वल्पां, साुबहुवारी वा
अन्यथा शोफसाशैहथल्यिािमोिान् कीोहत तत् ॥(अ.हृ.साू. 3/29).

45.  Madya (wine) should not be taken; if very necessary, taken in very little
quantity or diluted with more quantity of water; if wine is taken in large
doses, it will cause sopha, shaithilya, daha& moha
क
ु न्देन्िुधवलां शाहलमश्न याज्जाङ्गलैः पलैः ।
हपबेद्रसाां नाहतघनां ीसाालाां ीागखाण्डवौ ।।
पानक
ां पञ्चसााीां वा नवमृद्भाजनद्धस्थतम् ।
मोििोििलैयुाक्तां सााम्लां मृन्मयशुद्धक्तहभः ।।
पाटलावाहसातां िाम्भः साकपूाीां साुश तलम् ।
शशािहकीणान् भक्ष्यान् ीजन्याां भक्षयन् हपबेत् ।।
साहसातां माहिषां क्ष ीां िन्द्रनक्षत्रश तलम् ।

46.  Ahara
 Madhura, laghu, snigdha, sheeta drava ahara
 Saktu mixed with sheeta jala and sugar
 Shali with jangala mamsa
 Mamsa (not very thick)
 Mahisha ksheera mixed with sita
 Vihara
 Diva swapna
 Mild exercize
 Bath in cold water
 Apply candana in body and forehead take rest in gardens with tall trees that
does not allow the sunlight

47.  CONTRA-INDICATIONS
 Vatavardhaka ahara vihara
 lavana,amla,katu rasa
 Vyayama
 Madyam-if necessary taken in mild quantity
 Upavasa exposure to sunlight.
 DIETARY PREPARATIONS
 Rasala
 Raaga
 Shadava

48.  Panaka
 Panchasaara
 Shashangakirana
 Panchakarma
 Snehana with medicated vatahara ghrita
 Swedana in mild form
 All other panchakarma should be avoided.

49.  NISHACHARYA
हनशाकीकीाक णे साौधपृष्ठे हनशासाु ि ।।
आसाना स्वस्थहित्तस्य िन्दनाद्रास्य माहलनः ।
हनवृत्तकामतन्त्रस्यसाुसाूक्ष्मतनुवासासाः (AH.Su.3)
At nights, one should sleep in on terrace having good moonlight. Exhaustion of heat
of day is to be relievedby chandana lepa, wearing garlands, avoidance of sexual
activities, wearing of very light and thin dress, fanning with leaves of tala, sprinkling
cool water etc.

50.  मयूखैजागतः स्नेिां ग्र ष्मे पेप यते ीहवः
स्वािु श तां द्रवां हस्नग्धमन्नपानां तिा हितम् ॥
श तां साशक
ा ीां मन्थां जाङ्गलान्मृगपहक्षणः
घृतां पयः साशाल्यन्नां भजन् ग्र ष्मे न सा िहत ॥
मद्यमल्पां न वा पेयमथवा साुबहूिकम् ।
लवणाम्लकटू ष्णाहन व्यायामां ि हववजायेत् ॥
हिवा श तगृिे हनद्राां हनहश िन्द्राांशुश तले ।
भजेच्चन्दनहिग्धाङ्गः प्रवाते िम्ामस्तक
े ॥
व्यजनै पाहणसाांस्पशैश्चन्दनोिकश तलैः ।
साेव्यमानो भजेिास्याां मुक्तामहणहवभूहषतः ॥
काननाहन ि श ताहन जलाहन क
ु साुमाहन ि ।
ग्र ष्मकाले हनषेवेत मैथुनाहद्वीतो नीः ॥ (Ca.Su.6)

51.  Sneha gets evaporated by ravi
 Pathya- swadhu, seeta, drava, snigdha anna pana, sarkara mantha,Jangala
mruga, pakshi, grutha, payasa, Sali annam
 Pana- madhya alpam(or with plenty of water/ avoid completely)
 Vihara- divaswapnam in seetha Graham, nishi- smear the body with
chandana,
 Apathya- lavana, amla, katu rasa, vyayama.

53. VARSHA RITU
आिानग्लानवपुषामहनसान्नोऽहप सा िहत
वषाासाु िोषिुष्यद्धन्त तेऽम्बुलम्बाम्बुिेऽम्बीे
सातुषाीेण मरुता सािसाा श तलेन ि
भूबाष्पेणाम्लपाक
े न महलनेन ि वारीणा ।।
वहिनैव ि मन्देन, तेद्धित्यन्योऽन्यिू हषषु
भजेत्साधाीणां सावामूष्णस्तेजनां ि यत्। (AH.su.3)

54. In rainy season, the Agni (digestive activity) is weak. It
is already debilitated by Adana Kala; it undergoes
further decrease and gets vitiated by the Doshas, The
Doshas get aggravated by the effect of thick clouds full
of water, cold wind having snow, dirty water because of
rain, warmth of the earth and sourness. The poor
strength of digestive activity the Doshas start vitiating
one another and cause many diseases. Hence all
general measures to mitigate imbalanced Doshas and to
improve digestive activity should be adopted.

