Αρχές Φιλοσοφίας Β Λυκείου

1. ΑΡΧΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ - ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ Β΄ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΚΕΦ. 1Ο ΕΝΟΤΗΤΑ ΤΕΤΑΡΤΗ: ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΙΝΩΝΙΑ
 ΕΡΓΑΣΙΑ: Μελετώντας τη βιογραφία ορισμένων φιλοσόφων, να εξετάσετε σε ποιο βαθμό αυτοί
συγκρούστηκαν με τις κυρίαρχες στην εποχή τους κοινωνικές αντιλήψεις. Μπορείτε να συζητήσετε, για
παράδειγμα, τη ζωή του Σπινόζα, του Ζαν Ζακ Ρουσό, καθώς και τη σύγχρονη πολιτική κριτική του
Αμερικανού γλωσσολόγου και φιλοσόφου Νόαμ Τσόμσκυ.
ΒΙΟΓΡΑΦΙΕΣ
Μπαρούχ Σπινόζα: Ο Μπέντο ντε Σπινόζα (Βento de Spinoza, 24 Νοεμβρίου 1632 – 21 Φεβρουαρίου 1677)
ήταν Ολλανδός φιλόσοφος, εβραϊκής καταγωγής. Το εύρος και η σημασία του έργου του Σπινόζα δεν έγιναν
πλήρως κατανοητά παρά μόνο χρόνια μετά τον θάνατό του. Θέτοντας τα θεμέλια για τον Διαφωτισμό του
18ου αιώνα και τη σύγχρονη κριτική της Αγίας Γραφής, περιλαμβανομένων των σύγχρονων αντιλήψεων για
το άτομο και, αναμφίβολα, το σύμπαν, θεωρείται ένας από τους μεγάλους ορθολογιστές της φιλοσοφίας του
17ου αιώνα. Το αριστούργημά του, η μεταθανάτια Ηθική, με το οποίο αντιτάχθηκε στο δυϊσμό πνεύματος-
σώματος του Καρτέσιου, του χάρισε την αναγνώριση ως ενός από τους σημαντικότερους διανοητές της
Δυτικής φιλοσοφίας. Ο φιλόσοφος Γκέοργκ Βίλχελμ Φρήντριχ Χέγκελ δήλωσε ότι από όλους τους
σύγχρονους φιλοσόφους «Ή είσαι Σπινοζικός ή δεν είσαι καθόλου φιλόσοφος».
Ο Σπινόζα μεγάλωσε στην Πορτογαλική Εβραϊκή κοινότητα του Άμστερνταμ. Ανέπτυξε ιδέες ιδιαίτερα
αντίθετες προς την Εβραϊκή Βίβλο και τη φύση του Θείου. Οι Εβραϊκές θρησκευτικές αρχές (Πορτογαλική
Συναγωγή του Άμστερνταμ) εξέδωσαν ένα χερέμ (ένα είδος απαγόρευσης, απομόνωσης, εξοστρακισμού,
απέλασης ή αφορισμού) εναντίον του, αποκλείοντάς τον ουσιαστικά από την Εβραϊκή κοινωνία, στα 23 του.
Τα βιβλία του περιελήφθησαν επίσης αργότερα στον Κατάλογο Απαγορευμένων Βιβλίων της Καθολικής
Εκκλησίας.
Ο Σπινόζα έζησε μια εξαιρετικά απλή ζωή ως τροχιστής φακών, απορρίπτοντας επιβραβεύσεις και τιμές σε
όλη του τη ζωή, περιλαμβανομένων υψηλού κύρους θέσεων διδασκαλίας. Την οικογενειακή κληρονομιά την
άφησε στην αδελφή του. Τα φιλοσοφικά του επιτεύγματα και ο ηθικός του χαρακτήρας έκανε το φιλόσοφο
του 20ού αιώνα Ζιλ Ντελέζ να τον αποκαλέσει πρίγκιπα των φιλοσόφων.
Ο Σπινόζα πέθανε σε ηλικία 44 ετών, μάλλον από κάποια ασθένεια των πνευμόνων, ίσως φυματίωση ή
πνευμονοκονίαση, που επιδεινώθηκε από τη λεπτή σκόνη γυαλιού που εισέπνεε κατά το τρόχισμα των
οπτικών φακών. Ο Σπινόζα έχει ταφεί στον περίβολο της Νιούε Κερκ (Νέα Εκκλησία) στη Χάγη.
