10. SINIF COĞRAFYA

1. DÜNYA'NIN TEKTONİK OLUŞUMU

2. NELER ÖĞRENECEKSİNİZ
Bu bölümde Dünya’nın iç
yapısı ve levha tektoniği
konusunu öğreneceksiniz.
Kazanım: 10.1.1. Dünya’nın tektonik
oluşumunu açıklar.

3. Dünya'nın ne zaman, nasıl ve hangi
maddelerden oluştuğu, tarih boyunca
bilim insanlarının en önemli araştırma
konularından biri olmuştur. Bilimsel
gelişmelere bağlı olarak 19 ve 20.
yüzyıllarda bu konuda çeşitli fikir ve
kuramlar ileri sürülmüştür.
Dünya'nın 4 milyar yıl önceki hâli

4. Dünya, günümüzden
yaklaşık 4,6 milyar yıl
önce kızgın gaz ve toz
bulutlarının sıkışması
sonucu oluşmuş ve
ekseni etrafında dönerek
soğumaya başlamıştır.

5. Yoğunluğu ve sıcaklığı fazla
olan maddeler Dünya'nın
merkezinde toplanmış, az
olanlar ise dış kısmında
kalmıştır. Bunun sonucunda
Dünya; yoğunluk ve sıcaklık
bakımından yer kabuğu, manto
ve çekirdek olmak üzere üç
katmandan oluşmuştur.

6. Jeolojik olayların ve oluşumların tarihlendirildiği,
kayaçların yaşının saptandığı çalışma alanına
jeokronoloji denir. Metamorfik (başkalaşım) kayaç olan
Acasta Gnaysları, dünyada şu ana kadar tespit edilen en
yaşlı kayaç türüdür. Kanada'nın kuzeybatısında bulunan
Great Slave Lake yakınlarında bulunan bu kayaçların
4,03 milyar yıl yaşında olduğu hesaplanmıştır.

8. Yerkürenin derinlikleri hakkındaki bilgiler;
 Deprem dalgalarıyla,
 Volkanizma sonucu çıkan maddelerin özellikleriyle,
 Taşların farklı sıcaklık ve basınçta gösterdikleri tepkilerin incelenmesiyle tespit edilmektedir.

9. DÜNYANIN KATMANLARI
YER KABUĞU
Farklı özellikteki
kayaçlardan oluşan yer
kabuğuna litosfer ya da
taş küre adı verilir.
Yoğunluk, sıcaklık ve
kalınlığı diğer
katmanlardan daha
azdır.

10. Yer kabuğu birbirinden farklı özelliklere sahip iki katmandan oluşur. Üst katmanda silisyum ve
alüminyum yoğun olduğundan bu katmana sial ya da granitik kabuk denir. Silisyum ve
magnezyumun yoğun olduğu alt katman sima ya da bazaltik kabuk olarak adlandırılmaktadır.
Yer kabuğunun
ortalama kalınlığı 35
km olup okyanusların
altında kalınlığı az
(yaklaşık 8-10 km),
kıtaların altında ise
fazladır (bazı yerlerde
70 km'ye kadar).

11. DÜNYANIN KATMANLARI
MANTO
Manto, 70 km ile 2900 km
arasında yer alır.
Dünya'nın toplam
hacminin yaklaşık
%84'lük kısmını oluşturur.
Bileşiminde magnezyum
ve demir elementleri
daha fazladır.

12. • Bazı özellikleri birbirinden
farklı olan üst ve alt manto
şeklinde iki katmandan oluşur.
• Yer kabuğunda meydana
gelen tektonik kökenli olayların
kaynağıdır.
• Sıcaklığı, 2000-5000 °C
arasında değişmektedir.
• Yer kabuğuna yakın olan üst
kısmına astenosfer adı verilir.
MANTO

13. DÜNYANIN KATMANLARI
ÇEKİRDEK
Mantodan sonra
yaklaşık 2900-6370 km
arasında yer alan ve
Dünya'nın merkezinde
bulunan katmandır.
Yoğunluğu, sıcaklığı ve
kalınlığı en fazla olan
katmandır.

14. • İç ve dış çekirdek olmak üzere
iki katmandan oluşur.
• Üzerindeki katmanların
basıncı nedeniyle iç çekirdeğin
katılaştığı düşünülmektedir.
• İç çekirdekte sıcaklık 6000 °C
civarındadır.
• İç çekirdekteki yüksek
sıcaklığın etkisiyle dış çekirdeğin
ergimiş hâlde olduğu tahmin
edilmektedir
ÇEKİRDEK

15. Sıcaklık değerleri, yerin derinliklerine
doğru belirli basamaklarda bariz şekilde
artmaktadır. Bu artış, her yerde olmasa da
genel olarak her 33 metrede 1 °C’dir.