55.  Ahara
 Drink medicated water,rice along with honey
 old barley,wheat,rice, meat soup, yusha
 Drink little quantity of mardwika arishta with honey
 mastu with souvarchala and panchakola
 Vihara
 Regular exercise or yogasanas.
 Do oil massage and exercise
 Take bath atleast after half an hour after taking the massage
 Should not walk barefooted

56.  CONTRAINDICATIONS
अपाििाी साुीहभः साततां धूहपताम्बीः ।।
िम्ापृष्ठे वसाेद्वाष्पश तश कीवहजाते ।
नि जलोिमन्थािः स्वप्नायासाातपाांस्त्यजेत्
(AH.su.3)
 Walking without footwear is not recommended in this season. Body shall be
scented with per fumes and the clothes worn shall be fumigated. Stay shall be
in the upper floor of a mansion free from moisture, cold and mist. River water,
mantha (powder of parched paddy churned with water). Sleeping during
daytime, exertion and sun-bath are to be avoided.

57.  River water
 Udhaka pradhana mantha
 Day sleep
 Exposure to mist
 Excessive vyayama and vyavaya
 PANCHAKARMA
 Niruha or asthapana vasthi should be given.

58. आिानिुबाले िेिे पक्ता भवहत िुबालः ।
सा वषाास्वहनलाि नाां िू षणैबााध्यते पुनः ॥ ३३ ॥
भूवाष्पान्मेषहनस्यन्दात् पाकािम्लाजलस्य ि ।
वषाास्वहनबले क्ष णे क
ु प्यद्धन्त पवनाियः ॥ ३४ ॥
तस्मात् सााधाीणः सावो हवहधवषासाु शस्यते ।
उिमन्थां हिवास्वप्प्प्नमवश्यायां नि जलम् ॥ ३५ ॥
व्यायाममातपां िैव व्यवायां िात्र वजायेत्।
पानभोजनसाांस्काीान् प्रायः क्षौद्राद्धितान् भजेत् ॥ ३६ ॥
व्यक्ताम्ललवणस्त्रेिांवातवषााक
ु लेऽिहन ।
हवशेषश तेभोक्तव्यां वषाास्वहनलशान्तये ॥ ३७॥
अहनसाांीक्षणवता यवगोधूमशालयः ।
पुीाणा जाङ्गलैमासाैभोज्या यूषैश्च साांस्क
ृ तैः ॥ ३८ ॥
हपबेत् क्षौद्राद्धितां िाल्पां माध्व कारीिमम्बु वा ।
मािेन्द्र तमश तां वा कौपां सााीसामेव वा ॥ ३९ ॥
प्रघषोद्वतानस्नानगन्धमाल्यपीोभवेत्।
लघुशुिाम्बीः स्थानां भजेिक्लेहि वाहषाकम् (Ca.su.6)

59.  Ahara- amla, lavana, sneha, yava, godhuma, purana Sali, jangala mamsa,
yusha
 Pana- madhvika, arishta, mahendra, tapta seetham, koupa, sarasa, with
honey
 Vihara- pragarsha, udvartana,snana, gandhamalyam, asthapana, wear
clean& light apparel, reside in house which is akledi
 Apathya- divaswapna, nadi jala, vyayama, atapa, vyavaya

61. SHARATH RITU
 वषााश तोहिताङ्गानाां सािसाैवाक
ा ीद्धिहभः ।
तप्तानाां साहञ्चतां वृिौ हपत्तां शीहि क
ु प्यहत ।। (AH.Su.3)
In varsha ritu, the body is accustomed to cold atmosphere and hence, pitta is
accumulated but fails to aggravated due to frigid atmosphere. When the sunrays
escalate heat in ensuing sarat ritu, the body become suddenly hot, the accumulated
pitta aggravates to cause diseases.

62. तज्जयाय घृतां हतक्तां हवीेको ीक्तमोक्षणम् ।
हतक्तां स्वािु कषायां ि क्षुहधतोऽन्नां भजेल्लघु ।।
शाहलमुद्गहसाताधात्र पटोलमधुजाङ्गलम् ।
तप्तां तप्ताांशुहकीणैः श तां श ताांशुीद्धिहभः ।
सामन्तािप्यिोीात्रमगस्त्योियहनहवाषम् ।
शुहि िांसाोिक
ां नाम हनमालां मलहजज्जलम् ।।
नाहभष्यद्धन्द न वा रूक्षां पानाहििमृतोपमम् (Ah.su.3)

63.  Ahara
 Tikta, madhura, kashaya rasa
 Laghu ahara Shali, mudga,
 sita, dhatri, patola, madhu
 Jangala mamsa
 Hamsodhakam