-------------------------------------------------------------------------------------------
Ζαν Ζακ Ρουσσώ: Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ (Jean-Jacques Rousseau, 28 Ιουνίου 1712 - 2 Ιουλίου 1778) ήταν Ελβετός
φιλόσοφος, συγγραφέας και συνθέτης του 18ου αιώνα. Οι πολιτικές ιδέες του Ρουσσώ επηρέασαν την
ανάπτυξη της κομμουνιστικής και σοσιαλιστικής θεωρίας, του διεθνισμού και κατά την πρώτη περίοδο και
την ιδεολογία του εθνικισμού.
Ο Ρουσσώ γεννήθηκε και μεγάλωσε στην θρησκευτικά καλβινιστική Γενεύη. Ο πατέρας του, Ισαάκ
Ρουσσώ, ήταν ωρολογοποιός. Οι πρόγονοι του ήταν Ουγενότοι πρόσφυγες από την Γαλλία, οι οποίοι βρήκαν
καταφύγιο στην Γενεύη. Η μητέρα του Ζαν Ζακ Ρουσσώ, η οποία ήταν κόρη ενός προτεστάντη ιερέα, εννιά
μέρες μετά την γέννηση του Ρουσσώ, και έτσι ο ίδιος έμεινε ορφανός. Σε ηλικία 10 ετών εγκαταλείφθηκε από
τον πατέρα του, και έτσι ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ γνώρισε δύσκολα παιδικά χρόνια. Στη συνέχεια της ζωής του
πέρασε δύο χρόνια με έναν πάστορα, ως το 1724. Μετά ο θείος του τον τοποθέτησε ως μαθητευόμενο γραφέα
σε ένα δικαστικό γραφείο, και το 1725 έγινε μαθητευόμενος ενός χαράκη.
Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ εγκαταλείπει την γενέτειρα του Γενεύη σε ηλικία 16 ετών, το 1728. Είναι ο εφημέριος
του Κονφινιόν που τον στέλνει στην βαρώνη Μαντάμ ντε Βαράνς, πρόσφατα προσηλυτισμένη στον
καθολικισμό. Αυτή με την σειρά της τον στέλνει στο Τορίνο της Ιταλίας, όπου ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ ασπάζεται
τον καθολικισμό. Τον επόμενο χρόνο ο Ρουσσώ επιστρέφει στο σπίτι της βαρώνης, την οποία πλέον θεωρεί
μητέρα του. Το 1730 ταξιδεύει με τα πόδια ως το Νεσατέλ, όπου διδάσκει μουσική. Μέχρι το 1739
περιπλανιέται σε διάφορα μέρη στην Ελβετία.
Το 1749 γράφει για την Εγκυκλοπαίδεια όλα τα άρθρα που αφορούσαν την μουσική. Το 1750 συμμετέχει σε
έναν διαγωνισμό της Ακαδημίας της Ντιζόν (Académie de Dijon), και η διατριβή του Διατριβή σχετικά με τις
τέχνες και τις επιστήμες, στην οποία υποστηρίζει ότι η πρόοδος συνεπάγεται διαφθορά και εκφυλισμό,
κερδίζει το πρώτο βραβείο. Το 1755, σε έναν άλλον διαγωνισμό της ίδιας Ακαδημίας, απαντάει με το πρώτο
μεγάλο έργο του Διατριβή για την προέλευση και τις βάσεις της ανισότητας μεταξύ των ανθρώπων. Το έργο
αυτό όμως προκάλεσε έντονες αντιδράσεις κατά του Ρουσσώ.
Απόψεις του Ρουσσώ: Οι φορείς της εκτελεστικής εξουσίας δεν είναι αφέντες του λαού, μα υπάλληλοί του.
Ο λαός πρέπει να μπορεί να τους διορίζει και να τους απολύει όποτε θέλει. Δεν υπάρχει θέμα να
συμβληθούν με το λαό, πρέπει να τον υπακούσουν.