16. I. Magmatik kayaçlar
II. Fosiller
III. Deprem dalgaları
IV. Tortul kayaçlar
Yukarıdakilerden hangileri, yerkürenin iç yapısı
hakkında bilgi veren kanıtlar arasında sayılamaz?
A) Yalnız I
B) I ve III
C) II ve III
D) II ve IV
E) III ve IV
YGS - 2013

17. LEVHA TEKTONİĞİ
Bilim insanlarının yaptığı araştırmalar sonucunda yer kabuğunun tek parça hâlinde
olmadığı, yapboz gibi birbirine geçmiş parçalardan oluştuğu sonucuna varılmıştır.
Karalarda ve okyanus tabanlarında devam eden bu parçalara levha adı verilmektedir.

18. Levhaların hareket
etmesiyle ilgili birçok
kuram ileri
sürülmüştür. Bu
kuramların en
bilineni, 1915 yılında
Alfred Wegener
tarafından ortaya
atılan Kıtaların
Kayması Kuramı'dır.

19. Bu kurama göre kıtalar,
başlangıçta Pangea adı
verilen tek kara
parçasından oluşmakta;
Pangea'yı çevreleyen
okyanusa da Panthalassa
denilmekteydi.
KITALARIN KAYMASI KURAMI

20. Zaman içerisinde yer kabuğunun hareket etmesiyle Pangea ikiye ayrıldı ve
kuzeyde Laurasia (Lavrasya), güneyde ise Gondwana (Gondvana) adı verilen
kıtalar oluşmuştur. Bu kıtalar arasına suların dolmasıyla da Tethys (Tetis)
Denizi meydana gelmiştir.

21. Levhaların hareketi ile yer kabuğu parçalanarak yeryüzü bugünkü görünümünü almıştır.
Levha hareketleri bugün de devam ettiği için yeryüzü değişmeye devam edecektir.
Levhalar, her yıl santimetrelerle ifade edilebilecek kadar küçük ölçüde ve yavaş
hareket etmektedir. Bu nedenle insanlar bahsedilen hareketleri hissetmez,
sadece bilimsel yöntemlerle ölçebilirler.

22. Alfred Wegener’e göre kıtaların günümüze kadar
göstermiş olduğu konum ve şekil değişiklikleri

23. A. Wegener'in kuramı, 1950 yılında geliştirilerek Levha Tektoniği Kuramı adını almıştır.
Mantonun alt kısımlarındaki sıcaklığın 5000°C civarında olduğunu hatırlayalım.
Bu yüksek sıcaklıktan dolayı ergimiş hâldeki maddeler hafifleyerek
yükselmekte, üst kısımlarda ise soğuyarak aşağılara doğru inmektedir. İşte
mantodaki bu hareketlere konveksiyonel akımlar denir.
Levhalar, bu akımların
etkisiyle hareket eder.
Levhaların hareketleri;
yaklaşma, uzaklaşma ve
yanal yer değiştirme
olmak üzere üçe ayrılır.

25. Aralarında binlerce kilometre uzaklık bulunan kıtalarda aynı fosil örneklerinin bulunması nasıl açıklanabilir?
Cevap: Kıtalar başlangıçta pangea adı verilen tek kara parçasından oluşmaktaydı. Zamanla yer
kabuğunun hareket etmesi ile levha adı verilen parçalar ayrılarak daha önce aynı yerde yaşamış bitki
ve hayvanlar birbirinden kilometrelerce uzağa gitmişlerdir.
Aşağıdaki haritada bazı bitki ve hayvan türlerine ait fosillerin bulunduğu kıtalar
gösterilmiştir. Buna göre verilen soruları beyin fırtınası yaparak cevaplayınız.

26. Antarktika Kıtası'nda bitki ve hayvan fosillerinin bulunması nasıl açıklanabilir?
Cevap: Antarktika kıtası geçmişte şimdiki bulunduğu yerdeki iklim şartlarından çok daha sıcak bir
konumda yer alıyordu. Levhaların hareket etmesi sonucu kutuplara doğru ilerleyen Antarktika
Kıtası’nda yaşayan bitki ve hayvanların nesli tükenmiş ve fosilleşmişlerdir.

27. Haritaya dikkatli bakıldığında bazı kıtaların yapboz parçası gibi birbirini tamamladığı görülür. Bu
kıtalar hangileridir ve neden böyle bir durum ortaya çıkmıştır?
Cevap: Güney Amerika Kıtası ile Afrika Kıtası yapboz parçaları gibi birbirini tamamlamaktadır. Çünkü
geçmişte bir bütün halinde iken zamanla levhaların hareket etmesi ile birbirinden kopmuşlardır.