64.  Vihara
 Spend evening time on terraces of houses which are white
 Lepa with chandana, usheera, karpura
 Wearing pearl garlands and shining dress
 Enjoying the moonlight
 CONTRA-INDICATIONS
 Exposure to mist
 Use of kshara, dadhi, taila, vasa strong liquors
 Exposure to sunlight,
 Divaswapna

65.  तुषाीक्षाीसाौहित्यिहधतैलवसाातपान् ।
 त क्ष्णमद्यहिवास्वप्नपुीोवातान् परीत्यजेत् ।
 PANCHAKARMA
 Tikta ghrita pana
 Virechana therapy
 Raktamoksha

66.  वषााश तोहिताङ्गानाां सािसाैवाक
ा ीद्धिहभः
तप्तानामाहितां हपत्तां प्रायः शीहि क
ु प्यहत ॥
तत्रान्नपानां मधुीां लघु श तां साहतक्तकम् ।
हपत्तप्रशमनां साेव्यां मात्रया साुप्रकाहितैः ॥
लावान् कहपञ्जलानेणानुीभ्राञ्छीभान् शशान् ।
शाल न् सायवगोधूमान् साेव्यानाहुघानात्यये ॥
हतक्तस्य साहपाषः पानां हवीेको ीक्तमोक्षणम् ।
धाीाधीात्यये कायामातपस्य ि वजानम् ॥
वसााां तैलमवश्यायमौिकानूपमाहमषम् ।
क्षाीां िहध हिवास्वप्नां प्राग्वातां िात्र वजायेत्
हिवा साूयाांशुसाांतप्तां हनहश िन्द्राांशुश तलम् ।
कालेन पक्क
ां हनिोषमगस्त्येनाहवष क
ृ तम्॥
िांसाोिकहमहत ख्यातां शाीिां हवमलां शुहि।
स्नानपानावगािेषु हितमम्बु यथाऽमृतम् ॥
शाीिाहन ि माल्याहन वासााांहसा हवमलाहन ि ।
शीत्काले प्रशस्यन्ते प्रिोषे िेन्िुीियः (Ca.su.6)

67.  Pitta kopana
 Ahara- madhura, laghu, seeta, sa tikta anna pana, pitta prasamana accor. To
matra when there is proper appetite, lava, kapinjala, ena, sasa, Sali, yava,
godhuma
 Pathya- Tikta sarpi pana, vireka, raktha mokshana
 Apathya- atapa, vasa, taila, audaka, anupa, amisha, kshara, dadhi,
divaswapna, pragvata

68.  Hamsohakam
 हिवा साूयाांशुसाांतप्तां हनहश िन्द्राांशुश तलम् ।
कालेन पक्क
ां हनिोषमगस्त्येनाहवष क
ृ तम् ॥
िांसाोिकहमहत ख्यातां शाीिां हवमलां शुहि। (Ca.su.6)
The water is exposed to heat of sun during day time and cooling rays of moon
during night, also purified by time and is detoxicated by agastya star, this is
known as hamsodaka.

70. RITU SANDHI
 ऋत्वोीन्त्याहिसाप्तािावृतुसाद्धन्धरीहत स्मृतः
तत्र पूवो हवहधस्त्याज्यः साेवन योऽपीः क्रमात्॥
असाात्मजा हि ीोगाः स्युः सािसाा त्यागश लनात्॥ (अ.हृ.साू. 3/58-59)
The seven days at the end and commencement of a season is known as Rutu Sandhi
(inter seasonal period). During this period, the regimes of the preceding season should
be discontinued gradually and that of the succeeding season should be gradually
adopted; sudden discontinuance or sudden adoption gives rise to diseases caused by
Asatmya

71. YAMADAMSHTRA
 काहताकस्य हिनान्यिविावाग्रयणस्य ि यमिांिर ा सामाख्याता स्वल्पभुक्तो हि ज वहत (शा. साां. 2 / 29 )
 The eight days of Kartika Masa (third week of November) and first eight days of
Agrahayana (fourth week of November) are known as Yamadamstra Kala. During
this period one can be healthy if he takes only small quantities of food.

72. RITU HARITAKI
हसाांधूत्थशक
ा ीाशुण्ठ कणामधुगुिैः क्रमात् वषााहििभया प्राश्या ीसाायनगुणाहषणा ।(भा.प्र.हन.
िरीतक्याहिवगा 34 )
 Administration of hareetaki with different dravyas during each ritu

73. RITUVIPARYAYA
 ियकोपशमान्दोषा हविाीािाीसाेवनैः सामानैयाद्धत्यकालेऽहप हवपी त हवपयाय (भा.प्र. हिनियाा प्रकीण
326)
 Doshas undergo Caya, Prakopa and Prashamana by indulgence in foods, activities
etc, which are similar to them even apart from the seasons, and indulgence in
foods, activities of dissimilar qualities produce opposite effect even during right
time.

74. THANK YOU