----------------------------------------------------------------------------------------------

2. Νόαμ Τσόμσκι : Ο Νόαμ Τσόμσκι (αγγλ.: Avram Noam Chomsky, γενν. 7 Δεκεμβρίου 1928) είναι Αμερικανός
καθηγητής στο Τμήμα Γλωσσολογίας και Φιλοσοφίας του Τεχνολογικού Ινστιτούτου της Μασαχουσέτης
(MIT). Έχει συγγράψει πλήθος βιβλίων και άρθρων, ενώ έχει δώσει και εκτενείς διαλέξεις επάνω σε ένα
ευρύτατο φάσμα θεμάτων τα οποία περιλαμβάνουν τη γλωσσολογία, τη φιλοσοφία και την ιστορία της
διανόησης. Επίσης, ο Τσόμσκι έχει πλούσιο ιστορικό πολιτικού ακτιβισμού από τη δεκαετία του '60 κι έπειτα,
με πληθώρα βιβλίων τα οποία επικρίνουν κυρίως την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ, ενώ με δήλωσή του
τοποθέτησε ιδεολογικά τον εαυτό του στον αναρχικό χώρο, αν και κατά καιρούς έχουν σχολιαστεί οι
φιλελεύθερες καταβολές της πολιτικής του σκέψης. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Πενσυλβάνια, απ'
όπου αποφοίτησε με πτυχίο φιλοσοφίας το 1949 και με μεταπτυχιακό στη γλωσσολογία το 1951. Η
συνεργασία του εκεί με τον διάσημο γλωσσολόγο Zellig Harris έθεσε τις βάσεις για τις μετέπειτα θεωρίες του
στη γλωσσολογία και την πολιτική του σκέψη.
Ο Τσόμσκι είναι ο εισηγητής της λεγόμενης «γενετικής-μετασχηματιστικής γραμματικής», κυρίως με το
ριζοσπαστικό γλωσσολογικό του σύγγραμμα Συντακτικές Δομές του 1957. Η ύπαρξη μιας εγγενούς
«Καθολικής Γραμματικής» καθιστά το παιδί ικανό να μαθαίνει τη μητρική του γλώσσα σε ελάχιστο χρονικό
διάστημα, παρά την αποσπασματικότητα των δεδομένων τα οποία προσλαμβάνει ο άνθρωπος κατά τα
πρώτα χρόνια της ζωής του.
Ο Τσόμσκι αμφισβήτησε τη συμπεριφοριστική θεωρία για την γλωσσική κατάκτηση και προώθησε ένα
τυπικό/φορμαλιστικό πρότυπο περιγραφής και ανάλυσης της γλώσσας, ιδιαίτερα στο επίπεδο της σύνταξης.
Ο τρόπος με τον οποίο ο Τσόμσκι απέδωσε φορμαλιστικά την γλωσσική ικανότητα εξηγεί επαρκώς τη
λεγόμενη "γλωσσική δημιουργικότητα", κεντρική ιδιότητα των φυσικών γλωσσών: με ένα πεπερασμένο
αριθμό κανόνων και ένα ορισμένο σύνολο γλωσσικών μονάδων (φωνολογικών και λεξικών), οι άνθρωποι
είναι ικανοί να παραγάγουν και να αντιληφθούν άπειρο πλήθος προτάσεων, συμπεριλαμβανομένων
προτάσεων που ποτέ ξανά δεν έχουν παραχθεί.
Ο Chomsky αναφέρει ότι τα παιδιά δεν γεννιούνται «tabula rasa» (κενό χαρτί) αλλά είναι γενετικά
προδιατεθειμένα, ώστε να μπορούν να δομήσουν την απόκτηση γνώσης. Σύμφωνα με αυτόν υπάρχει ένας
έμφυτος μηχανισμός κατάκτησης της γλώσσας που βοηθά τα παιδιά στο να κατακτήσουν και να
αποκτήσουν την γλώσσα τους.
Ο Νόαμ Τσόμσκι είναι ευρέως γνωστός διανοούμενος, πολιτικός ακτιβιστής και επικριτής της εξωτερικής
πολιτικής των ΗΠΑ και άλλων κυβερνήσεων. Ο ίδιος αυτοχαρακτηρίζεται ελευθεριακός σοσιαλιστής,
υποστηρικτής του αναρχοσυνδικαλισμού ενώ θεωρείται σημαίνουσα προσωπικότητα στο χώρο της
Αριστεράς στις ΗΠΑ. Η κύρια ώθηση πίσω από τις πεποιθήσεις της πολιτικής κοσμοθεωρίας του Τσόμσκι
είναι η ιδέα πως η αλήθεια σχετικά με την πολιτική πραγματικότητα διαστρεβλώνεται συστηματικά και
οργανωμένα μέσω της χειραγώγησης από τα μεγαλο-επιχειρηματικά συμφέροντα, πολιτικές ελίτ, και τα
Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης τα οποία ελέγχονται επίσης από αυτά τα κέντρα εξουσίας, και ο ίδιος
ασχολείται με την αποκάλυψη αυτών των δραστηριοτήτων. Αν και έχει συμμετάσχει σε πολλές πολιτικές
διαμαρτυρίες και συγκεντρώσεις, ταυτίζεται περισσότερο με τον τομέα της εκπαίδευσης και προσφέρει
δωρεάν σεμινάρια και διαλέξεις με σκοπό την ενδυνάμωση και ενθάρρυνση ευρύτερης πολιτικής
συνειδήσεως.