28. KITALARIN BİRBİRİNDEN AYRILMASININ KANITLARI
1) Kıta kenarları
birbirine uyumludur.
(Örneğin Güney
Amerika ve Afrika)

29. KITALARIN BİRBİRİNDEN AYRILMASININ KANITLARI
2) Benzer yaşlı kaya
grupları, bugün
farklı konumlarda
olan kıtalarda bir
bütünün parçaları
şeklinde yer almıştır.

30. KITALARIN BİRBİRİNDEN AYRILMASININ KANITLARI
3) Yaşlı buzul kayaları
(tillitler) günümüzde farklı
konumlarda bulunan
kıtalarda görülmektedir.
Kıtaların bugünkü
konumlarında bulunmaları
hâlinde, bu buzul
kayalarının oluşumu
mümkün olamazdı.

31. KITALARIN BİRBİRİNDEN AYRILMASININ KANITLARI
4) Benzer sürüngen türlerinin
fosillerinin farklı kıtalarda
bulunması, özellikle
sürüngenlerin, kıtaların
birinden diğerine geçmeleri söz
konusu olamayacağına göre
kıtalar hareket etmiş olmalıdır.

32. KITALARIN BİRBİRİNDEN AYRILMASININ KANITLARI
5) Benzer tortul tabakalar
günümüzde farklı
konumlarda bulunan
kıtalarda yer almaktadır.
Bu benzerlikler, kıtaların
eskiden birlikte olduğunu
göstermektedir.
6) Kıtalarda yer alan benzer yaşlı
volkanik kayalarda gerçekleştirilen
çalışmalar, farklı kıtalarda
farklı manyetik kutupların varlığını
ortaya çıkarmıştır. Her kıta için ayrı
bir manyetik kutup olamaz! Buna
göre kıtalar bir dönem bir arada
bulunmaktaydı.

33. Aşağıdaki haritada harflendirilerek gösterilen levhaların sınırları ile uygulamada
gösterilen levhaların hareket şekillerini örnekteki gibi eşleştiriniz.
D C B A
Levhaların bu hareketleri sonucu hangi yeryüzü şekilleri oluşur?
Kıvrılma ve kırılma Çöküntü alanları Dalma-batma zonu Şiddetli depremler Okyanus ortası sırtı

34. Levhaların bir yerde ayrılması, başka
bir yerde birbirleriyle çarpışmasına
neden olur. Örneğin Afrika ve Güney
Amerika levhaları birbirlerinden
ayrılırken binlerce kilometre uzakta
bulunan Güney Amerika ve Nazka
levhaları birbirleriyle çarpışmaktadır.
Pasifik Levhası ile Filipinler
Levhası'nın çarpışması sonucu ise
yaklaşık 11 kilometre derinliğe sahip
olan Mariana Çukuru oluşmuştur.

35. Güney Amerika ve Afrika kıtalarında yapılan jeolojik araştırmalar, bu kıtalarda bulunan
I. Jeolojik Zamanın Karbon ve Perm dönemlerine ait bitki ve hayvan fosillerinin
birbirine benzer olduğunu ortaya çıkarmıştır.
Bu bilgi, Güney Amerika ve Afrika kıtalarıyla ilgili olarak aşağıdakilerden
hangisini kanıtlar?
A) Karbon ve Perm dönemlerinde, bu kıtalarda daha ılıman bir iklimin olduğunu
B) Bu kıtalardaki yer şekillerinin, Karbon ve Perm dönemlerindekiyle aynı olduğunu
C) Bu kıtaların, Karbon ve Perm dönemlerinde birleşik tek bir kıta halinde olduğunu
D) Bu kıtalarda, Karbon ve Perm dönemlerinde yaşayan canlılarla günümüzde yaşayan
canlıların aynı olduğunu
E) Bu kıtaların, Karbon ve Perm dönemlerinde farklı yarım kürelerde bulunduğunu
YGS - 2011

36. Yukarıdaki haritada numaralarla gösterilen yerler hakkında aşağıda yapılan
yorumlardan hangisi, kıtaların bugünkü yerlerini almadan önce bir arada
bulunduklarının kanıtı olamaz?
A) 2 ve 3 numaralı yerlerde kıyı çizgilerinin birbirine uyacak şekilde olması
B) 6 ve 9 numaralı yerlerde magmatik kayaçların aynı yaşta olması
C) 8 ve 10 numaralı yerlerde fiziki koşulların benzer olması
D) 1 ve 4 numaralı yerlerde fosillerin aynı yaşta ve benzer olması
E) 5 ve 7 numaralı yerlerde yağmur ormanlarının olması
YGS - 2012

37. Yukarıdaki haritada Amerika kıtalarındaki Kayalık ve And Dağlarıyla Asya ve Avrupa
kıtalarındaki Alp-Himalaya Sıradağları taranarak gösterilmiştir.
Bu dağ sıralarının doğrultusunu belirleyen etken aşağıdakilerden hangisidir?
A) Levhaların hareket yönü
B) Deprem kuşaklarının uzanışı
C) Volkanik sahaların dağılışı
D) Jeosenklinallerdeki tortulların özelliği
E) Etken dış kuvvetlerin farklılığı
2012 – LYS4

38. ÖLÇME ve DEĞERLENDİRME

39. Farklı özellikteki kayaçlardan oluşan yer kabuğuna …………………… ya da taş küre
adı verilir.
Magmadaki hareketlere ............................. akıntılar yol açar.
Karalarda ve okyanus tabanlarında devam eden yer kabuğu parçalarına
………………….. adı verilmektedir.
Yerin derinliklerine inildikçe sıcaklık, ortalama her ………. metrede 1 oC artar.
Yerkabuğu .................... ve ..................... adı verilen iki farklı katmandan oluşur.
sial sima
33
levha
konveksiyonel
litosfer
BOŞLUK DOLDURMA

40. Afrika’nın doğusundaki rift vadisi yaklaşan levha sınırında meydana
gelmiştir.
Dünya, günümüzden yaklaşık 4,6 milyar yıl önce kızgın gaz ve toz
bulutlarının sıkışması sonucu oluşmuştur.
Yer kabuğundan çekirdeğe doğru inildikçe yoğunluk ve sıcaklık azalır.
Yer Kabuğu; yoğunluğu, sıcaklığı ve kalınlığı en az olan katmandır.
Levhaların hareket etmesi konusunda en çok bilinen kuram Alfred
Wegener tarafından ortaya atılan Kıtaların Kayması Kuramı'dır.
DOĞRU-YANLIŞ

41. Yer kabuğunun katmanlarından olan sial; kıtasal kabuğun yüksek dağlık kesimlerinde
kalınken, okyanusal kabuk altında incelerek kesintiye uğrar.
1) Buna göre, yukarıdaki haritada numaralanmış taralı bölgelerden hangisinde sial
katmanının en kalın, hangisinde en ince olması beklenir?
En kalın En ince
A) 1 2
B) 2 3
C) 4 5
D) 4 1
E) 5 2

42. 2) Yerküreyi oluşturan katmanlardan hangisinin yoğunluğu
daha fazladır?
A) Sial
B) Sima
C) Manto
D) Dış çekirdek
E) İç çekirdek

43. Wegener, bütün kıtaların, büyük bir süper kıta olarak, bitişik olduğunu ve daha
sonra bu kıtaların farklı yönlere doğru kayarak, birbirinden uzaklaştığını ileri
sürmüştür. Bu görüşe Wegener (Kıtaların Kayması) Teorisi adı verildi.
3) Güney Amerika’nın doğusu ile Afrika’nın batısı arasında bulunan aşağıdaki
delillerden hangisi bu teorinin ispatlanması sırasında kullanılmamıştır?
A) Kıta sınırlarının uyuşması
B) Yağmur ormanlarının her iki kıtada da görülmesi
C) Aynı bitki fosillerine rastlanılması
D) Aynı dönemde oluşan buzul izlerine rastlanması
E) Mesasourus denen tatlı su sürüngeni fosiline rastlanması

44. I. Ortalama kalınlığı 33 km’dir
II. Yer hacminin % 80’ini oluşturur.
III. Dağlık alanlarda kalınlığı artmaktadır.
IV. Yerin en ağır katmanıdır.
4) Yukarıda verilenlerden hangileri litosferin özelliklerinden değildir?
A) I ve II
B) I ve III
C) II ve III
D) II ve IV
E) III ve IV

45. Mantonun ……………..…… denilen üst kesimi sıcak ve akışkan bir yapıdadır.
Kıtalar bu katman üzerinde yer alır.
5) Yukarıdaki cümlede boş bırakılan noktalı yere aşağıdaki kavramlardan
hangisi gelmelidir?
A) Sial
B) Astenosfer
C) Sima
D) Barisfer
E) İç çekirdek

46. KAYNAKLAR
MEB Coğrafya 10
Ders Kitabı, 2021
Yazarlar
Kenan TÜRKEZ
Mutlu KARAKOÇ
Nurullah BALŞEN
Tolga PEKTAŞ
İsmail ÖZDOĞAN