Είναι επίσης γνωστός για την διαχρονικά αιχμηρή κριτική προς την εξωτερική πολιτική των Ηνωμένων
Πολιτειών της Αμερικής, και την διάβρωση που υφίσταται η κυβέρνηση των ΗΠΑ από τις μεγάλες εταιρείες
και επιχειρηματικό κατεστημένο, κάτι που έχει παγκόσμιο αρνητικό αντίκτυπο μέσω του επηρεασμού της
εξωτερικής πολιτικής των ΗΠΑ, με τα χαρακτηριστικότερα παραδείγματα που αναφέρει να είναι αυτά του
πολέμου στο Βιετνάμ, Φιλιππίνες, Λατινική Αμερική και Μέση Ανατολή. Έχει επίσης διατυπώσει έντονη
κριτική προς το Ισραήλ σχετικά με το Παλαιστινιακό ζήτημα, με αποτέλεσμα να του έχει απαγορευτεί η
είσοδος στη χώρα το 2010.
Μπαρούχ Σπινόζα Ζαν Ζακ Ρουσσώ Νόαμ Τσόμσκι

3. ΑΡΧΕΣ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ ΓΕΝΙΚΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ - Β΄ ΛΥΚΕΙΟΥ
ΚΕΦ. 6Ο ΕΝΟΤΗΤΑ 1η: ΑΝΑΖΗΤΗΣΗ ΚΡΙΤΗΡΙΟΥ ΗΘΙΚΗΣ ΟΡΘΟΤΗΤΑΣ (σελ. 141-144)
 ΕΡΓΑΣΙΑ: Μελετώντας τον παρακάτω μύθο του Πλάτωνα, προσπαθήστε να αξιολογήσετε το κριτήριο
ηθικής ορθότητας σύμφωνα με τον Γλαύκωνα, εφαρμόζοντας την ηθική θεωρία του ωφελιμισμού και της
κατηγορικής προσταγής του Καντ.
Πλάτων: Ένας διδακτικός μύθος «Το δαχτυλίδι του Γύγη» - Η παρέμβαση του Γλαύκωνα σχετικά με την ουσία
της δικαιοσύνης
(O Πλάτωνας, στο Β΄ βιβλίο της «Πολιτείας» του και με το στόμα του Γλαύκωνα, επινοεί ένα μύθο.)
[…] Το ότι, τώρα, και όσοι εφαρμόζουν στην πράξη το δίκαιο, το εφαρμόζουν παρά τη θέλησή τους, από
αδυναμία να πράξουν το άδικο, θα το αντιληφθούμε με τον καλύτερο τρόπο, αν κάνουμε την ακόλουθη
υπόθεση. Ας πούμε ότι δίνουμε στον καθένα από τους δύο, και στον δίκαιο και στον άδικο, την εξουσία να
κάνουν ό,τι θέλουν, κι έπειτα τους παρακολουθούμε για να δούμε πού θα οδηγήσει τον καθένα τους η
επιθυμία. Ε λοιπόν, επ' αυτοφώρω θα τον συλλαμβάναμε τότε τον δίκαιο να ακολουθεί τα ίδια χνάρια με
τον άδικο, αφού από τη φύση του κάθε πλάσμα επιδιώκει να έχει περισσότερα από τα άλλα θεωρώντας
ότι αυτό είναι κάτι καλό, αναγκάζεται όμως δια της βίας από το νόμο να σέβεται την ισότητα.
Κι αυτή η εξουσία για την οποία μιλώ θα ήταν ακριβώς όμοια με εκείνη που θα είχαν, αν τους
συνέβαινε να αποκτήσουν δύναμη σαν κι εκείνη που, καθώς λένε, έλαβε κάποτε ο πρόγονος του Γύγη του
Λυδού. Ήταν, λένε, βοσκός και δούλευε στον άρχοντα, τότε, της Λυδίας, όταν ύστερα από μια μεγάλη
νεροποντή και σεισμό ράγισε κάπου το έδαφος και άνοιξε ένα βαθύ ρήγμα στον τόπο που έβοσκε το
κοπάδι του. Σάστισε σαν το είδε, κατεβαίνει, και κοντά στα άλλα περίεργα βλέπει εκεί, όπως λέει ο μύθος,
ένα χάλκινο άλογο, κούφιο από μέσα, που είχε κάτι μικρές θυρίδες· σκύβοντας στο εσωτερικό του βλέπει
μέσα έναν νεκρό με κορμί, έτσι έδειχνε, μεγαλύτερο από ανθρώπινο που δεν είχε απάνω του τίποτε άλλο
παρά μόνο φορούσε στο χέρι του ένα χρυσό δαχτυλίδι, που ο βοσκός του το βγάζει κι ανεβαίνει επάνω.
Καθώς τότε γινόταν η τακτική συνάθροιση των βοσκών για να στείλουν, όπως κάθε μήνα, στο βασιλιά τις
αναφορές τους για τα κοπάδια, έφθασε κι αυτός φορώντας στο χέρι το δαχτυλίδι. Εκεί λοιπόν που
καθόταν με τους άλλους βοσκούς, γύρισε εντελώς τυχαία το δέσιμο του δαχτυλιδιού προς το μέρος του,
προς την παλάμη, και μόλις το έκανε αυτό, έγινε ο ίδιος άφαντος για όσους ήσαν καθισμένοι εκεί γύρω,
έτσι που κι εκείνοι μιλούσαν γι' αυτόν σαν να ήταν φευγάτος. Εκείνος τά 'χασε και ψηλαφώντας πάλι το
δαχτυλίδι γυρίζει το δέσιμο προς τα έξω, και με το που το έκανε αυτό έγινε ορατός. Έχοντας αντιληφθεί
ότι κάτι συνέβαινε, προσπάθησε να δοκιμάσει αν τη δύναμη αυτή την είχε το δαχτυλίδι, και αν
πραγματικά στρέφοντας το δέσιμο προς τα μέσα, γινόταν άφαντος, ενώ στρέφοντάς το προς τα έξω
γινόταν φανερός. Μόλις το διαπίστωσε, κατάφερε να πάει κι αυτός με τους βοσκούς, με τους οποίους
έστελναν τους λογαριασμούς στο βασιλιά, και φθάνοντας εκεί, αφού μοίχευσε τη γυναίκα του βασιλιά,
του επιτέθηκε μαζί της, τον σκότωσε και έτσι άρπαξε την εξουσία.
Αν λοιπόν γινόταν να είχαμε δύο τέτοια δαχτυλίδια, και το ένα να το φορούσε ο δίκαιος, το άλλο ο
άδικος, κανένας τους, καθώς φαίνεται, δεν θα αποδεικνυόταν τόσο αδαμάντινος χαρακτήρας ώστε να
μένει αταλάντευτα δίκαιος και να έχει τη λεβεντιά να κρατιέται μακριά από τα ξένα πράγματα και να μην
τα αγγίζει, μόλο που θα μπορούσε να πηγαίνει στην αγορά και να παίρνει ό,τι θέλει χωρίς να έχει να
φοβηθεί τίποτα, να μπαίνει στα ξένα σπίτια και να σμίγει με όποιον του αρέσει, να σκοτώνει ή να βγάζει
από τη φυλακή όποιον κι αν θελήσει και να κάνει κάθε άλλη πράξη όντας ίδιος θεός ανάμεσα στους
ανθρώπους. Ενεργώντας δε έτσι, δεν θα 'κανε τίποτα διαφορετικό από τον άλλο, αλλά και οι δυο τους θα
τραβούσαν τον ίδιο δρόμο. Κι αναμφίβολα θα μπορούσε να υποστηρίξει κανείς ότι αυτό αποτελεί τρανή
απόδειξη πως κανένας δεν είναι με τη θέληση του δίκαιος αλλά από αναγκασμό, πιστεύοντας ότι
προσωπικά γι' αυτόν το δίκιο δεν αποτελεί κάτι καλό, αφού όπου καθένας νομίζει ότι έχει τη δύναμη να
αδικήσει, θα αδικήσει. Γιατί κάθε άνθρωπος πιστεύει ότι για τον εαυτό του η αδικία είναι πολύ πιο
ωφέλιμη από τη δικαιοσύνη, […]
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------